قۋعىن-سۇرگىن، سۇرگىن-سۇرگىن... نەمەسە حالىققا قارسى جاسالعان بۇل قاسىرەت قاشانعا دەيىن سوزىلار ەكەن؟  

/image/2020/01/31/crop-252_-1_387x516_2019053105350319-768x396.jpg

قازاق تابيعاتىنان ەركىن حالىق. دالا دەموكراتياسىنا باعىنىپ، يەن دالاسىندا ەمىن-ەركىن تىنىستاپ عۇمىر كەشكەن. ارينە، ولار دا پەندە بولعاننان كەيىن پەندەشىلىك جاساعان. ارالارىن­دا ۇرىس-كەرىس، داۋ-داماي، مال ۇرلاۋ دەگەن سەكىلدى نارسەلەر بولماي تۇرسىن با؟ الايدا اتام قازاق ءادىل بيلەرىنە جۇگىنگەن. سولار سارالاعان، سالماقتاعان، قىلمىس سيپاتىنا قاراي كەسىمدى شەشىم ايتىپ، اعايىن اراسىن جىمداستىرا جەلىمدەپ وتىرعان. وعان باعزىدان بەرى ايتى­لىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، بۇگىنگە جەتكەن مىڭ سان مىسال جەتىپ ارتىلادى.

ارينە، تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسىن» اتتاپ وتە المايمىز. ول ءبىزدىڭ قاعازعا كەستەلەنگەن اتا زاڭىمىز دەۋگە ابدەن بولادى. بابالارىمىز سوعان سۇيەنىپ، مامىراجاي، ىڭ-شىڭسىز ءومىر ءسۇرىپ، ۇرپاق وربىتكەن. قانداي قىلمىس بولسىن اعايىن اراسىنان اسىرماي، تەنتەك-تەلىلەرىن تەزگە سالعان. ولار دا ۇلكەندەردەن اسىپ كەتپەگەن. اتالى سوزگە، اقساقالدىق داستۇرگە جۇگىنەتىن وسى تاعىلىمدى بۇزعان ورىستىق ساياسات. قازاقتى وزدەرىمەن تەڭ كورمەي، كەم كورۋ پيعىل-پايىمى، ارينە، سانالى، ءور نامىستى قازاق ازاماتتارىنىڭ شامىنا ءتيىپ، قارسىلىعىن تۋدىردى. مىنە، وسىلاي مىنەز كورسەتكەن كىم-كىم دە قاماۋعا الىندى؛ اياق-قولدارىنا تەمىر كىسەن سالىنىپ، «يت جەككەنگە» ايدالدى. كەۋدەسىن تاپتاتپايتىن ەر قازاقتى قاسيەتتى رۋحىنان ايىرۋ ارەكەتى سول كەزدەردە وسىلاي باستالعان. پاتشالى رەسەيدىڭ بۇل ۇستانىمى بىرتە-بىرتە كۇشەيگەن. شىرقاۋ شىڭى 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسىنە سايكەس كەلەدى.

ال وعان دەيىنگى، ياعني 1861 جىلدان باستالاتىن «پەرەسەلەندەردىڭ» قازاقتى جايلى قونىسىنان شول-شولەيت جەرلەرگە قۋالاپ، قيانات، قىسپاق كورسەتۋى كەڭەستىك زاماندا ايتىلماي، «جا­بۋلى قازان جابۋلى» بولىپ كەلسە، ەندى ارحيۆ قۇجاتتارىنا جول اشىلعان ۋاقىتتا ادام جانىن تۇرشىكتىرەتىن دايەك، دەرەكتەردىڭ تالايى زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان اشىق ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. ەسىكتەن ەنىپ، تورگە وزعان ورىستىڭ ەگىنىنە قازاقتىڭ مالى تۇسسە، اتىپ تاستاعان نەمەسە باسى­بايلى مەنشىكتەپ، بەرمەي قويعان. ول دا تۇك ەمەس، مالىن سۇراپ كەلگەن يەسىنىڭ ءوزىن سوتسىز، سۇراۋسىز اتىپ تاستاعان. نىسانا ەتىپ ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماعان بالاسىن اتقان. سوعىستىڭ قارا جۇمىسىنا ازاماتتارىمىزدى بەرمەيمىز دەپ تۇتاستاي حالىق بولىپ كوتەرىلگەن الماعايىپ زاماندا، بالا-شاعا، كەمپىر-شال دەمەي زەڭبىرەكتىڭ زىركىلدەگەن وعى استىنا العان. ۇيلەرىن توناپ، قايقى قىلىشتارىمەن اياعى اۋىر ايەلدەردىڭ قارنىن جارعان. وسىنداي قايعى-قاسىرەتتىڭ ءبارى-بارىن باستان كەشكەن قازاق ەدىك، تەڭدىككە قول جەتكىزدىك، قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايتىن كەرەمەت ومىرگە جەتتىك دەگەن سوسياليزم داۋىرىندە ودان دا اسقىنعان، ودان دا قۇيتىرقىلانعان، قازاقتى تابيعي ادەمى رۋحىنان مۇلدە اي­ىرىپ، سانىن وسىرمەي قۇرتاتىن سويقاننىڭ نەشەمە تۇرىنە تاپ كەلدىك. قىزىلدار قۋدى، اقتار قاشتى. قازاق جەرىندە بولعان وسى وقيعا كەرى قايتالاندى. قايسىسى قۋىپ، قايسىسى قاشسا دا، قىرعىن مەن قيانات قايران، مومىن قازاقتى اي­نالىپ وتپەي، حالقىمىز كورەسىنى ەكى جاقتان دا كوردى.

ودان كەيىنگى تاركىلەۋ دۇرمەگى، وعان ىلەسە جۇرگەن كولحوزداستىرۋ ناۋقانى... مالىنا عانا سەنىپ، سان عاسىر ءومىر ءسۇرۋ ءداستۇرىن وسىعان بەيىمدەگەن موجانتوپاي قازاق قىناداي قىرىلدى. زەرتتەۋشى عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، حالقىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى اقسۇيەك اشتىقتىڭ بەيكۇنا قۇرباندارىنا اينالدى. كىم كىنالى؟ قازاق حالقىنا قارسى جاسالعان وسى اشتىق ناۋبەتى نەلىكتەن اشىق ايتىلمادى؟ سوعان جول بەرگەندەر نە سەبەپتى جازالانبادى؟ ازالى اشارشىلىقتان بەس-التى، نەمەسە ءجۇز شاقتى عانا ادام اجال قۇشقان جوق قوي، ەكى جارىم ميلليون ادام قىناداي قىرىلدى. بۇنى ادامزاتقا قارسى جاسالعان اۋىر قىلمىس، قازاققا ادەيىلەپ ۇيىمداستىرىلعان گەنوسيد دەمەسكە لاجىمىز جوق!.. بۇل قازاقتىڭ تالايلى تاعدىرىن تا­لاي جىلدان بەرى شىن جاناشىرلىقپەن شۇقشيا زەرتتەپ جۇرگەن عۇلاما عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعامىزدىڭ القالى جيىنداردىڭ بارىندە اشىلىپ، اشىنىپ ايتىپ جۇرگەن شىندىعى. پاتشالى رەسەيدىڭ تۇپكى ماقساتى استى، ءۇستى بايلىققا تۇنعان ۇلان-عايىر قازاق جەرىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالقىن جويىپ، يەلەنۋ بولدى. سونى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ابدەن تياناقتاپ، تۇيىندەگەن كوپ جىلدىق قۇپيا قۇجات قابىلدادى دەيدى اعامىز. سوندىقتان دا قازاقتار ءوز اتامە­كەن قونىسىندا قاعاجۋ كوردى، رەزەرۆاسيالانعان امەريكالىق ۇندىستەردىڭ كەبىن كيدى. ەكىنشى سورتتى ۇلتقا اينالدى. قاۋعا ساقالدىلار اتىپ-اسىپ، انالارىمىزدىڭ قارنىن تىلگىلەپ، ىشىندەگى سابيىمەن قوسا ولتىرسە دە، ۇندەمەدىك، ادامداردى اجال وعىنا نىسانا ەتكەن جاۋىزداردى جازالاي المادىق. ورىس ءتىلىن بىلمەگەنىمىزدى كەمىستىك كوردى. وزدەرىن ارتىق، ايرىقشا جاراتىلعان ۇلت سانادى. وسى كوزقاراس ۇرپاقتارىنان ۇرپاقتارىنا ۇلاستى. ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق حالقىنا قارسى باعىتتالعان قاراۋ نيەتتى جوسپار-جوباسى اشكەرەلەنبەي، قايتا تەرەڭدەپ، زىمياندىقپەن جۇزەگە اسىرىلا بەردى. ەندى قازاقتى ويسىز، ميسىز، كونبىس، ەشبىر قارسىلىقسىز ايتقانعا كونىپ، ايداعانعا جۇرەتىن سورلى حالىق – سورماڭداي قازاق ەتۋگە بىلەك سىبانا كىرىستى. سولاي بولعاندىقتان دا قازاقستاندا اقسوڭكە اشتىقپەن قوسارلاسا قولعا الىنىپ، بارعان سايىن اۋقىمدانا ۇدەگەن «حالىق جا­ۋلارىن» اشكەرەلەۋ ناۋقانىن تەجەۋسىز جۇرگىزدى.

رەسەيدىڭ ۇلكەن قالالارىندا سان سالالى ماماندىقتا جوعارى ءبىلىم الىپ، ساياسي تۇرعىدان دا ابدەن شيراپ، شىڭدالعان قازاقتىڭ وزىق ويلى ازاماتتارى ورتا ازيا حالىقتارى اراسىندا ايرىقشا دارالانعان ەدى. ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان سول شوعىر كەز كەلگەن تاقىرىپتا، اسىرەسە ۇلت مۇددەسىنە قاتىستى اڭگىمە قوزعالعان ساتتە پرولەتارياتتىڭ ۇلى كوسەمى ۆلاديمير يليچ لەنينمەن دە، حالىقتار كوسەمى يوسيف ۆيسساري­نوۆيچ ستالينمەن دە سان ءتۇرلى پىكىرتالاسقا اشىقتان-اشىق باراتىن. ءبارىن بيلەگىسى كەلەتىن، سونداي ارەكەتىن تەجەۋسىز جۇرگىزەتىن ادامعا قادام سايىن الدىنان شىعىپ، تايتالا­ساتىن اقىلدى، ءبىلىمدار ادامدار كەرەك بولسىن با، ولاردان ارىلۋ ءۇشىن «بۋرجۋازياشىل-ۇلتشىلدار» دەگەن جالعان اي­ىپتى ويلاپ تاپتى دا، 1928 جىلدىڭ ورتا شەگىنەن باستاپ الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان زيالىلارىمىزدى جاپپاي تۇتقىنداي باستادى. سول جىلى 44 الاشورداشى قاماۋعا الىنىپ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.ءبايدىلدين مەن د.ءادىلوۆ اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ۇكىم كوپ كەشىكپەي جۇزەگە اسىرىلدى. قالعاندارى تۇرمە تورىنىڭ ارعى جاعىنا جىبەرىلدى. بۇل اۋەلگى دۇرمەك ەكەن.

1930 جىلدىڭ قىركۇيەك-قازان ايلارىن­دا ۇلت زيالىلارىنىڭ ەكىنشى توبى تۇتقىندالىپ، سولاردىڭ ون بەسى ورتالىق رەسەيگە جەر اۋدارىلدى. سۇرگىن قاسىرەتى جاپپاي جاڭاشا سيپات الىپ، 1936-1938 جىلدارى قازاقستان بويىنشا 25833 ادام پارتيادان شىعارىلىپ، ولاردىڭ 8544-ىنە «حالىق جاۋلارى» نەمەسە «حالىق جاۋلارىنىڭ سىبايلا­ستارى» دەگەن سەكىلدى جوسىقسىز ايىپتار تاعىلدى. تانىمال قازاق زيالىلارى، الاش قايراتكەرلەرى تۇگەلگە جۋىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى. ولاردىڭ وتباسىلارىنىڭ ەرەسەك مۇشەلەرى عانا ەمەس، سابيلەرى دە جازىقسىز جاپا شەكتى، «حالىق جاۋىنىڭ» ۇل، قىزى رەتىندە تەپەرىش كوردى. ۆيكيپە­ديادان الىنعان ءبىر زەرتتەۋ ماتەريال وسىلاي دەپ وي وربىتسە، رەپرەسسيا تاقىرىبىنا تەرەڭدەپ بارىپ، تىڭ زەرتتەۋ ماتە­ريالدار ۇسىنىپ جۇرگەن اكادەميك، تاريحشى-عالىم اعامىز مامبەت قويگەلدييەۆ: «وتكەن حح عاسىر بەدەرىندە قازاق حالقى كەڭەستىك جۇيەنىڭ سولاقاي ساياساتىنىڭ ارقاسىندا... «رەپرەسسيا»، «گەنوسيد» جانە «ەتنوسيدتى» تۇگەلدەي دەرلىك باسىنان كەشىردى، – دەپ جازىپتى. – بۇعان ەلدە ۇر دا جىق تاسىلمەن جۇرگىزىلگەن تاركىلەۋ، ەشقانداي دايارلىقسىز جانە ەرىكسىز ۇجىمداستىرۋ، جارتىلاي كوشپەلى قوجالىقتاردى جاپپاي وتىرىقشى تۇرمىسقا كوشىرۋ، سونداي-اق زورلاۋ جانە كۇش قولدانۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلعان استىق جانە ەت دايىن­داۋ ناۋقانى دالەل. بۇل شارالار 1931-1933 جىلدارداعى سۇراپىل اشتىققا ۇلاسىپ، سولاردىڭ سالدارىنان 2،2 ميل­ليوننان استام ادام قىرعىنعا ۇشىرادى. كەيبىر دەرەكتەردە اشتىق قۇرباندارىنىڭ سانى بۇدان الدەقايدا كوپ كورىنەدى. ونىڭ ناقتى ەسەبى ءالى شىعارىلعان جوق. جوبالاۋىمىز­شا، بۇدان كوپ بولماسا از ەمەس. سول جىلدارى 1 ميلليون ادام اتامەكەندەرىن تاستاپ، جات جەرلەرگە قاراي بوسىپ جان ساۋعالادى. جولاي ولىم-جىتىمگە ۇشىراعاندارى قانشاما. سونداي-اق 100 مىڭنان استام ادام (ءبىر دەرەكتەردە بۇل سان 105 مىڭ دەپ كورسەتىلگەن) ساياسي رەپرەسسياعا تارتىلىپ، سونىڭ 25 مىڭنان استامى اتىلعان. رەپرەسسياعا تارتىلعانداردىڭ باسىم بولىگى قوعامدىق وسىپ-وركەندەۋدىڭ باعىت-باعدارىن ايقىندايتىن بيلىكتەگى جانە شىعارماشىلىقتاعى، سونداي-اق كۇندەلىكتى ەڭبەكتەگى بەلسەندى توپ بولعاندىعى ءمالىم. ساندىق تۇرعىدان اسا ۇلكەن ەمەس حالقىمىز ءۇشىن بۇل وراسان گۋمانيتارلىق اپاتتىڭ ناعىز ءوزى-تىن...»

«حالىق جاۋلارىنىڭ» كوپشىلىك بولىگىنىڭ تاعدىرى كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسىنىڭ ماجىلىستەرىندە «ەكىلىك» پەن «ۇشتىك» اتانعاندار مەن نكۆد-نىڭ ەرەكشە كەڭەستەرىندە قۇپيا جاعدايدا شەشىلدى. كورنەكتى پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى تۇرار رىسقۇلوۆ، وراز جاندوسوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، ۇزاقباي قۇلىمبەتوۆ، تەمىربەك جۇرگەنوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ سەكىلدى ازاماتتاردىڭ ومىرلەرى وسىلاي قيىلدى. ولارمەن ءبىر كۇن بىرگە ساپارلاس بولعان قاراپايىم كىسىلەردىڭ وزدەرى «حالىق جاۋىنىڭ» سەرىگى، سىبايلاسى اتانىپ شىعا كەلدى. ولاردى «رىسقۇلوۆشينا»، «قوجانوۆشينا» دەگەن سياقتى توپقا قوسىپ، جازالادى؛ سول سەكىلدى قازاقستاندىقتار «جاپوننىڭ شپيونى»، «گەر­مان تىڭشىلارى» دەگەن ساۋ ادامنىڭ ساناسىنا سىيمايتىن وتىرىك جالا، كىنا مەن كۇيەلەۋلەردىڭ دە قيسىنسىز قۇربانىنا اينالدى. وسىلاي ايىپتالىپ، سوتتالعانداردىڭ «ءوز قىلمىستارىن مويىنداۋلارى» ەشبىر دالەلدەۋسىز-اق جۇزەگە اسىرىلدى. تەكسەرىپ، تەرگەۋ سيپاتى نەگىزىنەن كورشىلەردىڭ، قىزمەتتەستەردىڭ، ءتىپتى تانىستار مەن تۋىستاردىڭ ويدان قۇراستىرىلعان اقپاراتتارىنا سۇيەندى. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى دەگەن ايىپتاۋ ءتاسىلى دە جال­پىلاما سيپات الدى. سونىمەن قاتار، قازاق ازاماتتارىنا ۇلتشىلدىق بوياۋىن اياماي جاعىپ، ۇلتشىل ۇيىمدار قۇرۋ ارقىلى رەسپۋبليكانى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىنان ءبولىپ الۋعا ارەكەت جاسادى دەگەن ءجون-جوسىقسىز كۇستانالاۋلار مەن ازاپتاۋ، اتىپ-اسىپ، جازالاۋ، قايتىپ كەلمەيتىندەي قىلىپ جەر تۇبىنە جىبەرۋ ەشقانداي تەجەۋسىز جۇرگىزىلدى. وي­ىندا جاۋلىق نيەتتەن قىلاۋداي قيقىم جوق تالاي بەيكۇنا جاندار «تەررورلىق ارەكەتتەر، ديۆەرسيا، سابوتاجداردى جۇزەگە اسىرۋعا دايىندىق جاساعانى، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر مەن كاسىپورىنداردىڭ قالىپتى جۇمىسىنا كەسىر كەلتىرەتىن كونترريەۆوليۋسيالىق ىس-ارەكەتتەر ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن» قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرادى.

سول سەكىلدى ءوزىمىز ۆيكيپەديادان العان ماتەريالدا: «الەۋمەتتىك تاپسىرىس بەرۋ» مەملەكەتتىك قۋعىنداۋ-جازالاۋ ورگاندارىن تولىق قۋاتىمەن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر ەتتى، – دەگەن ويلار بار. – بۇل جۇمىستىڭ كولەمى ۇلعايىپ... بك(ب)پ وك-نىڭ ساياسي بيۋروسى ءوز باستاماسىمەن، رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى پارتيا، كەڭەس ورگاندارىنىڭ نكۆد وتىنىشتەرىنىڭ نەگىزىندە جەكەلەگەن ايماقتارداعى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراۋعا ءتيىستى ادامداردىڭ شەكتەۋلى ءتىزىمىن بەكىتتى. قىزمەت بابىن­دا وسۋگە، كورىنىپ قالۋعا ۇمتىلۋشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى ورگاندار بۇل ءتىزىمدى كوبەيتۋدى ۇسىنعان وتىنىشتەر ءبىلدىردى».

وسى «وتىنىشتەر» اڭقىلداعان، اقجۇرەك، اڭعال قازاقتاردىڭ تاراپىنان قارداي بوراسا كەرەك. ايتپەسە ماسكەۋدەگى بك(ب)پ ورتالىق كوميتەتىنەن ەشكىم كەلىپ، كەڭ بايتاق دا­لامىزدى وڭدى-سولدى شارلاپ، تىزەگە سالىپ جالعان ويعا وت بەرىپ، ارىز جازدىرعان جوق. وزبەكستاندا دا ءدال سولاي بولدى، ايتكەنمەن ىرگەلەس رەسپۋبليكادا «حالىق جاۋى» اتا­نىپ اتىلعاندار دا، كولىماعا ايدالعاندار دا، «شپيوندىق جاساعاندار» دا از، ءتىپتى ساۋساقپەن ساپارلىقتاي عانا. بۇعان ورىس پاتشالىعىنىڭ قازاق جەرىن قازاقسىز قالدىرۋ ساياساتىن جۇرگىزگەن ستاليندىك سۇرقيا ساياساتتىڭ دا ىقپال كۇشى قاتتى اسەر ەتكەنى كۇمانسىز. رەسەيدىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى جوعارى وقۋ ورىندارىنان وقىپ، ەنسيكلوپەديالىق بىلىممەن مىقتاپ قارۋلانعان اتالا­رىمىز وسى قاسىرەتتى ابدەن سەزىندى. سەزىنىپ قانا قالماستان، زۇلىم ويلى يمپەريا ىقپالىنان تەزىرەك قۇتىلۋ قاجەت دەگەن كۇرەس جولىنا ءتۇستى، وسى ماقساتپەن قالىڭ ۇيقىداعى حالىقتى وياتۋعا كىرىستى. سول مۇددەنى مۇرات ەتكەن اتالارىمىزدىڭ تاعدىرلارى تاس-تالقان بولعانىن، قۋعىن-سۇرگىننىڭ كەسىرىنەن كوبىنىڭ ارتىندا ۇرپاق قالماعانىن دا بىلەمىز. ولار ءبىزدىڭ ءسۇت بەتىنە شىققان قايماق سەكىلدى عاجاپ تۇلعالارىمىز ەدى. جان-جاقتى ماماندىق يەلەرى، ءار سالانىڭ تۋ ۇستار تۇلعالى تۇتقاسى بولاتىن. ۇلكەن مەملەكەتتىك بيلىكتى اتقارعاندارىن بىلاي قويىپ، اۋىل-اۋىلدا، ەڭ تومەنگى بۋىندا قىزمەت تىزگىنىن ۇستاعاندارىنىڭ ءوزى سوزىمەن دە، ىستەگەن ىستەرىمەن دە اينالا-توڭىرەگىندەگى ەلدى ءۇيىرىپ، بارىنە باستاماشى بولىپ كوزگە تۇسكەندەر ەكەنىن ءبىر ءسات سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ كورىڭىزشى، نەندەي اۋىر كۇي كەشەر ەكەنسىز؟ قۋعىن-سۇرگىننىڭ قۇربانىنا اينالعان 105 000 ادام عىلىم، ءبىلىم، مادەنيەت پەن ونەر، ەكونوميكامىزدىڭ ءار سالاسىنىڭ كەرەمەتتەي قوزعاۋشى كۇشتەرى ەمەس پە ەدى؟!

سوندا، ءوزىڭىز-اق ايتىڭىز، ءبىز بەزبۇيرەك بيلىكتىڭ كەسىرىنەن كىمدەردى جوعالتىپ، قايتالانبايتىن تاعدىرلى قانشاما اسىل ازاماتتارىمىزدان كوز جازىپ قالدىق. بۇنى ءبىر عانا قازاق حالقىنا ەمەس، كۇللى ادامزاتقا قارسى جاسالعان اۋىر قىلمىس دەپ قاراۋىمىز كەرەك. بۇل ەشقاشان دا اقتاۋعا كەلمەيتىن قىلمىس. وسى كەساپاتتى جۇزەگە اسىرعانداردىڭ ءبارى اشكەرەلەنىپ، ولارعا ەش كىناسىز ادامدارعا كورسەتكەن قىلمىستارىنا قاراي، وزدەرى سياقتى قاماۋ، سوتتاۋ، اتۋ، تابيعاتى ادام توزگىسىز قاتال ايماقتارعا جەر اۋدارۋ تاعى باسقا دا جازا تاسىلدەردى قولدانۋ ادامي ارەكەت ءارى وزگەلەرگە، اسىرەسە كەيىنگى ۇرپاقتارعا ساباق بولارى كۇمانسىز شەشىم ەدى. ءبىراق قۋعىن-سۇرگىن قىلمىستارىن جارتىلاي اشكەرەلەگەن كەڭەستىك بيلىك سوت پەن پروكۋراتۋرانىڭ بار قۇجاتتارىن قۇپيا ارحيۆ قويمالارىنا تىعىپ، ەلۋ جىل ەشكىمگە اشتىرمايتىن شەشىم شىعارعان. ەلۋ جىلدا ەل جاڭارادى، سانادا ءىز قالمايدى، ءبارى ۇمىتىلادى دەسە كەرەك. ءبىراق قانشاما جىلدار وتسە دە ۇمىتىلمايتىن، كەز كەلگەن كەزەڭدە قايتا كوتەرىپ، اشكەرەلەيتىن وتە اۋىر قىلمىس ەكەنىن ەسكەرمەگەن ەكەن: ەلۋ جىل ءوتتى، الپىس، جەتپىس، ءتىپتى سەكسەن جىلدان دا اسىپ بارادى، حرۋششيەۆتىك بيلىك بەكىتكەن ءارحيۆتىڭ وسى قىلمىستارعا قاتىستى قۇرساۋلى قاقپاعى ءالى دە اشىلار ەمەس. قايتا قىلمىستىق ماتەريالدار قوسىلعان ۇستىنە قوسىلىپ، قات-قات بولىپ قالىڭداي تۇسۋدە.

كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيەنىڭ بيلىك جۇرگىزۋ ساياساتىنىڭ تەمىر تەزىنەن وتكەن ءنان مىرزا اۆتوريتارلىق باسقارۋ ءادىسىن ابدەن شىڭداپ، ورنىقتىردى. جەكە باستى اسپانداتا دارىپتەۋ مەن قۇدايلىق دەڭگەيگە جەتكىزۋدىڭ ستالينيزم داۋىرىمەن سالىستىراتىن، ءتىپتى اسىپ تۇسەتىن ءوزىنىڭ دارا مەكتەبىن قالىپتاستىردى. ءداتى دارمەن بەرىپ، كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ اشىق ايتا الا­تىن ەشكىمدى قالدىرمادى. «مەن! مەن! تەك قانا مەن!» دەپ، سول دارەجەسىن نىقتاعان ۇستىنە نىقتاي ءتۇسۋ ءۇشىن الدىنان شىعاتىننىڭ ءبارىن دەرلىك تازارتتى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىن دە، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىن دە، سوت، پروكۋراتۋ­را جۇيەسىن دە تەك قانا جەكە باسى، وتباسى، اينالىسىنىڭ ماقسات-مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىن ىزگە سالدى. ايبارلى اتازاڭدى مايلىققا اينالدىردى: وزىنە عانا قولايلى ءسوز، سويلەمدەرىمەن جاماپ-جاسقاپ، ونى قولجاۋلىعى ەتىپ العان كونستيتۋسيالىق كەڭەسىنە قۇپتاتادى، ءوزى تاعايىنداعان ءماجىلىسى مەن سەناتىنىڭ دەپۋتاتتارىنا، ال ونى قولداي كورمەسە، وندا ولاردان بيىك دارەجەدەگى ءارتۇرلى ۇلت ادامدا­رىنان قۇرالعان قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنا وپ-وڭاي بەكىتتىرە سالادى. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ كۇن ساۋلەتتى، دامىعان («حابار» تەلەارناسى مەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ تىلىمەن ايتساق) قازاقستاندا جەكەلەگەن ادامداردى بىلاي قويىپ، تۇتاستاي حالىققا قارسى جاسالعان قىلمىستار دا ەشقاشان اشىلمايدى.

1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءبىزدىڭ وسى ايتقان ويىمىزعا بۇلتارتپاس دالەل. پەيىلى ءوز دالاسىنداي كەڭ، مەيىرىمى شەكسىز، كىسىلىگى كە­مەل، قيلى زامانداردا قينالىپ كەلگەن قانداي حالىققا دا جۇرەگىن ايقارا اشىپ، جاقسىلىق جاساعان قاسيەتتى قازاققا كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇلتشىلدىق تۋرالى قاۋلىسى شىقتى. ۇلتىمىزدى قورلاپ، ساۋ ادامنىڭ ساناسىنا سىيماي­تىن «ماحروۆىي ناسيوناليزم» دەگەن اۋىر ايىپتى جاپسىردى. سول ۋاقىتتا گورباچيەۆتىڭ جاريالىلىق، دەموكراتيا دەيتىن دەموگوگيالىق ۇراندارىنا العاۋسىز يلانىپ، الاڭدا ۇستالعان قازاق جاستارىن اپارىپ قامايتىن ورىن قالمادى. قازاقستاندى قازاق باسشى بيلەسىن دەگەن ويلارى ءۇشىن عانا قىزمەتتەن قۋىلىپ، وقۋدان شىعارىلىپ، پارتيا، كومسو­مولدان الاستاتىلىپ، ادامي قۇقىعى اياۋسىز تاپتالعان، جازىقسىز جازالانعانداردىڭ ناقتى سانى قانشا ەكەنىن قازىرگە دەيىن ەشكىم دە ءدال ايتا المايدى. بار سۇيەنەرىمىز مۇحتار شاحانوۆ اعامىز جانكەشتىلىككە بارىپ، ەرلىككە بەرگىسىز تايسالماس تاباندىلىقپەن قۇرعىزعان الماتى قالاسىندا 1986 جىلعى جەلتوقساننىڭ 17-18-ىندە بولعان وقيعالارعا بايلانىستى جاعدايلارعا تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جونىندەگى كوميسسيا دەرەكتەرى. بىزدىڭشە، بۇل بەرگى جاعى عانا. ءوز قىزمەتىن، بالا-شاعا، باسقالارىنىڭ جاعدايىن قاپەردە ۇستاپ، تۇنشىعىپ، ىشتەن تىنىپ جۇرگەندەر قانشاما! ارادا وتىز ءۇش جىل ۋاقىت وتسە دە، باستاعى قاسىرەتىن ءالى دە اشىلىپ ايتاتىن كەزىمىز كەلگەن جوق دەيدى. ويتكەنى، بيلىك مىزعىماي تۇر. سوندىقتان دا جەلتوقسان كوتەرىلىسى – جابىق تاقىرىپ. تولىق اشى­لىپ، مەملەكەتتىك تۇرعىدا ساياسي باعاسى بەرىلمەۋىنىڭ سەبەپ-سىرى تۇسىنىكتى دەسەك تە، كوپە-كورنەۋ قيانات كورگەن، ار-نامىسىنا نۇقسان كەلگەن حالىق رەتىندە ءۇنسىز قالۋعا، تۇك بولماعانداي ارەكەتسىز جۇرۋگە قاقىمىز بار ما ءوزى؟! قاسىرەت قايتالانباۋى، بۇل بيلىكتىڭ داعدىلى ادەتىنە اينالماۋى ءۇشىن ايتۋىمىز، جازۋىمىز كەرەك قوي! جازىقسىز جازالاعانداردىڭ دا، جازالانعانداردىڭ دا اتى-جوندەرى، ۇرپاق زەردەسىندە ساقتالىپ، ماڭگىلىك ساباق بولۋى ءۇشىن قاجەت دەپ، كوتەرىلىستەن كەيىن سەبەپسىز سوتتالعان 100 جەلتوقسانشى قىز-جىگىتتەردى ويعا الايىقشى.

قاراڭىزدارشى، ارتىق-كەمسىز سول 100 ادامنىڭ اراسى­نان ەڭ اۋىر جازا العاندار: قايرات رىسقۇلبەكوۆ – اتىلۋعا، تۇگەلباي تاشەنوۆ پەن جامبىل تايجۇمايەۆ – 15 جىلعا، قايىرگەلدى كۇزەمبايەۆ 14 جىلعا سوتتالدى. كەيىن ءولىم جا­زاسىنا كەسىلگەن قايرات اقتالىپ قانا قويماي، ەلىمىزدەگى ەڭ جوعارعى حالىق قاھارمانى اتاعىنا العاشقىلاردىڭ قاتارىندا يە بولدى. العان جازالارىندا قىلمىستىق ءىس جوقتىعىنا بايلانىستى اقتالماعان بىردە-بىرى قالمادى. دۇرىس قوي، ءدال سولاي بولۋ كەرەك ەدى، بولدى!

ەندى وسىعان وراي ادامي پايىم بەزبەنىنە سالساق، ولار­دى ناقاقتان-ناقاق جازالاپ، تاعدىرلارىن تالقاندايتىن سوت شەشىمىن شىعارعان سوتتار دا، ولاردى ايىپتاپ، اۋىر جازالار سۇراعان پروكۋرورلار دا، سوت شەشىمىن قۇپتاعان حالىق زاسەداتەلدەرى دە، سونىمەن بىرگە تەرگەۋشىلەر دە قوعام بو­لىپ ايىپتايتىن ۇلكەن اڭگىمەنىڭ ارقاۋىنا اينالۋى كەرەك ەدى. ويتكەنى، ولار – اقتى قارالاعان قىلمىسكەرلەر ەمەس پە؟! اقيقاتى سولاي عوي! ەندى سولاردىڭ ءوزى سۇراق-جاۋاپقا الىنىپ، قىز-جىگىتتەردى نە ءۇشىن، قانداي قىلمىستارى ءۇشىن سوتتاعاندارىنا جاۋاپ بەرۋى ءتيىس ەدى. الايدا ول جاعى ءتىپتى ەسكەرىلمەي، ەلەۋسىز قالدى. ايتەۋىر الگى سوتتاعىشتاردىڭ اراسىنان ىرىمعا بىرەۋى شىعىپتى. ول – رەسپۋبليكا پروكۋرو­رى، ءماجىلىس ءتوراعاسى بولعان جارماحان ايتباي ۇلى تۇياقباي. جاكەڭ ازامات ەكەن! قازمۋ-دىڭ فيزيكا فاكۋلتەتىنىڭ ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتى قۇرمانعازى ابدەن ۇلى راحمەتوۆتى 7 جىلعا سوتتاۋعا شەشىم شىعارعان اعاتتىق ءىسى ءۇشىن، اقتالىپ شىققان سوڭ جولىعىپ، كەشىرىم سۇراپتى. ال قالعاندارى ءۇن-تۇنسىز. بالكىم، ءبىرازى باقيلىق بولعان شىعار. ءبارىبىر ەشقايسىسىن ەسكەرۋسىز، جاۋاپسىز، جازاسىز قالدىرماۋىمىز كەرەك. ارينە، تىرىلەرىن وزدەرىنە ۇقساپ تۇرمە تورىنا قاماي الماسپىز. ءبىراق سونداي سويقان ىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن بالاسى، بالاسىنىڭ بالا-شاعاسى اتىن ايتۋعا ارلانىپ، نامى­تاناتىنداي شارا جاساۋعا ابدەن بولاتىن ەدى.

– پولشادا دا كەڭەستىك ساياساتتىڭ سالدارىنان وسىنداي قۋعىن-سۇرگىن، نەگىزسىز جازالاۋ ورىن العان. سولار جازىقسىز قۇربان بولعانداردىڭ اتى-جوندەرىن تۇگەندەپ، ولاردى سوت­تاپ، جازالاعانداردىڭ دا ەشقايسىسىن قالدىرماي كىتاپ شىعارعانىن الەۋمەتتىك جەلىدەن وقىدىم، – دەيدى اقىن، جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەۋشى جۋرناليست بولات شاراحىمباي. – وندا قازاقستاندا قۋدالاۋ كورىپ، ناقاقتان كوز جۇمعان پولياكتار جونىندە دە قامتىلعان. ءبىراق بۇل دەرەكتەر تولىق ەمەس دەپ جازىپتى.

ەندەشە بىزگە دە نەگە وسى ۇلگىنى نۇسقا ەتپەسكە؟ سولاي جاساساق، قازاقستاندى ءبولىپ الۋ ءۇشىن ۇلتشىل توپ قۇرماعان الاش ارىستارىن دا، جاپوننىڭ دا، گەرماننىڭ دا شپيونى بولماعان، جالعان وتىرىك-جالامەن «حالىق جاۋى» اتانعان اتالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ اتى-جوندەرىن ۇلىقتار ەدىك تە، سولاردىڭ ىستەمەگەن ىستەرىن ويدان شىعارىپ، قولدان قىلمىسكەر قىلىپ ءولىم جازاسىنا كەسكەن، جاپپاي سوتتاپ، جەر ايداتقان تەرگەۋشى، سوت، پروكۋرورلاردىڭ كىم ەكەندىكتەرىن ۇل-قىز، ۇلاندارىنىڭ نازارىنا ۇسىنار ەدىك. نەگە دەسەڭىز، ءبارىن جاپپاي جازالى ەتكەن، اللانىڭ ءبىر-اق رەت بەرىلەتىن ەركىن ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنان ايىرعان ناعىز «حالىق جاۋلارى»، قىلمىسكەرلەر سولار عوي! ال قىلمىسكەر قاي جۇيەدە دە جاساعان قىلمىس دارەجەسىنە قاراي اشكەرەلەنىپ، جازالان­سا، سول – ادىلدىك! بۇل زاڭدىلىق جازالاۋ ورگانى ادامدارىن دا اينالىپ وتپەۋگە ءتيىس. سولاي ەتسەك، بۇگىنگىدەي وزدەرىنىڭ اتازاڭداعى قۇقىعى تاپتالىپ، 5-10 كۇنگە قامالىپ، سوتتالىپ جاتقان وقيعالار وز-وزىنەن تەجەلەر ەدى. قازاعىن، حالقىن، ەلىن، جەرىن قانشالىقتى سۇيسە، سونشالىقتى جازالى بولعان ارون اتابەك، مۇحتار جاكىشيەۆ، ماكس باقايەۆ، المات جۇماعۇلوۆ جانە بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيتىن، تۋرا 55 جا­سىندا 15 جىلعا سوتتالىپ، 70-كە كەلىپ كەيۋانا بولعاندا ءبىر-اق شىعاتىن روزا بۇقاربايەۆا سياقتى جەلتوقسان قاھارمانى اباقتىنىڭ ارعى جاعىندا ازاپ شەگىپ وتىرماس ەدى...

ءيا، اياۋلى وقىرمان، انانى دا، مىنانى دا قوزعاپ كەلگەندەگى ايتار ءتۇيىندى ويىمىز: سوتقا تاۋەلسىزدىك كەرەك! بيلىككە باعىنباي، زاڭعا عانا سۇيەنەتىن، شىن مانىندەگى تاۋەلسىزدىگى بولماي – تەرگەۋشىلەر دە، سوت، پروكۋرورلار دا بيلىكتىڭ بيشىگىن ءۇيىرۋ قىزمەتىن ارمەن قاراي جالعاستىرا بەرەدى. قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن قاسيەتتى ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى ءۇشىن دەپ، ادامشا ەڭبەك ەتىپ، ءومىر ءسۇرۋ ەركىمىز ساقتالسىن دەپ، مەملەكەتتىڭ دۇنيە-بايلىعىن توناۋ توقتاتىلسىن دەپ ءۇن شىعارعانداردىڭ ءبارى قامالادى، قۋدالانادى، قاسىرەت شەگەدى. كەشەگى كەڭەستىك بيلىكتىڭ بيلىك جۇرگىزۋ ادىسىنەن ارىلماي، ودان دا كۇشەيتىپ جىبەرگەن اۆتوريتارلىق باسقارۋ جۇيەسى ءمىز باقپاي تۇرعاندا قۋعىن-سۇرگىن ءتىپتى توقتاماي، سۇرگىن – سۇرگىنگە ۇلاسادى. قىزىلاعاشتاعىداي قىلمىسكەر قىتايلاردى قورعاشتاپ، ۇلتىن سۇيەتىن نامىسشىل قازاقتاردى سوتتاپ ازاپتايدى... جاڭاوزەن قىرعىنى سەكىلدى قاسىرەت قايتالانا بەرەدى. بۇنى ايتباي ۇلىنىڭ ايتا سالعان ءسوزى دەپ استە ويلاماڭىز، بۇگىنگى جۇيە ءوستىپ تۇرا بەرسە، ءدال وسىلاي جالعاسا بەرەتىن ايداي اقيقات – وسى!

تالعات ايتباي ۇلى،

پۋبليسيست-جازۋشى

قاتىستى تەگتەر :

قاتىستى ماقالالار