جەر جارالعالى جەلمەن جارىسقان جۇيرىك جىلقىلار مەكەندەپتى. وسىدان جەتى مىڭ جىل بۇرىن قازاقتىڭ ارعى اتا-بابالارى جابايى جىلقىنى قولعا ۇيرەتىپتى. ءسويتىپ، جەر بەتىندە جىلقىنىڭ ۇستىنە ەڭ العاشقى بولىپ قازاقتار مىنگەن ەكەن. ولار اۋىزدىق، ومىلدىرىك، جۇگەن، ەر-توقىم، ۇزەڭگى سەكىلدى ات ابزەلدەرىن جاساپتى. ءقازىر ءبىز كيىپ جۇرگەن شالباردى دا ەڭ العاش ويلاپ تاپقان قازاقتىڭ اتا-بابالارى بولىپتى. ويتكەنى، ۇزىن شالبار كيمەسە، اتقا وتىرعاندا اياعىنا قاجايدى ەكەن. قازاقتار وتە تەكتى، جاۋىنگەر حالىق بولىپتى. سول سەبەپتى جىلقىلار ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزعا قىزمەت كورسەتكەندى جاقسى كورىپتى.
ءبىر كۇنى دۇنيە جۇزىندە اتتار كورمەسى بولىپ، ۇلان-اسىر توي-دۋمان بولىپتى. ات شاپتىرىم جيىنعا ءار ەلدىڭ ادامدارى وزدەرىنىڭ ەڭ جاقسى اتتارىمەن كەلىپتى. ولار جىلقىلارىن جەلىگە بايلاپ، وزدەرى سايىق-سايران قۇرىپتى. اتتار الدىنا قويعان جەم-شوپتى جەپ، سۋ ءىشىپتى. تەك قازاقتىڭ جىلقىسى عانا الدىنا اكەلگەن ءشوپتى جەمەي، ارپانى عانا تالعاجاۋ ەتىپتى. ءسويتىپ، ابدەن زەرىككەن اتتار بىر-بىرىمەن تانىسىپ، اركىم ءوزىنىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن ايتىپ، ماقتانا باستاپتى.
- مەن قىسقا قاشىقتىققا جىلدام شابا الاتىن جۇيرىكپىن، - دەپ جەلپىنىپتى سۇلىكتەي قارا اعىلشىن جىلقىسى.
- ال مەن قىستا شانا، جازدا ارباعا جەگۋگە تاپتىرماس، كۇشى مىعىم جىلقىمىن، - دەپتى ورىستىڭ جيرەن جىلقىسى.
- ءبىز قۇم ۇستىندە جۇرۋگە تاپتىرمايمىز. ءبىزدىڭ تۇقىم الەمگە ايگىلى، - دەپتى قاراتورى اراب جىلقىسى. وسىلايشا، ءار ەلدىڭ جىلقىسى ءوزىن ەرەكشە قاسيەتتەرىن ايتىپ، داۋلاسىپتى. سودان كەيىن الەم ەلدەرىنىڭ جىلقىلارى ۇندەمەي تۇرعان قازاق جىلقىسىنا قاراپ:
- سەن قاي ەلدەن كەلدىڭ؟ نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ – دەپ سۇراپتى جىلقىلار.
- مەن – ءوزى مومىن، ءوزى ەرجۇرەك قازاق دەگەن جىلقىسىمىن. تارپاڭ دەگەن اتىم بار. قازاقتاردا ۇلكەندەر سويلەگەندە جاسى كىشىلەر ادەپ ساقتاپ، تىنىش وتىرادى. مەن سىزدەردەن جاس بولعان سوڭ ۇندەمەدىم، - دەيدى قازاق جىلقىسى.
- قىزىق ەكەن، - دەيدى ورىس جىلقىسى. – ال، الدىندا تۇرعان ءشوپتى نەگە جەمەدىڭ؟
- بۇل ءشوپتىڭ ءۇستىن جابايى دوڭىز تاپتاپ، لاستاپ كەتىپتى. سودان كەيىن ءبىر تالىن دا اۋىزعا المادىم، - دەيدى. سوندا باسقا جىلقىلار تاڭ قالىپ، باسىن شايقاپ:
- ءبىز باعانادان بەرى ءوزىمىزدىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرىمىزدى ايتتىق. ال سەندە قانداي قاسيەت بار؟ – دەپ سۇرايدى.
- سىزدەر ايتقان جىلقىنىڭ جەلمەن جارىسقان جۇيرىگى دە، سالت مىنىسكە ارنالعانى دا، ەر-ازاماتقا سوعىستا سەرىك بولعان ارىندى اتتىڭ بويىنداعى بار قاسيەت ءبىزدىڭ تۇقىمدا بار. بايگەگە قوساتىن جۇيرىكتەردى – تۇلپار، ارعىماق، سايگۇلىك، ال اۋىر جۇك ارتۋعا ارنالعانى - قازانات، ەتى مەن ءسۇتى ءۇشىن وسىرەتىن جىلقىلار جابى دەپ اتالادى.
جەر ءجۇزىنىڭ ءار تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن جىلقىلار قازاق جىلقىسىنىڭ جاس تا بولسا اقىلدى ەكەنىن بايقاپ:
- سوندا ءبىزدىڭ بىر-بىرىمىزدەن قانداي ايىرماشىلىعىمىز بار؟ – دەيدى.
- ونى انىقتاۋ وپ-وڭاي، - دەيدى قازاق جىلقىسى. ارينە، ءبارىمىزدىڭ تۇسىمىزگە، كۇشىمىزگە، بويىمىزعا، دەنە-بىتىمىمىزگە بايلانىستى ايىرماشىلىق تۋعاننان بار. مىسالى، تاۋ جىلقىلارى تاۋدا جاقسى جۇرەدى، ال ءشولدىڭ جىلقىلارى قۇمنىڭ ۇستىندە وڭاي جۇرەدى. ءبىراق ادامداردى بىر-بىرىنەن اقىل، ءبىلىم، مىنەز، قايرات ارقىلى ۇستەم بولاتىنى سەكىلدى، جىلقىلاردا ايىرماشىلىق بار. ول تەكتىلىك دەپ اتالادى.
- تەكتىلىك دەگەن نە؟ – دەپ جىلقىلار شۋلاپ قويا بەرەدى.
- تەكتىلىك دەگەن - جەتى اتاڭدى ءبىلۋ.
- ال، جەتى اتا – دەگەن نە؟
- جەتى اتانى ءبىلۋ دەگەن - سەنىڭ وتكەن اتالارىنىڭ ەسىمىن، ولاردىڭ تىرشىلىك يەلەرى ءۇشىن اتقارعان ىستەرىن ءبىلۋ، قان تازالىعىن ساقتاۋ.
- تارپاڭ، سەن جەتى اتاڭدى بىلەسىڭ بە؟ بىلسەڭ، بىزگە ايتىپ بەرشى، – دەپ قىزىعا سۇرايدى جىلقىلار.
- ارينە، بىلەمىن. قازاقتىڭ جىلقىسىنىڭ ءبارى جەتى اتاسىن بىلەدى، - دەيدى قازاق جىلقىسى. – مەنىڭ اتام – قۇلىنباي، ونىڭ اكەسى ەرجاباعى، ونىڭ اكەسى - تايجەتپەس، سودان كەيىن – جەلقۇنان، بەسىنشى اتام – ساردونەن، التىنشى اتام – نانساۋرىك، جەتىنشى اتام – بەستىبەك، سەگىزىنشى اتام – ساقاايعىر، توعىزىشى اتام – حاستۇلپار، - دەي بەرگەندە جىلقىلار شۋىلداپ:
- قوي، جەتەدى، سەن اتالارىڭنىڭ اتىن تاڭ اتقانشا ايتاتىن ءتۇرىڭ بار عوي، - دەپ ارەڭ توقتاتادى.
- سوندا تەكتىلىك نە ءۇشىن قاجەت؟ بىزگە سونى ايتشى، - دەيدى الەمنىڭ بەس قۇرلىعىنان كەلگەن اق، سارى، جيرەن، كوك، بوز ءتۇستى جىلقىلار تارپاڭعا قاراپ.
- ءبىز ادامزات وركەنيەتىنەن بەرى تەكتىلىكتى ساقتاپ كەلەمىز. قازاقتار ارعى اتا-بابالارى ارييلەر، سودان كەيىن ساقتار مەن عۇندار ءبىزدىڭ سۇتىمىزدەن – كادەلى ءارى كيەلى سۋسىن قىمىز دايىندايدى. قىمىزى ادامنىڭ بويىنا كۇش-قۋات بەرەدى. ارييلەر قوس دوعالاقتى اربانى ويلاپ تاۋىپ، مەنىڭ ارعى اتام – ۇشقىر تۇلپارلاردى قوس قوستان ارباعا جەگىپ، سار دالادا ساعىمشا جۇيىتكىگەن.
بۇل سوزگە ءار ەلدىڭ جىلقىلارى تاڭ-تاماشا قالىپ، شۇرقىراسىپ، باسىن شۇلعي باستايدى.
- وي، سەن قازاقتاردىڭ تاريحىن جاقسى بىلەسىڭ عوي، - دەيدى ەستون جىلقىسى.
- قازاقتارمەن بىرگە جۇرگەن سوڭ اتا-بابامنىڭ تاريحى دا ءبىر تاريح بولىپ كەتتى عوي. ساقتار التاي مەن دۋنايعا دەيىنگى ارالىقتا كەڭ بايتاق ايماقتا ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ءوسىرىپ، ات قۇلاعىندا ويناۋدى ونەر دارەجەسىنە كوتەردى. سول ءۇشىن مەنىڭ ارعىماق-اتالارىم قازاقتاردىڭ كوزقاراسىنان-اق نە ايتقىسى كەلگەنىن، نەنى قالايتىنىن تۇسىنگەن. وسىنىڭ بارىنە تەكتىلىكتىڭ بۇزىلماۋىنىڭ ارقاسىندا قول جەتكىزىپتى. سپورتتىق ويىنداردا قازاقتار بالالارىن ەپتىلىككە، ەرجۇرەكتىككە، مىقتىلىققا باۋلىپ، ۇلتتىق ونەرلەرى - تەڭگە الۋ، اۋدارىسپاق، كوكپار تارتۋ، الامان بايگە سەكىلدى ويىنداردا شىڭدالىپ، مىقتى جاۋعا توتەپ بەرگەن. بەيبىت زاماندا اربا مەن شاناعا جەگىلسەك، جاۋ كەلگەندە قازاق باتىرلارىمەن بىرگە ارقىراي العا ۇمتىلدىق.
- بۇل دەگەن كەرەمەت قوي، - دەپ اۋزىن اشىپ قالىپتى اعىلشىن جىلقىسى.
- بۇل - قازاقتاردىڭ تەكتىلىگىن ساقتاپ، جەتى اتا ءبىلۋىنىڭ ارقاسى، - دەدى مونعوليا جىلقىسى كەرقۇلان قوستاي جونەلىپ.
- ءيا، دۇرىس ايتادى، - دەيدى تۇرىكپەننىڭ اقالتەكە جىلقىسى. - قازاقتار اتتىڭ قۇلاعىندا وينايدى. قازاقتاردىڭ ارعى اتا-بابالارى مىنگەن اتتاردىڭ توبەسىنە لاۋازىمدىق بەلگى – جابى تاققانىن اتالارىم ايتىپ وتىراتىن، - ال، سەن، سيلۆيا، سەن نەشە اتاڭدى بىلەسىڭ؟
- مەن اكەم رودجەر مەن اتام كريستيدى عانا بىلەمىن، - دەپ باسىن سالبىراتادى اعىلشىن جىلقىسى.
- مىنە، سەن ارعى اتا-باباڭدى بىلمەگەن سوڭ ۇيىرىنە بىلمەستىكتەن ءتورتىنشى، بەسىنشى اتاڭنان تۋىس بولىپ كەلەتىن قارىنداسىڭدى ۇيىرىنە قوسىپ الاسىڭ. سودان كەيىن تەكتىلىگىڭ بۇزىلادى. ءبىز قازاقتار سەكىلدى جەتى اتامىزدى جاتقا ايىپ، تەكتىلىگىمىزدى ساقتايمىز، - دەيدى تارپاڭ.
قازاق جىلقىسىنىڭ ايتقان سوزدەرىنە الەم جىلقىلارىنىڭ ءبارى ويلانىپ، ۇندەمەي قالىپتى.
اسحات ومىربايەۆ
پىكىر قالدىرۋ