ءحىىى عاسىردا موڭعولدىڭ بىرىككەن مەملەكەتى ورناعانعا دەيىن موڭعولداردىڭ ادەبيەتى كوشپەندىلەردىڭ اۋىز ادەبيەتى دەنگەيىندە قالىپتاسىپ كەلدى. اۋىز ادەبيەتى نەگىزگى تارماقتارى ءان، ەرتەگى-اڭىز، باقسىلىق ىرىمىنىڭ ەمدىك سوزدەرى، وسيەت، باتا-تىلەك جانە دە اڭشىلىق عۇرىپقا قاتىستى ايتىلاتىن ۇران سوزدەر، ءتۇرلى داستاندار.
كوشپەندىلەردىڭ تاريحقا بەلگىلەنگەن العاشقى ءانى ب.ز.د ءى عاسىر كەزەڭىندەگى كۇننۇ (عۇن) ۇلىسىنا قاتىستى 4 جول قايعىلى ولەڭ بولسا، موڭعولداردىڭ «ۋرتىن دۋۋ» («كومەكەيمەن سوزىلىپ ايتىلاتىن ءان.) دەپ اتالاتىن حالىق ءانىن دە كۇننۇ داۋەرىنەن جالعاسقان دەپ قاراستىرادى.

كوشپەندى موڭعولداردىڭ ەجەلدەن ايتىلىپ كەلە جاتقان ەرتەگى-اڭىزدارىنىڭ ىشىندە امەريكا ۇندىستەرىنىڭ اڭىزدارىنا ەرەكشە ۇقساس اڭىزدار كوپتەپ كەزدەسەدى. جانە دە ەجەلگى گرەك فيلوسوفى ەزوپتىڭ مىسال ەرتەگىلەرى، ءىنجىلدىڭ «ەسكى وسيەتىندە» ايتىلاتىن اڭىزدار، سونىمەن قاتار الكساندر ماكەندون تۋرالى موڭعول تىلىندە جازىلعان «زۋلحارنايىن حيقاياسى» دەگەن ەرتەگى دە بار. وسىلاردىڭ ىشىنەن ۇزاق كۇنگە جالعاسىپ ايتىلاتىن باتىس موڭعولدىڭ (ويراتتىڭ) ايگىلى ەپوسى «جانگار»-دى تۇگەل ايتىپ شىعۋ ءۇشىن 60 كۇن قاجەت ەتەدى دەگەن زەرتتەۋ ەڭبەك بار. 
موڭعولدىڭ كولەمدى ەپوستارىنىڭ ىشىندە «حان حارانحۋي» («حان قاراڭعى») دەپ اتالاتىن ەپوس ەڭ كونەسى، شامامەن موڭعول تايپالار وداعى قۇرىلماس بۇرىن پايدا بولعان «ەپوستاردىڭ حانى». «ەپوستاردىڭ اكەسى» دەپ اتالادى. بۇلاردان كەيىنگى تاعى ءبىر ۇلكەن ەپوس بولىپ سانالاتىن «گەسەر حيقاياسىن» ح عاسىرعا قاتىستى وقيعالار جەلىسىنە قۇرىلعان دەپ قاراستىرۋىمەن قاتار 1716-شى جىلى موڭعولدا باسىلىپ شىققانىنا دەيىن موڭعول، تيبەت، بۋريات قاتارلى ورتا ازياداعى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ اراسىندا اۋىزدان-اۋىزعا جالعاسىپ كەلگەن شىعارما بولعان ەكەن. «جانگار» ەپوسىن قالماقتاردى موڭعول التاي تاۋىنان ەدىل دارياسىنا اۋىپ كوشكەنىنەن بۇرىن پايدا بولعان دەپ، 1940 جىلى ونىڭ 500 جىلدىق تويىن اتاپ وتكەن كورىنەدى.

»گەسەر»، «جانگار»، «حان حارانحۋي» وسى ۇشەۋى موڭعولدىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ بيىك شوقتىعى بوپ سانالادى. ۇشەۋى دە ەر جۇرەك ەرلەردىڭ باتىرلىعى مەن سولارعا قاتىستى سوعىس وقيعالارىن باياندايدى. دەمەك، باتىرلىق جىرلار.

اۋىز ادەبيەتى جىرلارى مەن باقسىلىق نانىمعا قاتىستى جىرلار، كوشپەندىلەر اراسىندا ورتاق ايتىلىپ كەلگەن ەپوستار نەگىزىنەن 1240 جىلى جازىلعان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» تاريحي شىعارماسىندا ورتاق كورىنىس تاپقانى بايقالادى.
«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» كىتابى كوشپەندىلەر ادەبيەتىندەگى ەڭ ءبىر بيىك تۋىندى، تاريحي قۇندى مۇرا سەبەپتى عالىمدار نازىرىندا ەڭ كوپ زەرتتەلىپ، وزگە تىلدەرگە ەڭ كوپ اۋدارىلعان ەڭبەك بولىپ ەسەپتەلەدى.
.
كىمنىڭ جازعاندىعى ءالى كۇنگە تولىق انىقتالماعان بۇل شىعارمادا شىڭعىس قاعاننىڭ اتا شەجىرەسى، دالا كوشپەندىلەرىنىڭ بىرىككەن مەملەكەت قۇرعان تاريحى، موڭعول يمپەرياسىنىڭ پايدا بولۋىنداعى تۇگەل وقيعالاردى ەرەكشە كوركەمدىكپەن بەينەلەيدى. شىعارمادا ولەڭ، ءقاراسوز، شەجىرە، تاريحي دەرەك، باقسىلىق جىر، اڭىز-ەرتەگى، ماقال-ماتەل،وسيەتتەر سياقتى ادەبيەتتىڭ تۇگەل ءتۇرى قامتىلعان. جۇڭگو، ورىس، نەمىس، فرانسۋز، اعىلشىن، ماجار، چەح، بولعار، جاپون، قازاق، تۇرىك، يسپان، كورەي... تىلدەرىنە اۋىدىرىلىپ، جارىق كورىپتى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنىڭ» اسەرىندە كەيىننەن ءحىىى-حۇىىى عاسىرلاردىڭ ارالىعىندا سول كەزدەردىڭ نەگىزى تاريحي تۋىندىلارى «حۋرانگۋي التان توۆچ»، لۋ. «التان توۆچ»، ساعان سەسنيي «ەردنيين توۆچ»، جامبىن «اسراگچ نەرتيين ءتۇۇح»، رااشپۋنساگيين «داي يۋان ۋلسىن بولور ەرحي» قاتارلى تۋىندىلار جىزىلادى..
ءحىىى-حىح عاسىر ارالىعدا موڭعول يمپەرياسى قىتايدا ورتالىق قۇرىپ، يۋان ۇلىسى دەگەن اتپەن تۇرعان كەزىندە قۇبىلاي حان، ءتوبتومىر حان، ءتوعونتومىر حان، ليان ۋاڭ بازارپالام قاتارلى حان، ۋاڭدار، اعاي، بايان قاتارلى اقىندار جۇڭگو تىلىندە ولەڭ، جىرلار جازادى. قازىرگى تاڭدا جۇڭگو ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق مۇراسى سانالاتىن «ەجەلگى بۇگىنگى عاجايىپ قىزىقتى وقيعالار» دەگەن روماندى جازعان پۋ سۋن ءليندى (1640-1715)ءى دە موڭعول ءناسىلدى ادام بولعان دەسەدى.

***

ورتا عاسىرداعى موڭعولدىڭ ليريكالىق پوەزياسىنىڭ جارقىن كورىنىسى سوگت ءتايجىنىڭ (1581-1637) ولەڭدەرى. بۇدان كەيىن ءحىح عاسىردا موڭعول ادەبيەتىندە قايدا ورلەۋ ءداۋىرى باستالعان دەپ قاراستىرىلادى. بۇل كەزەڭگە دانزراۆجاا (1803-1856)، حۋۋلچ سانداگ (1825-1860)، ينجانناش (1837-1892) قاتارلى كوپتەگەن ءسوز ونەرىنىڭ زەرگەرلەرى تۋىلادى
وسى ءداۋىر ادەبيەتشىلەرى اراسىندا حۋۋلچ سانداگ نەگىزىن قالاعان «ءسوز» دەپ اتالاتىن جانر كلاسسيكالىق موڭعول ادەبيەتىندەگى جەكە دارا ءبىر تارماق بولىپ ەسەپتەلەدى. ول جانسىز نارسەلەر مەن ءتىلسىز مال، حايۋانداردى ادامي قالىپقا ەنگىزىپ، سولار ارقىلى سولاردىڭ ويى ىسپەتتى قوعامداعى كەلەڭسىز جايىتتەردى كەلەكە ەتىپ اشكەرەلەگەن تاپقىرلىق ولەڭدەرى كەيىنگىلەرگە ۇلگى بولعان ولمەس تۋىندىلار.

ال، قازىرگى ىشكى موڭعولياعا قاراستى وڭىردە تۋىلعان ينجانناش بولسا، موڭعول تۋىرلىقتىلاردىڭ ەڭ العاشقى رومانىن جازعان جازۋشى. ونىڭ قىلقالامىنان تۋىنداعان 
«ءحوح سۋدار» («كوك سۋترا (شەجىرە)»، «نەگەن داۆحار اسار» («ءبىر قابات شاتىر»)، «ۋلااناا ۋيلاح تانحيم» («الاۋلاپ جىلاعان كەڭسە») دەگەن ءۇش رومانى قازىرگى كۇندە بەلگىلى بولىپ وتىر. سرنداي-اق، ينجانناشتىڭ تۋعان اعاسى گۇلرانس (1820-1851) سول داۋىردەگى موڭعولدىڭ تاڭداۋلى اقىندارىنىڭ ءبىرى.
***
1921 جىلى حالىق ريەۆوليۋسيسى جەڭىسكە جەتىپ، 1924 جىلدان باستاپ كەڭەستىك رەسەيگە سۇيەنىپ كوممۋنيستىك رەجيمىندەگى مەملەكەت ورناعاننان كەيىن موڭعول ادەبيەتى م. گوركيدىڭ ۇلگىسىمەن سوسياليست رەاليزمدى نەگىزگى باعىت ەتىپ جاريالايدى. سول سەبەپتى، 1990 جىلعا دەيىن ۇلتتىق كلاسسيكالىق ادەبيەتتىڭ ۇلگىسى ءۇزىلىپ، كوممۋنيستىك پارتيانىڭ يدەولوگياسىنا قىزمەت ەتەتىن ۇرانشىل ادەبيەتتەر جازىلىپ، ادەبيەتتەگى ەركىن ويلاۋدى باقىلايتىن قىراعى سەنزۋرا اپپاراتى جۇمىس جاسايدى.

وسى 70 جىلدا د. ناساگدورج (1906-1937)، ب. ياۆۋۋحۋلان (1929-1982) دەگەن ەكى تاڭداۋلى اقىن، د. نامداگ (1911-1984)، س. ەردەنە (1924-1999)، پ. لۋۆسانسەرەن (1934-1972)، د. باتبايار (1940-) قاتارلى از عانا ناعىز جازۋشىلار تۋىلادى.
د.ناساگدورجيين ءدورۆون ۋليرلىن شۇلگۇۇد، «لامبۋگاين نۋليمس»، «حارانحۋي حاد» وگۇۇللەگ، د.نامداگيين «حوگشين چونو ۋلسان ن» تۋۋج، س.ەردەنيين «وۆگون شۋۆۋۋ»، «مالىن ءحوليين تووس»، «ناران توگورۋۋ» وگۇۇللەگۇۇد، پ.لۋۆسانسەرەنگيين «ۋە شيگ سەنحەر»، «نۋرامتىن ءوۆورت» وگۇۇللەگۇۇد، ب.ياۆۋۋحۋلانگيين «حار-ۋس نۋۋرىن شاگشۋۋرگا»، «تەحيين زوگەوول»، «تۋۋلىن شۋگۋي» زەرەگ ولون شۇلەگ، د.باتبايارىن «ساحيلج ياۆاا گورووس» تۋۋجييگ داۆىن ءومنو نەرلۇۇشتەي.
بۇل ارالىقتاعى ايتۋعا تۇرارلىق مىقتى تۋىندىلار: د. ناساگدورجىنىڭ «ءتورت مەزگىل» ولەڭدەرى، «لاما ەكەڭنىڭ كوز جاسى»، «قاراڭعى جارتاس» اڭگىمەلەرى، د. ناداگتىڭ «كارى قاسقىردىڭ ۇلىعانى» پوۆەستىسى، س. ەردەنەنىڭ «كارى قۇس»، «مال اياعىنىڭ توزاڭى»، «كۇن- تىرنا» اڭگىمەلەرى، پ. لۋۆسانسەرەننىڭ «سۇيەل كوك»، «نۋرامتى باۋرايىندا» اڭگىمەلەرى، ب. ياۆۋۋحۋلاننىڭ «قاراسۋ كولىنىڭ قۇراعى»، «تاۋتەكە تۇراعى»، «تۋىلدىڭ ورمانى»، «كۇمىس جۇگەن سىڭعىرى» سياقتى كوپتەگەن ولەڭدەرى، د. باتباياردىڭ «جورتىپ جۇرگەن كيىك» پوۆەستىلەرى وزگەلەردەن بۇرىن اتالادى.

قازىرگى ادەبيەتى
1990 ونووس حويش مونگولىن ۋران زوحيول ۇزەل سۋرتلىن حاتۋۋ حيانالت، سوسياليست رەاليزمىن زاگۆارلاگچلاگدسان سەتگەلگەەنەەس چولوولوگدوۆ. كوممۋنيست ەرح باريگچيد گانسحان رەاليست دۇرسلەلييگ ل حۇلەەن زوۆشووردوگ بايسان تۋل، اردچيلال حوگجسون ءسۇۇليين اراۆ گارۋي جيلد ۋران بۇتەەليين شينە شينە ەرەل حايگۋۋل حييگچ زالۋۋ زوحيولچ، يارۋۋ نايراگچيد، يانز ءبۇريين ۋرسگال چيگلەلييگ تالارحان باريمتلاگچيد ولنووروو گارچ يرلەە.
1990 جىلدان باستاپ موڭعول ادەبيەتى يدەولوگيالىق قاتاڭ باقىلاۋ، سوسياليست رەاليزمنىڭ قۇرساۋلى ساناسىنان تولىق قۇتىلدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سوڭعى جىلداردىڭ ىشىندە شىعارماشىلىق ەركىن ويلايتىن، ءتۇرلى ىزدەنىستەرگە تالپىنعان جاس جازۋشىلار مەن اقىندار كوبەيىپ، سونىڭ ناتيجەسىندە ادەبيەتتىڭ الۋان ءتۇرلى اعىمدارى مەن جاڭاشىل ۇلگى، جاڭاشىل سەزىمدى كوپتەگەن ادەبيەتشىلەر پايدا بولدى.
سولاردىڭ الدىندا د. ۋريانحاي (1939-)، و. داشبالبار (1957-1999)، د. نيامسۇرەن (1945-2002) قاتارلى وزىندىك ەرەكشە سەزىمتال اقىنداردىڭ سانا-تۇيسىگىندەگى ىزدەنىستەردى بۇگىنگى كۇننىڭ تالابى دەڭگەيىندە جالعاستىرىپ جۇرگەن جاس قالامگەرلەردىڭ شىعارمالارىندا الەم ادەبيەتىن باستاۋشى – پوستمودەرنيزمىڭ ءتۇرلى كورىنىسى بايقالا باستادى.

1990-شى جىلدىڭ باسىندا ادەبيەتكە كەلگەن جاس اقىنداردىڭ اراسىنان «مودەرنيست» دەگەن اتاۋمەن ەرەكشە تانىلعان اقىن ب. گالسانسۇحتىڭ ولەڭدەرى جاڭاشىلدىعىمەن وزگەلەردەن ەرەكشەلەنەدى. ونىڭ 1995ء-شى جىلى جارىق كورگەن «ءحۇن سۋدلال» («ادام زەرتتەۋ») دەپ اتالاتىن ولەڭدەر جيناعى ادەبيەتكە كەلگەن ۇلكەن جاڭالىق رەتىندە ايرىقشا قابىلداندى. ول سونداي-اق، د. ءتورمونح، پ، بروسەنس ەكەۋى جاساعان «نوحوين ورون» («ءيتتىڭ ەلى») دەپ اتالاتىن دەرەكتى فيلمدە وقىعان ولەڭدەرىمەن جەر شارىنداعى كوپتەگەن ەلدەرىنە تانىلدى. فيلم حالىقارالىق كينو فەستيۆالىندە باس جۇلدە «گران-پري» جەڭىپ الدى. ولەڭدەرى كوپتەگەن تىلدەرگە اۋدارىلدى.
س.انۋدارىن «ءدوروۆ بيش ءدوروۆ» (1996)، گ.ايۋۋرزانىن «ساگ حۋگاساا امسحييح زۋۋر» (1998)، «فيلوسوفيين شۇلگۇۇد» (2001)، ل.ولزييتوگسيين «تەنگەرت ۋرگاداگ مودود» (2000)، «ەرح چولووتەي بايحىن ۋرلاگ بۋيۋۋ شينە نوم» (2002)، ب.ودگەرەليين «ءۇل تانيح زوچين» (2003) زەرەگ نومۋۋد ۋلامجلالت، سوسرساليست ۋران زوحيول، يارۋۋ نايرگااس ەرس يالگارنا.
ب. گالسانسۇحپەن قاتار وسى بۋىننىڭ تالانتتى اقىندارى ەسەبىندە س. انۋدار «ءتورت ەمەس ءتورت» (1996)، گ. ايۋۋرزانا «ۋاقىت ءسال ايالداعان تۇستا» (1998)، ل.ولزييتوگس «اسپاندا وسەتىن اعاشتار» (2000)، ب. ودگەرەل «بەيتانىس قوناق» (2003)، ب. حۇرەلتوگوو «رەداكتورلانباعان ولەڭ...» (2006) دەگەن اقىنداردىڭ جيناقتارى ءداستۇرلى سوسرەاليستىك ادەبيەتى مەن پوەزياسىنان مۇلدە وزگەلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى . بۇل اتالعان اقىنداردىڭ بارلىعى موڭعول پوەزياسىنا جاڭا باعىتتاعى جاڭالىق ەنگىزۋشى ەليتالىق ادەبيەت وكىلدەرى بولىپ سانالادى.

جۇكەل حاماي