قاي زاماندا دا جاڭالىق ەنگىزۋشى حالىق ءاردايىم وزىق ءارى الدا بولاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان كەز كەلگەن سالادا ۇنەمى جەتىلىپ وتىرۋىمىز ماڭىزدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى، ولاردىڭ قاتارىندا ەۆروپا مەملەكەتتەرى، كانادا، اقش ءوز تىلدەرىن جەتىلدىرۋ ارقىلى ەلەۋلى جەتىستىكتەرگە جەتتى. سەبەبى، قىسقا ءارى نۇسقا سوزدەر ۋاقىتتى، كۇش-جىگەردى جانە رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋگە، جىلدام سويلەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. وسى ەلدەردىڭ سويلەمدەرىنىڭ قۇرىلىسى ويدى انىق جەتكىزۋگە جول اشادى. بۇل جاڭاشىلدىق، اسىرەسە، تەحنيكا، تەحنولوگيا جانە قارجى سالالارىنا اۋاداي قاجەت. ونداي سوزدەر كۇندەلىكتى قولدانىستا بارلىق ويىمىزدى ءدال جەتكىزۋگە جاعداي جاسايدى. وزىق ەكونوميكاسى بار ەلدەر ەجەلگى ساق، شۋمەر زامانىنداعى سوزدەرمەن قوسا، باسقا ەلدەردىڭ قولدانىسىنداعى وزدەرىنە قاجەتتى سوزدەردى دە بويىنا سىڭىرگەن. ەگەر قازاقتاردىڭ دا اتا تەگىنىڭ شۋمەر ءداۋىرىنىڭ تۋمالارى ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا بىزگە دە سول سوزدەردى پايدالانعان ءجون سياقتى. شۋمەر، ساق زامانىنداعى وتە ۇمىتىلىپ قالعان نەمەسە قاتتى شۇبارلانعان ءتىلىمىزدى شۋمەردىڭ الىپبيىندەگى ءتول سوزدەرىمىزبەن وزگەرتىپ، جاڭالاساق جانە قاجەت بولعاندا ءتىلىمىزدى تولىقتىرساق، تۋعان ەمىلىمىزگە ءنار بەرەر ەدىك. بىزگە قاجەت سوزدەردىڭ قاتارىنا كۇن، اي اتاۋلارىن اجىراتىپ، ناقتىلاۋ كىرەدى. ويتكەنى: بۇل سوزدەردە قازاق تىلىندە ايقىندىق جوق. كۇن قازاق تىلىندە اسپان تۇلعاسى رەتىندە ءارى ۋاقىت بىرلىگى بولىپ تا قولدانىلادى. مىسالى، «كۇن جىلى»، «بۇگىن قاي كۇن؟»، «تۋىلعان كۇنىڭ قاي كۇن؟» جانە ت.ب. بۇل جاعداي ويدى تولىق جەتكىزۋگە تۇرمىستا نەمەسە عىلىم، قارجى جانە اۋدارما سالالارىندا قيىندىق تۋعىزادى. كۇن پلانەتاسى ورىسشا – سولنسە، ال كۇنتىزبەلىك كۇن – دەن، اعىلشىنشا -  sun جانە day، قىتايشا - 太陽 (Tàiyáng حايياڭ)،  جانە 天 (Tiān تيەن). ال، اي پلانەتاسى ورىسشا – لۋنا، كۇنتىزبەلىك اي – مەسياس، اعىلشىنشا – moon جانە month، قىتايشا - 月亮(Yuèliàng) جانە 月(Yuè).

وسىعان بايلانىستى كۇن پلانەتاسىنىڭ اتاۋىن سول كۇيىندە قالدىرىپ، ال كۇنتىزبەلىك «كۇندى» – ۇدا دەپ، «اي» ءسوزىن پلانەتا اتاۋىندى قالدىرىپ، كۇنتەزبەدەگى اتاۋىن – گۋزا دەۋ ءجون دەپ ويلايمىن. بۇل ەكى ۇعىم دا شۋمەر سوزدىگىندە كەزدەسەدى. «ۇدا» cءوزى شۋمەرشە «بۇگىن» دەگەندى بىلدىرەدى، ال گۋزا - تاق دەگەن ءسوز.  ۇدا ءسوزى قازاقتىڭ وتاۋ سوزىمەن تۇسپارلاس ءسوز. ال، «گۋزا» ءسوزى كيىز (كيگىز) ءۇي دەگەندەگى «ءىز» – ءدىڭ قىسقارعان ءتۇرى. بۇل تىركەستەگى كي – جەر (قيىر)، گۋزا – «تاق» (قىزۋ) جانە É (ءۇي) - ءۇي دەگەن بۋىنداردان تۇرادى. سوندا كيىز ءۇي دەگەن تىركەستى شۋمەر تىلىنەن اۋدارساق – «جەر تاعىنىڭ ءۇيى بولادى». ەجەلگى تىلدە ki-iz دەگەن دە تىركەc بار جانە ول «تازالاۋ» دەپ اۋدارىلادى.

كۇن مەن ايدىڭ كەيىپى «مەزگىل»، «مەرزىم» جانە «داتا» دەگەن ۇعىمدارعا دا قاتىستى. بۇل ماسەلەنىڭ دە ءتۇيىنىن شەشۋ ءتىلىمىزدى تارتىپتەپ، تازارتۋعا ءارى سوزدەرىمىزدى دە، ويىمىزدى دا ءبىراز جيناقتاۋعا سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.

ادىلبەك يشانبەك ۇلى

ۇسىنعان: اسەل بولات قىزى