الەمدى ەكولوگيالىق ماسەلەلەر مازالاپ تۇر. بۇل جىل وتكەن سايىن اسقىنىپ بارادى. ونى ەش جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قورشاعان ورتانى قورعاۋ – كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ باستى ۇستانىمىنا اينالدى. بۇل قازاقستاندا عانا ەمەس، الەمدىك تۇيتكىلدى پروبلەما. سوندىقتان دا اۋاعا تارايتىن زياندى قالدىقتاردى  مەن كومىر قىشقىل گازدى ازايتۋ نەگىزگى جۇمىس ىستەيتىن باعىتقا اينالدى. قازاقستان دا بۇدان سىرت قالعان جوق. قورشاعان ورتانى قورعاۋعا قاتىستى ارنايى زاڭنامالار قابىلداندى. ەكولوگيالىق كودەكس جۇزەگە استى. ءقازىر قورشاعان ورتاعا زيان كەلسە، ءتيىستى مينيسترلىك جەرگىلىكتى پروكۋراتۋرامەن تەكسەرە وتىرىپ، ۇلكەن ايىپپۇل سالادى. ونى بولدىرماۋدىڭ الدىن الادى. ءقازىر قازاقستاندا قورشاعان ورتانى تازا ۇستاۋ مەن ساقتاۋدىڭ جانە «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشۋدىڭ بارلىق العىشارتتارى جاسالدى. زاڭنامالار جۇمىس ىستەۋدە. ال ەكولوگياعا زاردابىن تيگىزگەن كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردەن تۇسكەن ايىپپۇل قايدا جۇمسالادى؟ مامانداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، بۇل قارجى ەكولوگيالىق تۇيتكىلدەردى شەشۋگە جۇمسالادى.

بۇل عانا ەمەس، ماقالانىڭ باسىندا ايتتىق، الەمدە ەكولوگياعا قاتىستى ورتاق تۇجىرىم بار: ول ەكولوگيانى، اتاپ ايتقاندا قورشاعان ورتانىڭ تازالىعىن ساقتاۋ. ول – كيوتو حاتتاماسى.  ونىڭ ماقسات-مۇددەسى نە؟  ول قاشان قابىلدانعان؟ اتالعان قۇجات 1997 جىلى جاپونيانىڭ كيوتو قالاسىندا قابىلدانعان. بۇل قۇجات بويىنشا وعان قول قويعان مەملەكەتتەر حالىقارالىق دەڭگەيدە ەكولوگيالىق ماسەلەلەرمەن كۇرەسەدى. ويتكەنى پروبلەما ورتاق، عالام ەكولوگيانىڭ لاستانۋىنان زارداپ شەگۋدە. ءبىراق كيوتو جيىنىنا قاتىسقانمەن، ونى وسى كۇنگە دەيىن بەكىتپەگەن مەملەكەتتەر دە بار. ويتكەنى  كيوتو حاتتاماسى بويىنشا، ورتاق ەرەجەلەردى كەز كەلگەن مەملەكەت ورىنداۋى كەرەك. اتاپ ايتقاندا ول نە؟ قورشاعان ورتانى لاستاماۋ، پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلىمىن تومەندەتۋ جانە تاعى باسقالار. اتاپ ايتار بولساق، قازاقستان كيوتو حاتتاماسىن 2009 جىلى ماقۇلدادى. جالپى حاتتاما بويىنشا نە ىستەلىنۋى كەرەك؟

بىرىنشىدەن كەز كەلگەن ەل پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلىمىن كۇرت تومەندەتۋ قاجەت. مىسال رەتىندە ايتار بولساق، ەۋرووداق ەلدەرى -20 پايىزعا ازايتادى.

ەكىنشىدەن ءار ەلدىڭ حاتتاماسى بويىنشا العان مىندەتتەمەسى بار. مىسالى، جاپونيا-15. رەسەي-15 پايىزعا پارنيكتىك گازداردى تومەندەتەدى.

ۇشىنشىدەن الپاۋىت ەل اقش-تىڭ ءوزى 15 پايىزعا ازايتۋ تۋرالى مىندەتتەمە العان.

تورتىنشىدەن، كيوتو حاتتاماسى بويىنشا ءار ەلگە ءارتۇرلى تالاپ قويىلعان. مىسالى، كەيبىر ەكونوميكاسى ءالسىز، حالىقتىڭ حال-احۋالى ناشار ەلدەرگە پارنيكتىك گازداردى تومەندەتۋ تۋرالى تالاپ قويىلماعان. ولاردىڭ ىشىندە ءۇندىستان، برازيليا سياقتى ەلدەر بار.

بەسىنشىدەن، كيوتو حاتتاماسىنا قول قويىلعانىمەن، ونى ورىنداۋدان باس تارتقان ەلدەر دە بار. اتاپ ايتار بولساق – اقش. ولار 2001 جىلى كيوتو حاتتاماسىنان شىعىپ كەتتى. راسىن ايتۋ كەرەك، باسقا ەلدەرمەن سالىستىرمالى تۇردە قاراعاندا، اقش اۋاعا گازداردى كوپ شىعارادى. ءبىراق مۇنىڭ بارلىعى حاتتامادان تىس ءوزىمىز-اق رەتتەيمىز دەپ وتىر. ارينە، مۇنىڭ بارلىعىن الداعى ۋاقىت كورسەتەدى. انىعىنا كەلگەندە، 1997 جىلى قابىلدانعان حاتتاما 2012 جىلى اياقتالىپ، وعان بارلىق ەل كىرىسۋى ءتيىس بولاتىن. حاتتاماعا قول قويىلعانىمەن، الايدا ەكونوميكاسى قارقىندى دامىپ بارا جاتقان كەيبىر ەلدىڭ باسشىلارى ەكولوگيانىڭ بۇزىلۋىنا سونشالىقتى نازار اۋدارىپ وتىرعان جوق. قورشاعان ورتانىڭ ءالى دە لاستانىپ، اۋانىڭ ىسىپ، عالامدىق جىلىنۋدان الەمگە ۇلكەن قاتەر ءتونىپ وتىر.

بۇل ورايدا قازاقستان جاپونيا جەرىندە قابىلدانعان كيوتو حاتتاماسىنىڭ ورىندالۋىنا ادالدىق تانىتىپ وتىر دەپ ايتۋعا بولادى. 2009 جىلى قازاقستاندا كيوتو حاتتاماسى بەكىتىلدى، پارلامەنت ونى راتيفيكاسيالادى. ءبىزدىڭ ەلىمىز بۇل سالادا ناتيجەلى جۇمىستار جۇرگىزۋدى قولعا الدى. اتاپ ايتار بولساق، 2020 جىلعا دەيىن پارنيكتىك گازداردىڭ شىعارىلىمىن 15 پايىزعا، 2050 جىلى 25 پايىزعا ازايتۋدى جوسپارلاپ وتىر.

دەمەك، ەلدە ەكولوگيالىق تۇيتكىلدەردى شەشۋدىڭ بارلىق باعىت-باعىتتارى ايقىندالدى. ەكولوگيا – باستى ماسەلە. بۇدان قۇتىلۋدىڭ جولى قانداي؟ ول – «جاسىل ەكونوميكا». ەلباسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قازىرگى ۋاقىتتا ۇكىمەت «جاسىل ەكونوميكاعا»  كوشۋدىڭ ۇلەسىن وندىرىستە ارتتىرۋعا كۇش سالۋدا. «جاسىل ەكونوميكانىڭ»  تيىمدىلىگى وتە ۇلكەن. ال كيوتو حاتتاماسى كەلەشەكتى ويلايدى، قورشاعان ورتانى قورعايدى، ەكولوگيالىق قاتەرگە قارسى كۇرەسەدى. انىعىنا كەلسەك، قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، عالامنىڭ دا «جاسىل ەكونوميكاعا» كوشىپ جاتقانىنىڭ سىرى دا وسى.