احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق رۋحانياتىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ولشەۋسىز. ونىڭ «جۇرت بۇگىنشىل، مەنىكى ەرتەڭ ءۇشىن» دەپ جۇرگەنى ءوزىنىڭ ۇلت بولاشاعىنان الاتىن ورنىن بىلگەندىكتەن. ەلىمىزدە ءقازىر ءجۇرىپ جاتقان رۋحاني جاڭعىرۋ دا احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەڭبەكتەرىنەن باستاۋ الادى.

         «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن تىركەستىڭ ءمان-ماعىناسىن ءبىز تيىسىنشە دۇرىس تۇسىنبەي جۇرگەن سياقتىمىز. ورىس تىلىنە «وبنوۆلەنيە وبششەستۆەننوگو سوزنانيا» دەپ اۋدارىلعاندىقتان «جاڭارۋ» دەپ ءتۇسىنىپ جۇرگەن سىڭايلىمىز. شىن مانىندە، «جاڭعىرۋدىڭ» بالاماسىنا ورىس تىلىندەگى «رەستاۆراسيا» ءسوزى جۇرە الادى. دەمەك، بۇرىنعىمىزدى، رۋحانياتىمىزدىڭ اسىل نۇسقاسىن بۇگىنگى كۇنگە لايىق ەتىپ جاڭعىرتۋ – اسىل پارىزىمىز. رۋحانياتىمىزدىڭ تۇپ-تىرەگى تىلدە، پارىزىمىز سول ءتىلدىڭ اسىل نۇسقاسىمەن سويلەۋ، ياعني ايتۋ مەن جازۋ بولۋى قاجەت.

         وسىنى ءبىر عاسىر بۇرىن قامداعان احمەت بايتۇرسىن ۇلى ەدى. ول 1912 جىلى ورىنبوردان شىققان «وقۋ قۇرالىندا» قازاققا ءتان جازۋدى جاريا ەتتى.

جازۋ ءسوز «جازمىشپەن» توركىندەس. ولاي دەيتىنىمىز – قاي ءالىپبيدىڭ شىعۋىنا تۇرتكى بولعان ءدىن ەكەنى بايقالادى. تۇركى بىتىگىنە – تاڭىرلىك سەنىم، اراب الىپبيىنە – يسلام ءدىنى، لاتىن الىپبيىنە – حريستياندىقتىڭ كاتوليك تارماعى، كيريل الىپبيىنە حريستياندىقتىڭ پراۆوسلاۆ تارماعى تىرەك، نەگىز بولعانىن بىلەمىز. ال بايتۇرسىن ۇلى ءالىپبيى جارىققا شىعۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ مەنىڭشە، سول زامانداعى رۋحانياتقا جاسالعان شابۋىل سەبەپ بولدى. ءحىح عاسىردىڭ اياعى، حح عاسىردىڭ باسىندا وتارلاۋشى ورىس پاتشالىعى قازاقتى يسلام دىنىنەن ايىرۋعا كىرىسكەن ەدى. ءبىلىم حريستيان تاراپىنان ميسسيونەرلەردىڭ قولىنا ءتيدى. اسىرەسە، احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋعان وڭىردە قازاقتاردى شوقىندىراتىن ورىندار اشىلىپ، ۇدەرىس باستالىپ تا كەتكەن بولاتىن. احمەتتىڭ ۇستازى ىبىراي التىنسارين اشقان مەكتەپتەرگە قازاقتاردىڭ بالالارىن وقىتۋعا بەيىل بەرمەۋىنىڭ باستى سەبەبى وسىندا بولاتىن. ىبىرايدىڭ «مۇسىلماندىق تۇتقاسى» اتتى ەڭبەگىن جازۋعا دا وسى ۇدەرىس تۇرتكى بولدى دەپ ويلايمىن. ورىسشا وقىتۋ شوقىندىرۋمەن استارلاس بولدى. وسىنداي بولاشاق بۇلدىر تارتقان كەزەڭدە وقۋ مەن جازۋ ارقىلى رۋحىمىزدى ساقتاپ كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزۋ پارىز بولدى. ونىڭ جولى، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ ويىنشا، يسلاممەن كەلگەن جازۋدى قازاق سويلەۋىنە بەيىمدەۋ ەكەن. سوندا، ءدىنىمىز بەن ءتىلىمىزدى بۇزباي ساقتاي الاتىن بولدىق. ايتپەسە،  ىبىراي ءالتىنساريننىڭ قازاق ءتىلىن كيريل ارپىمەن سويلەتكەن ۇلگىسى الدىندا جاتقان جوق پا ەدى!

وسىعان وراي  ارميان ۇلتىنىڭ ءىV عاسىردىڭ 2-جارتىسى، V عاسىردىڭ 1-جارتىسىندا عۇمىر كەشكەن ءتىلتانۋشىسى، ادەبيەتشىسى، پەداگوگى، اۋدارماشىسى مەسروپ ماشتوس ەسكە تۇسەدى. ونىڭ ءتىل مەن جازۋداعى (ارميان ءالفاۆيتىنىڭ نەگىزىن سالۋداعى) ەڭبەگى ءۇشىن ارميان اپوستول شىركەۋى مەن ارميان كاتوليك شىركەۋى اۋليە (سۆياتوي) ساناتىنا كىرگىزگەن. اۋليە، ارينە، الدىمەن ءدىني تۇلعا، تاقۋالىق، ادىلدىك، دۇرىستىق ءۇشىن، ءدىني ۇگىت-ناسيحات ءۇشىن، قۇدايدان ادامدارعا يگىلىك سۇراعانى ءۇشىن بەرىلەتىن كيەلى اتاق. ال ادامي تۇرعىدان الساق، رۋحاني كيە يەسى. وسىنى ەسكەرسەك، احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ قازاق ۇلتى ءۇشىن سىڭىرگەن ەڭبەگى مەسروپ ماشتوستان ارتىق بولماسا، كەم ەمەس. ويتكەنى سول كەزەڭدە جازۋىمىز ارابنەگىزدى بولماي، ورىسنەگىزدى بولسا، نە بولار ەدى، بولجاي المايمىز. ايتەۋىر بىلەتىنىمىز – اراب ءارپى الدىندا تۇرعاندا قازاقتاردىڭ شوقىنىپ كەتۋى مۇمكىن ەمەس سياقتى.

ءبىزدىڭ ءمۇفتيات وسىعان ورايلاستىرىپ ءبىر شارا قابىلداسا، قانداي جاقسى بولار ەدى.

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ عىلىمي كورەگەندىگى (كورەگەندىك – اۋليەنىڭ ورەسى عانا جەتەتىن قابىلەت) بولەك اڭگىمە. ءۇش-تورت ايعاقتى ايتۋمەن عانا شەكتەلەيىك.

ءبىرىنشىسى –قازاق ءتىلى دىبىستارىن تۇگەندەپ بەرۋى. بۇگىنگى كۇندەرى قازاق ءالىپبيىن وزگەرتىپ جاتقاندا باستى تىرەگىمىز وسى بولىپ جاتىر.

ەكىنشىسى – قازاق فيلولوگيالىق تەرميندەرىن تاۋىپ، قالىپتاستىرىپ كەتكەندىگى. ونىڭ بۇل سالاداعى كورەگەندىگى سوندا، ول ويلاپ تاپقان تەرميندەردى ەشكىم وزگەرتە المادى، وزگەرتپەك بولعاندار كۇندى قولمەن كولەگەيلەگەن سياقتى ارەكەتتەن اسا المادى. بۇل تەرميندەردى ءتىل ءبىلىمىنىڭ سالالارىنا قاتىستى جىكتەسەك:

• فونەتيكاعا قاتىستى 108 تەرمين (35،4%)؛
• لەكسيكولوگياعا قاتىستى 11 تەرمين (3،6%)؛
• مورفولوگياعا قاتىستى 109 تەرمين (34،9%)؛
• سينتاكسيسكە قاتىستى 64 تەرمين (21،3%)؛
• جالپى ءتىل بىلىمىنە قاتىستى 18 تەرمين (4،8%) ەنگىزگەن.

ءۇشىنشىسى – قازاق ءتىل بىلىمىنە ءححى عاسىردا ەنىپ جاتقان فۋنكسيونالدىق گرامماتيكانىڭ نەگىزىن سالۋى. ونىڭ وقۋلىقتارىنىڭ «ءتىل-قۇرال» اتالۋى دا وسىنى مەڭزەيدى. احمەت گرامماتيكاسىندا ءتىل بىلىمىندە جاڭا ولشەمدەر دەپ سانالىپ جۇرگەن «قۇرىلىمنان - فۋنكسياعا»، «فۋنكسيادان - قۇرىلىمعا» دەيتىن باعىتتاردىڭ ەكەۋى دە بار.

ءتورتىنشىسى – ءححى عاسىر پاراديگماسى دەپ سانالاتىن انتروپووزەكتى ءتىل ءبىلىمىنىڭ العاشقى جولىن قازاق ءتىل بىلىمىندە احمەت بايتۇرسىن ۇلى سالعان. ول ءۇشىن ونىڭ مىناداي بىر-ەكى پايىمداماسىن كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى:

«ءبىز قازاق تىلىندەگى ءسوزدىڭ ءبارىن بىلگەنىمىز قازاق ءتىلىن قولدانا ءبىلۋ بولىپ تابىلمايدى. ءتىلدى قولدانا ءبىلۋ دەپ ايتاتىن ويعا سايكەس كەلەتىن سوزدەردى تاڭداپ الا ءبىلۋدى ايتامىز. قازاق ءتىلى قازاق ورتاسىنداعى بارىنە بىردەي ورتاق مۇلىك بولعانىفمەن، ءبارى بىردەي پايدالانبايدى. اركىم ءار ءسوزدى وزىنشە قولدانادى، وزىنشە تۇتىنادى (قويۋلاتقان ءبىز. – ج.ج.). ... اركىم پىكىرىن ءسوز قىلىپ شىعارعاندا دا انا تىلىندەگى سوزدەردى ءارقايسىسى ءار ءتۇرلى قولدانادى. قىسقاسىنان ايتقاندا، اركىم ءسوزدى ءوز قالاۋىنشا الىپ، ءوز وڭتايلى كورۋىنشە تۇتىنادى. اركىم ءوز قالاۋىنشا الىپ، ءوز وڭتايىنشا الىپ تۇتىنعان سوزدەر سول ادامنىڭ ءتىلى بولادى»

«ءتىلدىڭ مىندەتى – اقىلدىڭ اڭداۋىن اڭداعانىنشا، قيالدىڭ مەڭزەۋىن مەڭزەگەنشە، كوڭىلدىڭ ءتۇيۋىن تۇيگەنىنشە ايتۋعا جاراۋ»، «... جۇمساي بىلەتىن ادامى تابىلسا، ءتىل شاما-قادارىنشا جارايدى».

احمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مۇراسى بۇگىن ءۇشىن عانا ەمەس، ەرتەڭ ءۇشىن دە ەڭ ءبىر قاجەتتى مۇرا بولماق.

احمەت تۇلعاسى – ءدىلىمىز ءۇشىن دە، ءدىنىمىز ءۇشىن دە كيەلى تۇلعا.

                                                  جانتاس جاقىپوۆ،

                              فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.