«تازالىق – جان ساۋلىعى» ەكەنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىراق جەكە باس تازالىعىن ەكى اياقتىنىڭ بارلىعى ساقتاي بەرمەيدى. بۇگىنگى قىز-كەلىنشەكتەر جەكە باس گيگيەناسىن ساقتاي ما؟ دەگەن ساۋال توڭىرەگىندە «قامشى» پورتالى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كورگەن ەدى.
كەيدە ايتپايىن دەسەڭ دە ايتۋعا، جازبايىن دەسەڭ دە جازۋعا تۋرا كەلەتىن ماسەلەلەر بولادى. ءبىزدى دە سوڭعى كەزدە مازالاپ جۇرگەن ءبىر ماسەلە بار. «باسقا ءىرى تاقىرىپتاردى ءبىتىرىپ، ەلدىڭ تازالىعىنا كوشتىڭدەر مە؟» دەپ جاقتىرماۋىڭىز دا مۇمكىن. ءبىراق ءبارى تازالىقتان باستالاتىنىن، اركىمنىڭ جەكە باسىنىڭ ماسەلەسى بولسا دا تازالىق ساقتاۋ وتە ماڭىزدى ەكەنىن جازۋعا تۋرا كەلىپ وتىر.
كەيىنگى كەزدە جاس قىز-كەلىنشەكتەردىڭ تالايى سالاقتىعى بىلاي تۇرسىن، دارەتحانادان شىققان سوڭ قولىن جۋمايتىن بىلاپىت بوپ بارا جاتقانداي. ءيا، ءدال سولاي. قوعامدىق مەكەمەلەردىڭ دارەتحانالارىنا كىرگەن ەلۋ قىز-كەلىنشەكتىڭ (نامىسىڭىزعا تيمەسىن، ءبارى دە قازاق) تەك ەكى-ۇشەۋى عانا قولىن سابىنداپ جۋسا، قىرىق پايىزى كرانداعى سۋعا ساۋساعىنىڭ ۇشىن تيگىزە سالا شىعىپ كەتەدى ەكەن. ال ەلۋ پايىزعا جۋىق ايەل ءتىپتى «وتىرىپ» شىققان سوڭ كرانعا مۇلدەم بۇرىلماستان دارەتحانادان شىعىپ، جۇمىس كابينەتىنە بەت العانىنا كۋا بولدىق. قىرىق جىل بۇرىنعى «سابىن جەتىسپەيدى، بالا-شاعا كوپ، سۋ تاپشى» دەپ سىلتاۋ ايتاتىن زامان ەمەس. كەز-كەلگەن دۇكەندە تازالىققا قاجەت سانيتارلىق زاتتار تولىپ تۇر. ءبىر سۇمدىعى، الگى بىلعانىش، سالاق ايەلدەردىڭ بارلىعى دا ەكى-ۇش ديپلوم العان، كورنەكتى مەكەمەلەردە قىزمەت اتقاراتىن، شەت ەلدىڭ ءبىرازىن ارالاعان كەلىنشەكتەر. ءۇش-تورت قازاق گازەت-جۋرنالىنىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان مەكەمە باسشىسىنىڭ قابىلداۋ بولمەسىندە وتىراتىن حاتشى قىزدىڭ دا دارەتحانادان قول جۋماي شىعىپ، باستىعىنا شاي قۇيىپ بەرگەنىن كوردىك.
بۇگىندە ەلىمىزدە ىشەك-قارىن اۋرۋلارى ءورشىپ تۇر. بۇكىل دەرتتەردىڭ ءتىزىمىنىڭ باسىندا ىشەك اۋرۋلارى تۇرعانىن دەنساۋلىق ساقتاۋ مەكەمەلەرىنىڭ وكىلدەرى اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءجيى ايتىپ تا ءجۇر. دەرتتىڭ بۇل تۇرلەرى تەك جەمىس-جيدەكتەردى دۇرىس جۋماي تۇتىنۋدان شىققان جوق. باستىعى ىشەتىن ىدىس –اياقتى دارەتحاناعا قويىپ قويىپ، دارەت سىندىرعان سۇلۋ بويجەتكەنگە نە دەۋگە بولادى؟ جيىرماعا كەلگەنشە تازالىقتى بىلمەي وسكەن ونداي ارۋلار «قولىڭدى نەگە جۋمايسىڭ؟» دەگەن سوزىڭە قۇلاق اسا ما؟ ءتىپتى، «ءسىزدىڭ شارۋاڭىز قانشا؟» دەپ جۇلىسا كەتۋدەن دە تايىنبايدى. ءبىز قىزمەت جاسىنداعى قازىرگى قىز-كەلىنشەكتەردىڭ بارلىعى بىلاپىت دەپ وتىرعان جوقپىز. ارينە، وتە تازا، ۇقىپتى قىز-كەلىنشەكتەر بار ارامىزدا.
دەگەنمەن، سوناۋ كەڭەس وداعى كەزىندە دە، قازىرگى تاڭدا دا مەكتەپتەگى مۇعالىمدەر كۇن سايىن ايتقان «دارەتحانادان سوڭ قولدارىڭدى سابىنداپ جۋىڭدار» دەگەن قاعيدانى قازىرگى جاس قىز-كەلىنشەكتەردىڭ تالايى ەسىنەن شىعارعان سىڭايلى. الدە اناسىنىڭ تاربيەسى جەتىسپەي مە دەگەن وي دا كەلەدى. وسى ورايدا تاعى ءوزىمىز كۋا بولعان جايدى ايتا كەتەيىك. جازدا اۋىلعا قىدىرىپ باردىق. سول ۇيدەگى اجەمىزدىڭ استانا قالاسىندا بەدەلدى باستىق لاۋازىمىن يەلەنگەن ۇلى ايەلىمەن بىرگە كەلىپ دەمالىپ جاتىر ەكەن. جاسى قىرىققا كەلگەن باستىق كوكەمىزدىڭ كەلىنشەگى سونشالىقتى لاس بولادى دەگەندى بىرەۋ ايتسا سەنبەس ەدىك. كۇيەۋىنىڭ اپپاق جەيدەلەرىمەن بىرگە ءوزىنىڭ ءىش كيىمدەرىن قوسىپ جۋعانىن كورىپ نە دەرىمىزدى بىلمەدىك. «مىنانىڭ ءبارىن كىر جۋعىش ماشينەگە ءبىراق توعىتتىڭىز با؟» دەپ ەدىك، «دا» دەپ ورىسشا جاۋاپ بەردى. بايقاپ قاراساق، ءوزىمىز كورگەن تازالىعى جوق ايەلدىڭ بارلىعى كۇيەۋى جاقسى قىزمەت ىستەيتىن كەلىنشەكتەر ەكەن. ولار باياعىنىڭ ايەلدەرى سياقتى اۋىر جۇمىس ىستەمەيدى، ءتىپتى دۇكەننەن زات تاسۋ دا ولاردىڭ موينىندا ەمەس. تۇرمىسى وتە جاقسى بولعان سوڭ، شەت ەل شيپاجايلارىنا ءجيى-جيى دەمالۋعا بارادى. ياعني، قازىرگى ايەلدەردىڭ جاعدايى باياعىنىڭ ايەلدەرىنە قاراعاندا تاماشا ەكەنى بارشا جۇرتقا ايان. ال تازالىعى شە؟
جۋىردا اقش-تىڭ ارنايى ورتالىعى جۇرگىزگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىن جاريا ەتتى: مەملەكەتتەگى بارلىق مەكەمەلەر ەسىكتەرىنىڭ تۇتقاسىنان ءزار باكتەريالارى تابىلىپتى. ودان ارى اقش عالىمدارى زەرتتەۋ جۇرگىزە كەلە، دارەتحانادان شىققان سوڭ قول جۋمايتىن ازاماتتاردىڭ سانى وتە كوپ ەكەنىن انىقتاعان. بۇل مالىمەت عالامتوردا دا جاريالاندى. ار مەن ءتان تازالىعىن ەرتە زاماننان بيىك ورىنعا قويىپ، «تازالىق — دەنساۋلىق كەپىلى» دەگەن قازاقتىڭ بۇگىنگى وركەنيەتتى زاماندا جەتىلگەن قىزدارىنىڭ باتىس مادەنيەتىنە ەلىكتەگەنى مە؟ بۇگىندە ەلىمىزدە ەحينوكوككوز، تريحينەللەز، سالمونەللەز، ديزەنتەريا، بوتۋليزم سياقتى اۋرۋلار ءورشىپ تۇر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ جانە الەۋمەتتىك دامۋ مينيسترلىگىنىڭ بيىلعى ءساۋىر ايىنداعى مالىمەتى بويىنشا ەحينوكوككوز 3،4 پايىزعا، تاماقتان ۋلانۋ 4،9 پايىزعا كوبەيگەن. بۇنىڭ باستى نەگىزى تازالىقتان ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ءبىر جازۋشىنىڭ جارى مىنانداي اڭگىمە ايتىپ ەدى. كۇيەۋى ەكەۋى ءبىر اۋىلعا قوناققا بارىپتى. قازانداعى ەت پىسۋگە تاياعاندا ءۇي يەسىنىڭ ايەلى قامىر يلەي باستايدى. كەنەت ءۇش جاسار بالاسى قىڭقىلداپ جىلايدى. سويتسە قۇيرىعىنداعى قۇرتى (گليست) مازالاعان ەكەن. ايەل وقتاۋىن تاستاي سالا قوناقتاردىڭ كوزىنشە بالانىڭ قۇيرىعىن شۇقىپ قۇرتتى الادى. سودان سوڭ نە بولدى دەيسىز عوي؟ ايەل قولىن جۋماعان كۇيى قامىر يلەۋدى جالعاستىرا بەرەدى. «جيىركەنگەن مەن ەت پىسكەندە ەكى قولىمدى وتىرىكتەن تارەلكەگە سالىپ، قاراپ وتىردىم. اۋزىما ەشقانداي تاعام المادىم» دەدى جازۋشىنىڭ ايەلى. ايتپاقشى، الگى باستىقتىڭ ايەلى ەكى جاسار بالاسىنىڭ قۇيرىعىن جۋىپ، قولىن سابىنداماستان، ارى قاراي ءسابيدىڭ بەتىن، كوزىن شايعانىن كوردىك. شىداي الماي، «الدىمەن بەتىن جۋمادىڭىز با؟» دەپ ەدىك، «يا نا تاكيە سانيتارنىە ۆەششي ۆنيمانيە نە وبراششايۋ» دەمەسى بار ما؟
راس، ەلىمىزدەگى كوپتەگەن مەكەمەلەردە ىدىس-اياق جۋۋ تۇرماق تۇسكى دەمالىس كەزىندە شاي ىشەتىن بولمە دە جوق. جۇمىس كابينەتىندە تاماعىن ءىشىپ، ىدىسىن كوپشىلىك دارەتحاناعا اپارىپ جۋادى. ءتىپتى كەيبىر مەكەمەلەردىڭ بۇكىل دالىزىنە دارەتحانا ءيىسى جايىلىپ كەتەتىنى دە شىندىق. ال شەت ەلدىكتەردىڭ، مىسالى تۇرىك كاسىپورىندارىنىڭ قايسىسىنا كىرسەڭ دە مۇنتازداي تازالىق كوزگە بىردەن كورىنەدى. قانداي تۇرىك مەكەمەسى بولسا دا، جۇمىسشىلارعا جايلى بولۋ ءۇشىن ىدىس-اياق جۋاتىن بولەك بولمە مەن شاي ىشەتىن ورىندى الدىمەن دايىنداپ قويادى. بىردە ءبىر شەت ەلدىك مەكەمەدەن ىدىس-اياعىن دارەتحاناداعى سۋعا جۋىپ جاتقانىن كورمەپپىز. ال جاپونيادا كەز-كەلگەن مەكەمەنىڭ كىرەبەرىسىندە ارنايى سۇيىقتىق قۇيىلعان ۇستەل تۇرادى. دەزينفەكسيالىق سۇيىقتىقپەن قولدى سۇرتكەن سوڭ عانا ارى قاراي وتەسىز. ال جاپون مەكتەپتەرىندە ءدالىزدى جاعالاي قولجۋعىشتار ورناتىلعان. وقۋشىلار بەتى-قولىن، اۋزىن شايعاننان كەيىن عانا ساباققا كىرەدى ەكەن.
ءبارىن قويشى، زامانداس قۇربى، قىز-كەلىنشەكتەر ەڭ بولماسا «دارەتحانادان شىققان سوڭ قولدى سابىنداپ جۋۋ كەرەك» دەگەن قاراپايىم ءارى وڭاي ورىندالاتىن تازالىق نورماسىن ورىنداپ جۇرسە ەكەن.
شارافات جىلقىبايەۆا
پىكىر قالدىرۋ