قازاقستان ەكونوميكالىق دامۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان شارالاردان ۇنەمى تىس قالماي كەلەدى. جىل سايىن 140 ەلدىڭ باسىن قوسىپ، ءار ەلدىڭ ەكونوميكالىق احۋالىن تالقىلايتىن فورۋمدار بيىل دا جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. بيىل 2020 جىلدىڭ 21-24 قاڭتارىندا شۆەيساريانىڭ داۆوس قالاسىندا دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋم ءوتتى. وسى فورۋمعا قازاقستاننان «استانا» قارجى ورتالىعىنىڭ دەلەگاسياسى قاتىسىپ، ەلىمىزدىڭ دامۋ جاعدايىن، بولاشاقتاعى ماقساتىن، ەل ەكونوميكاسىن كوتەرۋدەگى جاڭاشا باعىتتاردى ورتاعا سالدى.

داۆوستاعى فورۋم «ۇيىمشىل ءارى بەيبىت الەم ءۇشىن مۇددەلى تاراپتار» دەگەن تاقىرىپتى قاۋزادى. اتى ايتىپ تۇرعانداي، بۇل فورۋمدا بەيبىتشىلىكتى، تاتۋلىقتى، ىرىس پەن بەرەكەنى ويلايتىن، داۋ-جانجال مەن تالاس-تارتىستى بولدىرعىسى كەلمەيتىن ەلدەر ءبىر ۇستەل باسىنا جايعاستى. قازاقستاننان بارعان دەلەگاسيا جەتەكشىسى «استانا» قارجى ورتالىعىنىڭ باسشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ «ستراتەگيالىق پەرسپەكتيۆا: ەۋرازيا» تاقىرىبىنداعى سەسسياعا قاتىستى. وندا قازاقستاننىڭ 2020 جىلعى دامۋ ماقساتتارى ورتاعا سالىندى.

جالپى، وتاندىق ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي دۇنيەجۇزىلىك فورۋمدارعا قاتىسۋ قازاقستاننىڭ باعاسىن ارتتىرماسا، تۇسىرمەيدى. سوندىقتان مۇنداي فورۋمدار ءبىزدىڭ دامۋ جولىمىزداا قاجەت، – دەسەدى ماماندار.

– سوڭعى 20 جىلدا قازاقستان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قانشاما رەفورمالار جاسادى. بۇل دامۋدىڭ ءبىر باعىتى. وسىنداي رەفورمالاردى تالقىعا سالىپ، ونىڭ دۇرىس-بۇرىسىن تارازىلاۋ ءۇشىن دە مۇنداي فورۋمدار بىزگە قاجەت، – دەيدى ەكونوميست-عالىم بەيسەنبەك زيابەكوۆ.

رەفورمالار دامۋعا باعىتتايدى

جالپى، سالا ماماندارى العا تارتىپ وتىرعانداي دۇنيەجۇزىلىك فورۋمدار ءبىزدىڭ دۇنيەجۇزىلىك دامۋ يندەكسىمىزىدى ايقىنداۋدا تاپتىرمايتىن مۇمكىندىك. ماسەلەن، ءبىز ەگەمەن ەل بولعالى بەرى قانشاما ەكونوميكالىق رەفورمالاردى قولعا الدىق. قانشاما جوبالار اتقارىلىپ جاتىر. يندۋستيالدى يننوۆاسيالىق ەكونوميكاعا بەت بۇرعان ەلمىز. سوندىقتان بۇل ارادا دامۋ يندەكسى باعالانىپ وتىرۋى كەرەك. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ ەسەبىنشە ءقازىر قازاقستان تمد ەلدەرىندەگى كوشباستاۋشى بولىپ وتىر. بۇل رەتتە ءبىز پىكىرلەسكەن ماماندار كەز كەلگەن رەفورما دامۋعا باعىتتايتىنىن العا تارتتى.

– بىزدە ءقازىر ماكروەكونوميكالىق جاعداي تۇراقتى. الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ كورسەتكىشتەرىنىڭ ديناميكاسى وڭ ناتيجە كورسەتىپ تۇر. وتاندىق ەكونوميكانى ءارتاراپتاندىرۋ، ءونىمدى جۇمىسپەن قامتۋ، حالىقتىڭ تابىسىن ارتتىرۋ، الەۋمەتتىك كومەكتەردىڭ قولجەتىمدىگى سەكىلدى ماسەلەلەر شەشىمىن تاۋىپ كەلەدى. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىنىڭ ىسكە اسۋى ءۇشىن ءتيىستى مىندەتتەر اتقارىلىپ جاتىر. الداعى ۋاقىتتا ەڭبەك ونىمدىلىگىن كەمىندە 1،7 ەسەگە ارتتىرۋعا جانە وڭدەلگەن قازاقستاندىق ءونىمنىڭ ەكسپورتىن ەداۋىر وسىرۋگە باسىمدىق بەرىلۋى ءتيىس. ۇكىمەت دايىن ءونىمنىڭ ەكسپورتىن 2022 جىلى – 1،5 ەسەگە، 2025 جىلى – 2 ەسەگە ارتتىرۋى قاجەت دەگەن جوسپارلار بار. ءقازىر ۇكىمەت وسى تاراپتا ءبىرقاتار شارالار اتقارىپ جاتىر. سوندىقتان ءوز باسىم رەفورمالار دامۋعا باعىتتايدى دەپ تولىققاندى ايتا الامىن، –دەيدى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەنبەك زيابەكوۆ.

ەكسپورت-يمپورت قاتىناسى تۇراقتى دامۋدا

نەگىزىندە، قازاقستاننىڭ دامۋ يندەكىس تۋرالى ءسوز ەتكەندە مامانداردىڭ باسىم بولىگى ەكسپورت-يمپورت قاتىناسى تۇراقتى دامىپ وتىرعانىن ءسوز ەتتى.

بۇل رەتتە دۇنيەجۇزىلىك فورۋمدا «استانا» قارجى ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى قايرات كەلىمبەوۆ تە پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن. كەلىمبەتوۆ مىرزانىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساۋداسىنا كوز جۇگىرتسەك، 50% ەۋروپالىق وداققا، رەسەيگە 20%، قىتايعا 20% تيەسىلى.

– بۇل ءوز كەزەگىندە قازاقستان كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى ۇستاناتىندىعىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا عانا ەمەس، شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن تۇركى كەڭەسى سياقتى كواليسيالارعا قوسىلدى. مۇنداي وداقتار، اسىرەسە ەكونوميكالىق وداقتاردىڭ قازاقستانعا بەرەرى – نارىق. نارىقتىڭ ۇلعايعانى بيزنەسكە پايدا. بيزنەس باستاۋ دا، جۇرگىزۋ دە وڭاي بولا تۇسەدى. قالا بەردى الپاۋىت كومپانيالاردىڭ وكىلدىكتەرى قازاقستاندا اشىلادى. بۇل بيزنەسكە جاساعان قولايلى ورتا دەپ بىلگەن ءجون. احقو-نىڭ دا ۇسىنىپ وتىرعانى وسى قولايلى ورتا. تاعى ءبىر كورسەتكىش باسەكەلەستىك نەمەسە باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ. نارىقتىڭ دا تالابى سول باسەكە. وعان توتەپ بەرۋ ءۇشىن بيزنەس ءوز ستراتەگياسىن ازىرلەيدى. تويتارىس بەرەدى. دامي تۇسەدى. رەفورما دەگەنىڭ دە وسى دامۋدى ماقسات ەتكەندە پايدا بولادى، – دەدى.

قايرات كەلىمبەتوۆتىڭ بۇل تۇجىرىمىن سالا ماماندارى دا قولداپ وتىر. ماسەلەن تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مەڭلىباي مەدەشوۆتىڭ بايىپتاۋىنشا، وسى جولعى اتالمىش فورۋم باسىرىندا «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعى مەن دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ جانە قازاقستان ۇكىمەتىمەن ءتورتىنشى ونەركاسىپتىك ريەۆوليۋسيا ورتالىعىنىڭ وكىلدىگىن قازاقستاندا اشۋ تۋرالى نيەت حاتقا قول قويدى. «ال  بۇل ارەكەت جاڭا تەحنوولوگيالاردى، ماشينا جاساۋدى،  ينتەرنەت زاتتار، روبوتوتەحنيكا جانە اقىلدى قالالار سياقتى سالالاردا جوبالاردى ازىرلەۋگە باعىتتايدى. وسى ىسپەتتەس دۇنيەلەردى ەلىمىزدە جەتىلدىرۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك اشادى» دەيدى مەڭلىباي مەدەشوۆ.

– ءبىز ۇنەمى شەتەلدىك تەحنولوگياعا جۇگىنەمىز. شەتەلدىڭ تەحنيكاسىنا تاۋكەلدى بولۋ بىزدەگى ماشينا جاساۋ ءوندىرىسىنىڭ ۇلەسىن كەمىتتى، روبوتوتەحنيكا سالاسىن دامىتۋ دا ەندى-ەندى جاندانا باستادى. مەديسينامىزدا، وندىرىستە، كاسىپورىندا بولسىن ءارقاشان شەتەلدىك تەحنيكاعا جۇگىنەمىز. جالپى، شەتەلدىك تەحنولوگياعا جۇگىنگەننەن گورى وزىمىزدە تەحنيكا شىعاراتىن دەڭگەيدى ۇستانۋدى ماقسات تۇتقانىمىز ءجون. قازاقستان – 2050 جوسپارىنىڭ ءوزى وسىعان باعىتتايدى. سوندىقتان ءبىز ۇستانىپ وتىرعان باعىتتار ازىرگە دۇرىس. ەندىگى كەزەكتە وسى جايتتاردى ساۋاتتى ءارى ۇتىمدى باقىلاپ وتىرۋ قاجەت. جاستاردىڭ وقۋىنا، جاڭالىق اشۋىنا، عىلىمعا جاستاردىڭ كەلۋىنە جاعداي جاسالۋى ءتيىس. سوندا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ دامۋ دەڭگەيى ودان ءارى وسە تۇسەدى، – دەيدى تەحنيكا عىلىمىنىڭ دوكتورى مەڭلىباي مەدەشوۆ.

اقىلدى قالالار ەكونوميكا ايناسى

ءقازىر الەمدىك دەڭگەيدە اقىلدى قالالار سانىن ارتتىرۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر. وسى تۇرعىدا دۇنيەجۇزىنىڭ ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى جىل سايىن اقىلدى قالالار لەگىن جاساقتاۋ، ولاردىڭ ناتيجەسىن ەلەكتەن وتكىزۋ بولىپ وتىر بۇل رەتتە مامانداردىڭ ايتار ويى دا وزگەشە. بۇل رەتتە «استانا» قارجى ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى قايرات كەلىمبەتوۆ:

– ءبىز ءۇشىن اقىلدى قالالار دەپ  نۇر-سۇلتان، الماتى قالالارىن ساناۋعا بولادى. اتالعان قالالار ءۇشىن بۇل ۇلكەن مارتەبە. جالپى، ەلوردامىزدىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ەلباسىنىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. 21 جىلدا ەلوردانىڭ اۋماعى ءۇش ەسەگە ۇلعايدى. حالىق سانى كەزىندە 280 مىڭ بولسا، ءقازىر 1 ميلليوننان اسىپ ءتۇستى. نۇر-سۇلتان جاستار قالاسى بولىپ سانالادى. مۇندا حالىقتىڭ 700 مىڭعا جۋىعى – 35 جاسقا دەيىنگى جاستار. سونىمەن بىرگە ەلوردامىز اكىمشىلىك قالادان ىسكەرلىك جانە تۋريزم ورتالىعىنا اينالىپ كەلەدى. تۋريستەردى كوپتەپ تارتۋ ءۇشىن قالا جايلى ءارى ءقاۋىپسىز بولۋى ءتيىس. ءقازىر وسى باعىتتا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز جانە تۇرعىنداردىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىن جايلىلىقپەن قامتاماسىز ەتۋدەمىز. ەۋروپا قالالارىنىڭ ۇزدىك تاجىريبەسىن الدىق، قاۋىپسىزدىك، لوگيستيكا، دەنساۋلىق ساقتاۋ، ءبىلىم بەرۋ، تكش ستاندارتتارىنا نەگىزدەلگەن «اقىلدى قالا» تۇجىرىمداماسىن ازىرلەپ جاتىرمىز، – دەدى قايرات كەلىمبەتوۆ.

بۇل رەتتە سالا ماماندارى دا استاناسى اۋىسقان مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ دامۋ جولى مەن قالىپتاسۋى الەمگە ۇلگى ەكەنىن العا تارتىپ وتىر.

– تەحنولوگياسى دامىعان «اقىلدى قالالاردىڭ» قاتارىندا ەستونيانىڭ تاللين قالاسى يننوۆاسيالىق جوبالاردى ەرتە مەڭگەرگەنىمەن ەرەكشەلەنەدى. ەستونيا استاناسىنىڭ ەڭ باستى ەرەكشەلىگى ونىڭ تازا اۋاسىندا، ەكولوگيالىق ماسەلەلەردىڭ دۇرىس شەشىم تاپقانىندا. ول ءۇشىن قالاداعى كولىك كەپتەلىسى مەن اۋاعا لاس قالدىقتار شىعاراتىن اۆتوكولىكتەردەن قۇتىلۋ كەرەك. سول ءتارىزدى ءقازىر الماتى مەن نۇر-سۇلتان قالالارىندا وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ماقساتىندا ءبىرقاتار جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر، – دەيدى قايرات كەلىمبەتوۆ.

– جالپى، الەمدىك تاجىريبەگە سۇيەنە وتىرىپ، ەلدەگى ءاربىر وبلىس ناقتى ءبىر باعىتتى تاڭداۋعا بولادى، دەيدى ماماندار. بۇل رەتتە دۇنيەجۇزىلىك فورۋمعا قاتىسىپ كەلگەن قايرات كەلىمبەتوۆ:

– مىسالى نۇر-سۇلتان قوعامدىق قاۋىپسىزدىك پەن ءتۇرعىن-ۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالا، الماتى – كولىك سالاسىن ءتيىمدى باسقارۋ، اقمولا وبلىسى – ەكولوگيا، اقتوبە وبلىسى – دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن الەۋمەتتىك سالا، الماتى وبلىسى – كولىك كەشەنى، اتىراۋ وبلىسى – اقىلدى باسقارۋ، شىعىس قازاقستان وبلىسى – ەكولوگيا مەن بيزنەس، جامبىل وبلىسى – قاۋىپسىزدىك، باتىس قازاقستان وبلىسى – دەنساۋلىق ساقتاۋ مەن ءتۇرعىن-ۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسى، قاراعاندى وبلىسى – دەنساۋلىق ساقتاۋ، قوستاناي وبلىسى – اۋىل شارۋاشىلىعى، قىزىلوردا وبلىسى – اقىلدى باسقارۋ، ماڭعىستاۋ وبلىسى – ءبىلىم بەرۋ، پاۆلولار وبلىسى – ءبىلىم بەرۋ مەن بيزنەس، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى – ءتۇرعىن-ۇي كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق سالاسى، ال وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا اقپاراتتىق تەxنولوگيالاردى كەڭىنەن دامىتۋى قاجەت. جالپى، ءبىز ءۇشىن اقىلدى ءارى ۇيىمشىل بەيبىت قوعامدى قالىپتاستىرۋدىڭ ماڭىزى زور، – دەدى ول.

مەجە وتىزدىققا ەنۋ

جالپى، دەرەكتەر كورسەتىپ وتىرعانداي قازاقستان 2019 جىلعى تۇراقتى دامۋ يندەكسى بويىنشا، 152 مەملەكەتتىڭ ىشىندە 57ء-شى ورىنعا تۇراقتادى. بۇل باعىتتاعى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جىل سايىن The Boston Consulting Group (BCG) كومپانياسى جۇرگىزەدى. رەيتينگتىڭ كوش باسىندا نورۆەگيا تۇر. ودان كەيىنگى ورىندارعا شۆەيساريا مەن يسلانديا تۇراقتاعان. رەيتينگتىڭ ۇزدىك وندىعىنا ليۋكسەمبۋرگ، دانيا، شۆەسيا، سينگاپۋر، فينليانديا، اۆستريا، نيدەرلاندى سياقتى ەلدەر كىرگەن. رەيتينگكە قازاقستانمەن قاتارلاس تۇرعان مەملەكەتتەردىڭ ىشىندە ارگەنتينا (58ء-شى ورىن)، رەسەي (59-شى ورىن)، گرۋزيا (60-شى ورىن) بار. ودان جوعارىراق 52ء-شى جانە 51ء-شى ورىنداردا بەلارۋس پەن بولگاريا تۇر. رۋمىنيا 50ء-شى ورىندا.

ال بۇعان قاتىستى ماماندار «ءبىزدىڭ مەجە وتىزدىققا ەنۋ ەكەنىن بىلەسىزدەر. سوندىقتان ءبىز دامۋ جولىنداعى باعىتتاردى قولداپ، ەلىمىزدىڭ وركەندەۋىنە، عىلىمنىڭ ناتيجەلى بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەننەن شارشاماعانىمىز ابزال»، – دەپ وتىر.

قارلىعاش زارىققان قىزى