تەحنولوگيا جانە عىلىم ليدەرلەرى: سەنىم، رۋحانيات جانە ولاردىڭ دۇنيەتانىمى

(تەرەڭ تالداۋ: ماريا كيۋري، توماس ەديسون، البەرت ەينشتەين، يسساك نيۋتون، گەنري فورد، يلون ماسك، مارك سۋكەربەرگ، بيلل گەيتس، ۋوررەن باففەت، دجەفف بەزوس، لارري ەلليسون)

تەحنولوگيالىق كوشباسشىلار، ونەرتاپقىشتار مەن عالىمدار قوعامعا تەك ونىمدەرىمەن عانا ەمەس — دۇنيەتانىمىمەن، ەتيكاسىمەن جانە قۇندىلىقتارىمەن دە اسەر ەتەدى. ولاردىڭ قۇدايعا، رۋحانياتقا نەمەسە دىنگە قاتىستى كوزقاراسى — شەشىم قابىلداۋ ءستيلىن، قايىرىمدىلىق جانە قاۋىمداستىققا قاتىستى ارەكەتتەرىن، سونداي-اق بولاشاققا دەگەن ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالارىن تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى.

1) ماريا سكلودوۆسكايا-كيۋري — عىلىمعا شەكسىز بەرىلگەندىك جانە «ءۇنسىز» رۋحانيات

قىسقاشا ءومىربايانى.

ماريا كيۋري (1867–1934) — تاريحتاعى ەڭ ايگىلى ايەل عالىمداردىڭ ءبىرى، ەكى ءتۇرلى عىلىم سالاسىندا (فيزيكا جانە حيميا) نوبەل سىيلىعىن العان تۇلعا. راديواكتيۆتىلىك زەرتتەۋىنىڭ نەگىزىن قالاعان، ادامزاتتىڭ يادرولىق فيزيكا داۋىرىنە عىلىمي ەسىك اشقان عالىم.

سەنىم/رۋحانيات.

كيۋريدىڭ دىنگە قاتىناسى — ەرەكشە ءارى كۇردەلى. ونىڭ ومىرىنە بىرنەشە فاكتور اسەر ەتتى:

✔ 1. پولياك كاتوليك ورتاسىندا ءوستى، ءبىراق دىننەن ەرتە الىستادى

ماريا جاس كەزىندە كاتوليكتىك قوعامدا تاربيەلەندى، الايدا ءجاسوسپىرىم كەزەڭىنەن باستاپ دىنگە بەيتاراپ پوزيسياعا بەيىمدەلدى. ونىڭ كۇندەلىكتى ومىرىندە ءدىني راسىمدەر، دوگمالار نەمەسە ءدىني ينستيتۋتتارعا قاتىسۋ بايقالمايدى.

✔ 2. ءوزىن راسيوناليست-عالىم رەتىندە كوردى

ماريا كيۋري ءۇشىن الەمدى ءتۇسىنۋ قۇرالى — عىلىم. ول بارلىق نارسەنىڭ نەگىزىندە ماتەماتيكالىق زاڭدىلىقتار، تابيعي پروسەستەر جانە ەكسپەريمەنتتىك دالەلدەر جاتىر دەپ ەسەپتەگەن.

✔ 3. ءداستۇرلى ءدىني راسىمدەردەن باس تارتقان

تاريحشىلار كيۋريدىڭ:

كۇيەۋى پەر كيۋريدى جەرلەگەندە ءدىني راسىمگە كەلىسىم بەرمەگەنىن،

ءوزىنىڭ جەرلەۋ راسىمىندە دە ەشقانداي ءدىني سالت-جورالعى بولماۋىن قالاعانىن

انىق جازادى.

بۇل ونىڭ تەك ينتەللەكتۋالدى ەمەس، پراكتيكالىق دەڭگەيدە دە سەكۋلياريست بولعانىن كورسەتەدى.

✔ 4. ادامزاتقا قىزمەت ەتۋ — كيۋريدىڭ «جوعارى ميسسياسى»

ول قۇدايعا سەنۋ ماسەلەسىن ەمەس، ادامزاتقا پايدالى ءىس جاساۋدى باستى مورالدىق پرينسيپ دەپ قابىلدادى.

عالىمداردى «اقيقاتتى ىزدەۋشىلەر» رەتىندە كورىپ، عىلىمدى — الەمدى ءتۇسىنۋ مەن جاقسارتۋدىڭ جالعىز سەنىمدى جولى دەپ ەسەپتەدى.

اناليتيكالىق تۇسىندىرمە

ماريا كيۋريدىڭ رۋحاني ۇستانىمىن شارتتى تۇردە بىلاي سيپاتتاۋعا بولادى:

✔  عىلىم — ونىڭ «سەنىمى»، زەرتتەۋ — «عيباداتى»

ول ءۇشىن تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرى ءدىني ميستيسيزم ەمەس، زەرتتەلەتىن قۇبىلىس بولاتىن. عالىم ادامزاتتىڭ يگىلىگى ءۇشىن تابيعات سىرىن اشۋى كەرەك دەپ سانادى.

✔  گۋمانيزم جانە ەتيكا — ءدىني ەمەس مورالدىق نەگىز

كيۋري قايىرىمدىلىقپەن اينالىستى، سوعىس كەزىندە ءموبيلدى رەنتگەن اپپاراتتارىن جاساپ، مىڭداعان جارالىلاردىڭ ءومىرىن ساقتاۋعا كومەكتەستى.

بۇل — ونىڭ ادامعا دەگەن تەرەڭ جاۋاپكەرشىلىگىن كورسەتەدى.

✔  ونىڭ رۋحانياتى — ءۇنسىز، سىرت كوزگە بايقالمايتىن، ءبىراق تەرەڭ

ماريا كيۋري ميستيسيزممەن نەمەسە ءدىني فيلوسوفيامەن اينالىسپادى. ءبىراق ول عالامنىڭ لوگيكالىق قۇرىلىمىنا تاڭدانىپ، ونى تۇسىنۋگە قۇلشىنىپ، عىلىمدى ادامزاتقا قىزمەت ەتۋدىڭ ەڭ جوعارى فورماسى دەپ ءبىلدى.

2) توماس ەديسون — عىلىمي سكەپتيك جانە «عىلىمي دەيزمگە» جاقىن تۇرعى

قىسقاشا ءومىربايانى. ەديسون (1847–1931) — ەلەكتر لامپاسى، فونوگراف جانە ونەركاسىپتىك ءوندىرىس جۇيەلەرى ارقىلى يندۋستريالدىق ريەۆوليۋسياعا اسەر ەتكەن ونەرتاپقىش.

سەنىم/رۋحانيات. ەديسون ءداستۇرلى ءدىني دوكترينالاردى ءجيى سىناعان؛ كوپتەگەن سيتاتالارى بويىنشا ول ءدىن مەن «تەولوگيالىق قۇداي» تۇسىنىگىنە كۇمانمەن قاراعان. ءوزى ءجيى «اتەيست» دەپ تە اتالادى، ءبىراق عىلىمي-ينتەللەكتۋالدىق «جوعارى اقىل» نەمەسە «جۇيەلى ءتارتىپ» يدەياسىن مويىندايتىن دەيزمگە جاقىن پوزيسيادا بولعانى تۋرالى دالەلدەر بار. 

اناليتيكا: ەديسوننىڭ دۇنيەتانىمى — «قۇپيانى شەشۋ، ەكسپەريمەنت ارقىلى شىندىقتى تابۋ» دەگەن عىلىمي ۇلگىگە ساي. ونىڭ سكەپتيسيزمى تەحنولوگيالىق جاڭالىقتى «ميفتىك» تۇسىنىكتەرگە سىلتەمەسىز دامىتۋعا يتەرمەلەگەن.

3) البەرت ەينشتەين — «سپينوزا قۇدايى»: كوسمولوگيالىق، زاڭدىلىققا سەنەتىن عالىم

قىسقاشا ءومىربايانى. حح ع. ەڭ ىقپالدى فيزيكتەرى ءبىرى؛ سالىستىرمالىلىق تەورياسىنىڭ اۆتورى.

سەنىم/رۋحانيات. ەينشتەين ءوزىنىڭ «سپينوزا قۇدايى» ۇعىمىن ءجيى قولدانعان: ول جەكە (پەرسونال) قۇدايدى (ادامداردىڭ ومىرىنە ارالاساتىن) قابىلداماي، ءبىراق عالامنىڭ زاڭدىلىعىن، «كوسموستىق ءتارتىپتى» جوعارى دەڭگەيدەگى رۋحاني كوزقاراس رەتىندە باعالاعان. ول ءوز پىكىرىن «مەن اتەيست ەمەسپىن، ءبىراق پەرسونال قۇدايعا سەنبەيمىن» دەپ سيپاتتاعان. 

اناليتيكا: ەينشتەيننىڭ پوزيسياسى عىلىم مەن رۋحانيات اراسىنداعى جيىنتىق قاتىناستى كورسەتەدى: عىلىم — زاڭدىلىقتى زەرتتەۋ، رۋحانيات — زاڭدىلىققا تاڭدانۋ. ول زامانداستارىنا «عىلىم مەن رۋحانياتتى قارسى قويۋدىڭ» دۇرىس ەمەستىگىن ايتقان.

4) يسااك نيۋتون — عالىم جانە تەرەڭ تەولوگ

قىسقاشا ءومىربايانى. نيۋتون (1643–1727) — كلاسسيكالىق مەحانيكانىڭ نەگىزىن قالاۋشى؛ نيۋتوندىق گراۆيتاسيا زاڭىن تۇجىرىمداعان عالىم.

سەنىم/رۋحانيات. كوپشىلىككە بەلگىلى بولعانداي، نيۋتون — وتە ءدىني ادام ەدى، ءبىراق ونىڭ تەولوگيالىق ۇستانىمى «ورتودوكسالدى حريستياندىقتان» ەرەكشەلەندى: عالىم رەتىندە نيۋتون قۇدايشىل (مونوتەيست) بولسا دا، ول ۇشتىك (ترويسا) دوگماسىنا قاتىستى گەتەرودوكسالدى كوزقاراستا بولعان (كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى ارياندىق نەمەسە ءبىرقاتار مازمۇندامادا «نونترينيتار» رەتىندە سيپاتتايدى). ول ءدىني جازبالارعا كوپ كوڭىل ءبولىپ، تەولوگيالىق تاقىرىپتاردى تەرەڭ زەرتتەگەن. 

اناليتيكا: نيۋتون — عىلىم مەن تەولوگيانىڭ تاريحي تۇردە بولەك ەمەس بولعانىنىڭ جاقسى مىسالى. ونىڭ كوزقاراسى عىلىمدى قۇداي جاراتقان ءتارتىپتى اشۋدىڭ قۇرالى دەپ كورگەن. بۇل — قازىرگى «عىلىم vs ءدىن» ديسكۋرسىنا تاريحي كونتەكست بەرەدى.

5) گەنري فورد — پراكتيكالىق سەنىم جانە قوعامعا سەنىم

قىسقاشا ءومىربايانى. فورد (1863–1947) — Ford Motor Company نەگىزىن قالاۋشى؛ جاپپاي ءوندىرىس پەن كونۆەيەر جۇيەسىن ەنگىزىپ، ءاۆتوموبيلدى جالپى حالىققا قولجەتىمدى ەتتى.

سەنىم/رۋحانيات. فوردتىڭ كەيبىر جاريا سيتاتالارى ونىڭ قۇدايعا جانە Providence (جاراتۋشىنىڭ باسقارىلۋىنا) سەنىمىن كورسەتەدى؛ ءبىرقاتار مالىمدەمەلەرىندە ول سەنىم مەن ارەكەت اراسىنداعى بايلانىستى اتاپ وتەدى («Faith without action is delusion» سياقتى سيتاتالار ارقىلى. اۋدارماسى: قارەكەتسىز سەنىم – دەلليۋزيا ياعني قارەكەتسىز سەنىم – شىندىققا جاناسپايتىن قيال). بۇل — ءدىني دوگمالاردان گورى پراكتيكالىق، مورالدىق سەنىم ءتۇرى. 

اناليتيكا: فوردتىڭ سەنىمى ونىڭ مەنەدجمەنت فيلوسوفياسىنا ۇقساس: سەنىم (vision) + جۇيەلى جۇمىس = ءناتيجe. بۇل — تەحنولوگيالىق ءوندىرىس پەن ماسشتابتاۋعا باعىتتالعان پراگماتيكتەردىڭ رۋحاني بالاماسى.

6) يلون ماسك — كوسموپوليتتىك سكەپتيكتەن «مادەني حريستيان» كانديداتۋراسىنا دەيىن

قىسقاشا ءومىربايانى. ماسك (1971 ج. تۋعان) — SpaceX، Tesla جانە باسقا دا كومپانيالار ارقىلى عارىش، ەنەرگەتيكا جانە AI سالالارىن وزگەرتكىسى كەلەتىن كاسىپكەر.

سەنىم/رۋحانيات. ماسكتىڭ رۋحاني كوزقاراستارى كۇردەلى: بۇرىن كوبىنە اگنوستيك/سكەپتيك رەتىندە سيپاتتالعان، «سيمۋلياسيا تەورياسى» سەكىلدى فيلوسوفيالىق گيپوتەزالارعا قىزىعۋشىلىق تانىتقان.

سوڭعى جىلدارى — اشىق سۇحباتتاردا ماسك ءوزىن «مادەني حريستيان» دەپ اتادى، يسا ءداستۇرىن مورالدىق جانە الەۋمەتتىك جاقسىلىقتارى تۇرعىسىنان باعالايتىنىن ايتتى (ياعني عيبراتتىق-ادەتتىق قۇندىلىقتاردى مويىندايدى)، الايدا ول ءالى دە ادەتتەگى كاتەحيزيس نەمەسە دوگماعا نەگىزدەلگەن سەنىمگە تولىقتاي باعىنبايدى. 

اناليتيكا: ماسكتىڭ «مادەني حريستيان» دەگەن وزىندىك يدەنتيفيكاسياسى — بۇل ونىڭ قوعامدىق-ساياسي پىكىرلەرىندە جانە وتباسى-الەۋمەتتىك ۇستانىمدارىندا ءدىني ءتىل مەن تراديسيانى قۇرال رەتىندە قولدانۋى مۇمكىندىگىن كورسەتەدى. عىلىمي-تەحنيكالىق جوباعا كەلگەندە ول ادەتتە پراگماتيكالىق، پراگماتيكالىق ەمەس «جاراتىلىستىڭ زاڭدىلىقتارىنا» سۇيەنەدى.

7) مارك سۋكەربەرگ — بىرىكتىرىلگەن رۋحاني تاجىريبە

قىسقاشا ءومىربايانى. Facebook/Meta نەگىزىن قالاۋشى — الەۋمەتتىك مەديا يندۋسترياسىن قالىپتاستىرعان ماڭىزدى تۇلعا.

سەنىم/رۋحانيات. سۋكەربەرگ بالا كەزىندە ەۆرەي داستۇرىندە ءوستى؛ كەيىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا ءوزىن اتەيست نەمەسە اگنوستيك دەپ كورسەتكەن كەزەڭى بولعان. 2016 جىلى اشىق حابارلامالارىندا «مەن اتەيست ەمەسپىن، ءقازىر ءدىن ماڭىزدى» دەپ جازدى؛ وتباسى (ايەلى پريسيللا چان) بۋدديزم ەلەمەنتتەرىنە جاقىن. سۋكەربەرگ ادەتتە رۋحانيلىق پەن ادامنىڭ ماعىنا ىزدەنىسى تۋرالى كوپ ويلايدى. 

اناليتيكا: سۋكەربەرگتىڭ وزگەرمەلى پوزيسياسى — تەحنولوگياداعى «ىزدەنۋ» مادەنيەتىنىڭ كورسەتكىشى: جەكە ومىردەگى وزگەرىستەر (بالالاردىڭ تۋىلۋى، وتباسى) ادامداردىڭ سەنىمىن جاڭارتا الادى. بۇل سونداي-اق الەۋمەتتىك مەديانىڭ رۋحاني تاجىريبەنى قالاي قالىپتاستىراتىنىن كورسەتەدى.

8) بيلل گەيتس — پراگماتيكالىق گۋمانيزم، ءدىني ينستيتۋتتاردان الىس

قىسقاشا ءومىربايانى. Microsoft نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى، ءقازىر — فيلانتروپيالىق جۇمىستاردىڭ ءىرى تۇلعاسى.

سەنىم/رۋحانيات. گەيتس ءوزىن ءداستۇرلى تۇردە قاتتى «ءدىنشىل» دەپ سيپاتتامايدى؛ ول ءوزىن اگنوستيككە جاقىن نەمەسە «ءدىن مەن سەنىمدى قۇرمەتتەيتىن، ءبىراق ناقتى ءدىني سەنىمى جوق» رەتىندە كورسەتەدى. گەيتس ءوزىنىڭ قايىرىمدىلىق ارەكەتتەرىن كوبىنە عىلىمي-ادامگەرشىلىك تۇرعىدان تۇسىندىرەدى. 

اناليتيكا: گەيتس ءۇشىن سەنىم — پراكتيكالىق ەتيكا مەن ينستيتۋتتار ارقىلى جۇزەگە اساتىن قوعامدى جاقسارتۋ قۇرالدارى (ۆاكسيناسيا، ءبىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ). بۇل كوزقاراس تەحنولوگيالاردى «الەمدى جاقسارتۋ» قۇرالدارى رەتىندە قولدانادى.

9) ۋوررەن باففەت — پراگماتيكالىق اگنوستيك، «سانمەن» ويلايدى

قىسقاشا ءومىربايانى. باففەت (1930 ج. تۋعان) — الەمگە ايگىلى ينۆەستور، Berkshire Hathaway باسشىسى؛ قاراپايىم ءومىر سالتى مەن لوگيكاعا نەگىزدەلگەن شەشىمدەرىمەن تانىمال.

سەنىم/رۋحانيات. باففەت ءوز ومىرىندە دىنگە تاربيەلەنىپ وسكەن (وتباسىندا پروتەستانتتىق ورتا)، ءبىراق ەرەسەك كەزىندە ءوزىن اگنوستيك دەپ سيپاتتاعان — ياعني قۇدايدىڭ بار-جوعىن بىلمەيمىن / ءبىلۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگى تۋرالى ۇستانىمى بار. ونىڭ «ماتەماتيكالىق، لوگيكالىق» ويلاۋ ءتاسىلى سەنىم ماسەلەلەرىندە دە بايقالادى. 

اناليتيكا: باففەتتىڭ اگنوستيكالىق پوزيسياسى — ونىڭ قارجىلىق شەشىمدەرى مەن فيلانتروپياسىندا (مىسالى، ميللياردى ءبولىپ بەرۋ) «ءداستۇرلى ءدىني موتيۆاسيانى» ارتتا قالدىرىپ، راسيونالدى، ينستيتۋسيونالدىق ءتاسىلدى تاڭداعانىن كورسەتەدى. بۇل — تەحنولوگيا سالاسىندا ءجيى كەزدەسەتىن «ەتيكانى جۇيە مەن ەففەكت ارقىلى شەشەمىز» دەگەن كوزقاراسپەن ۇندەس.

10) دجەفف بەزوس — ءداستۇرلى دىننەن عىلىمي ىزدەنىستەرگە دەيىن

قىسقاشا ءومىربايانى. Amazon نەگىزىن قالاۋشى — ەلەكتروندىق كوممەرسيا قىزمەتتەرىنىڭ جاھاندىق دامۋىنا ىقپال ەتتى.

سەنىم/رۋحانيات. بەزوستىڭ وتباسىلىق ءداستۇرى حريستياندىقپەن بايلانىستى بولۋى مۇمكىن؛ ول جەكە ومىرىندە ءدىني كوزقاراستارىن سيرەك تالقىعا سالادى. كەي جاريالانىمدار ونىڭ بالالىقتاعى ءدىني اسەرى تۋرالى جازادى، ءبىراق ەرەسەك كەزەڭدە ول جاعىمدى تۇردە رۋحاني-فيلوسوفيالىق ىزدەنىستەرگە بەيىم. 

اناليتيكا: بەزوستىڭ جاعدايىندا جەكە سەنىمىن اشىق جاريالاماۋى — بۇگىنگى ءىرى كاسىپكەرلەر اراسىندا كەڭ تاراعان قۇبىلىس: قوعامدىق ءيميدجدى باسقارۋ جانە جەكە ءومىر/سەنىم اراسىنداعى شەكارانى ساقتاۋ.

11) لارري ەلليسون — ەۆرەي تۇقىمىنان شىققان، تاجىريبەلىك رۋحانياتقا اشىق

قىسقاشا ءومىربايانى. Oracle-دىڭ نەگىزىن قالاۋشى — باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋ جانە كورپوراتيۆتىك مالىمەتتەر بازاسىنىڭ ءىرى فيگۋراسى.

سەنىم/رۋحانيات. ەلليسون تاربيەسى نەگىزىنەن رەفورمالىق ەۆرەي وتباسىندا بولدى؛ ول رەسمي تۇردە ءدىني دوگماشىلار قاتارىندا ەمەس، جەكە سكەپتيك جانە جەكە تاجىريبەلەرگە — مىسالى، يوگا/ازياتتىق پراكتيكاعا — قىزىعۋشىلىق تانىتقانى تۋرالى اڭگىمەلەر بار. كەيبىر جازبالاردا ونىڭ وفيسىندە ءىشنارا رۋحاني بەلگىلەر بار ەكەنى، رۋحاني تاجىريبەلەرگە اشىق ەكەنى ايتىلادى. 

اناليتيكا: ەلليسون سياقتى «ەرەكشە تابىستى» جەكە تۇلعالاردا ءداستۇرلى ءدىني فورمالاردان گورى جەكە تاجىريبەلىك، شامالى ەكلەكتيكالىق رۋحانياتتى بايقاۋعا بولادى — بۇل ولاردىڭ كاسىپكەرلىك جانە شىعارماشىلىق تاۋەكەلدەرىن ءتۇسىندىرۋى مۇمكىن.

قورىتىندى:

تەحنولوگيا، عىلىم جانە كاسىپكەرلىك سالاسىنىڭ كوشباسشىلارىنىڭ رۋحاني جانە ءدىني كوزقاراستارى ءارتۇرلى بولعانىمەن، ولاردىڭ ومىرلىك فيلوسوفياسى كوبىنە پراكتيكالىق ەتيكاعا، گۋمانيزمگە جانە ادامزاتقا قىزمەت ەتۋگە نەگىزدەلگەن. كەيبىرەۋلەرى ءداستۇرلى ءدىندى ۇستانسا، باسقالارى سكەپتيك، اگنوستيك رەتىندە سيپاتتالادى.

بارلىق مىسالداردان كورىنىپ تۇرعانداي، سەنىم مەن رۋحانيات ولاردىڭ شىعارماشىلىق، عىلىمي جانە بيزنەس شەشىمدەرىنە تىكەلەي نەمەسە جاناما اسەر ەتەدى:

• عىلىم مەن زەرتتەۋدى «سەنىم» رەتىندە قابىلدايتىندار (كيۋري، ەينشتەين)

• سكەپتيك نەمەسە پراگماتيكالىق تۇرعىدان ارەكەت ەتەتىندەر (ەديسون، باففەت، ماسك)

• ءداستۇرلى نەمەسە تاجىريبەلىك دىنگە نەگىزدەلگەن فيلوسوفيانى قولداناتىندار (نيۋتون، فورد، ەلليسون)

جالپى، بۇل كوشباسشىلار ءۇشىن رۋحانيات — جەكە سەنىم عانا ەمەس، الەمدى ءتۇسىنۋ، قوعامعا ۇلەس قوسۋ جانە ادامزاتقا قىزمەت ەتۋدىڭ قۇرالى. بۇل ولاردىڭ يننوۆاسيالىق ويلاۋىمەن، قايىرىمدىلىق ارەكەتتەرىمەن جانە ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگيالارىمەن ۇندەسەدى.