بۇگىندە الەمدە ءتۇرلى گەوساياسي جاعدايلار ورىن الىپ، اسىرەسە ورتا ازيامەن تىكەلەي شەكتەسەتىن ايماقتاردا تىنىشتىقتى ساقتاۋدىڭ ماڭىزى ارتا ءتۇستى. ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري، اقپاراتتىق جانە باسقا دا سالالارداعى گەوساياسي باسەكەلەستىك قازىرگى تاڭدا وزگەردى. مۇنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ساياساتى زور ماڭىزعا يە.
ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جونىندەگى تالاپتار ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى مەن كەزەڭدەرىن ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ كەزىندە، سونداي-اق وسى سالاداعى زاڭنامالىق جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋ، قابىلداۋ جانە ورىنداۋ كەزىندە مىندەتتى تۇردە ەسكەرىلەدى. بۇل رەتتە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن – ىسكە اسىرىلۋىنا؛ مەملەكەتتىڭ ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن ساقتاۋعا؛ قازاقستاندىق قوعامنىڭ قۇندىلىقتارىن جانە كونستيتۋسيالىق قۇرىلىس نەگىزدەرىن قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ساياساتى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق جانە قورعانىس سالالارىنداعى، ەكونوميكاداعى، ىشكى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە اقپاراتتىق سالالارداعى، رۋحاني ءومىر مەن مادەنيەتتەگى ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان.
جالپى، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىندا ۇستانىپ وتىرعان ساياساتىنا بايلانىستى اسكەري عىلىمداردىڭ كانديداتى، دوسەنت گەورگيي دۋبوۆسيەۆ بىلاي دەيدى:
«قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى، ەڭ الدىمەن، ونىڭ وڭىردەگى جانە تمد-داعى ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى ۇستانىمىن نىعايتۋمەن، ونىڭ بۇۇ، ەقىۇ، يىۇ، شىۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدارداعى ءرولىن ارتتىرۋمەن بايلانىستى. الەمدەگى جانە وڭىردەگى اسكەري-ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ مۇددەسىندە قازاقستان باسقا مەملەكەتتەرمەن ءتۇرلى دەڭگەيلەردە ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىرادى. بۇل رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ سىرتقى قۇرامداس بولىگىن قالىپتاستىرۋ. ونى قامتاماسىز ەتۋدىڭ نەگىزگى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى كوپ دەڭگەيلى ديپلوماتيانى جۇزەگە اسىرۋ. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىنە جاقىن جانە الىس شەتەلدەرمەن ديالوگ پەن جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋعا جاۋاپ بەرەدى».
گەورگيي دۋبوۆسيەۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىز سىرتقى ساياساتتا ىنتىماقتاستىقتى سەرىك ەتە وتىرىپ، كوپتەگەن ەلدەرمەن ديالوگ ورناتىپ وتىر. ەلىمىز بۇۇ، ەقىۇ جانە باسقا دا وڭىرلىك ۇيىمدارمەن بىرلەسىپ جۇمىس ىستەپ، حالىقارالىق قاتىناستاردى ۇستانۋ ماسەلەلەرىن ەڭسەرۋگە تىرىسىپ باعۋدا.
«قورعانىس سالاسىنداعى ۇلتتىق مۇددەلەر اسكەري قاتەرلەردەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدەن تۇرادى. قازاقستان اسكەري قاۋىپسىزدىكتىڭ قاتەرلەرىنە قارسى تۇرۋعا، سونداي-اق ەلدىڭ ەگەمەندىگى مەن تۇتاستىعىن قورعاۋعا كەلگەندە مىندەتتەمەلەردى تولىق اتقارا الىپ وتىر. ەلدە اسكەري ۇيىمداردى جەتىلدىرۋ شارالارى، ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ الدىندا تۇرعان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ شارالارى تولىققاندى جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر» دەيدى گەورگيي دۋبوۆسيەۆ.
بۇعان قوسا مامان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ تەك ساياسي سيپاتى عانا ەمەس، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك سيپاتى بولاتىنىن دا العا تارتتى. ماسەلەن، ەكونوميكا سالاسىنداعى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى ەلىمىزدىڭ تابىستى، قالىپتاسقان جانە سەرپىندى دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەردىڭ قاتارىنا كىرۋىن قامتاماسىز ەتەدى. بۇل رەتتە ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەنبەك زيابەكوۆتىڭ ايتۋىنشا، الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا ەنۋ ءۇشىن ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ، ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ، ءتىپتى ىشىپ-جەيتىن ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنىڭ ماڭىزى زور.
«الەمدىك دامۋ دەڭگەيىمەن سالىستىرىلاتىن دەڭگەيگە جەتۋ ءۇشىن الدىمەن ادامداردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسى ارتۋى كەرەك. لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ قاجەت. ال ادام لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن ونىڭ ءومىرى ءقاۋىپسىز ءارى تىنىش بولۋى كەرەك. تالاي سوعىس بولىپ جاتقان ەلدەردى كورىپ ءجۇرمىز. الەمدە بەيبىت كۇندى اڭساپ، تەك قانا قاۋىپسىزدىگىن نىقتاپ العىسى كەلەتىن قانشاما مەملەكەتتەر وتىر؟! ولار وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقستاننىڭ تىنىشتىعىن، 130 ۇلتتى ۇيىستىرعان مەملەكەت ەكەنىن ايتىپ كەلەدى، ايتا دا بەرەدى. سوندىقتان بۇل ارادا ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن ۇلتتىڭ تىنىشتىعىن ساقتاي وتىرىپ، الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى، نارىقتىق ەكونوميكانى دامىتۋ، وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ، شيكىزات باعدارىن ەڭسەرۋ جانە ونەركاسىپتىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جوعارى تەحنولوگيالىق جانە باسەكەگە قابىلەتتى وندىرىستەر قۇرۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى» دەيدى ەكونوميست-عالىم بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
ابزالىندا، ىشكى ساياسي جانە الەۋمەتتىك سالالاردا ۇلتتىق مۇددەلەر، ەڭ الدىمەن، زاڭنىڭ ۇستەمدىگى نەگىزىندە قوعامداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتەدى. تەك زاڭ نەگىزىندە عانا ازاماتتىق بەيبىتشىلىكتى، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە بولاتىنى داۋسىز. وسى ورايدا بىزگە پىكىر بىلدىرگەن زاڭ عىلىمىنىڭ كانديداتى عالىمجان مەدەش ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، الەۋمەتتىك جانە ۇلتارالىق جانجالداردىڭ تۋىنداۋىنا ىقپال ەتەتىن جايتتار بىزدە بارىنشا رەتتەلىپ كەلەدى. وسى ورايدا ازاماتتارىمىزدى قىلمىسقا جانە سىبايلاس جەمقورلىققا، ەكسترەميزمگە جانە تەرروريزمگە قارسى پارمەندى كۇرەس جۇرگىزىلىپ كەلەدى.
«رۋحاني ءومىر مەن مادەنيەت سالاسىندا ۇلتتىق مۇددەلەر قازاقستاندا ۇنەمى ناسيحاتتالىپ وتىرادى. ەلىمىز رۋحاني داستۇرلەردى، مادەنيەتتى ساقتاۋ ارقىلى دا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتىپ وتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 130 ۇلت ۇيىسقان. مىنە، وسى ۇلتتاردىڭ ءارقايسىسى ءوزىنىڭ مادەنيەتىن، ءداستۇرىن، ادەبىن بويىنا ءسىڭىرىپ ءوسىپ-ونىپ كەلەدى. ولارعا ەشكىم «سەن ءداستۇرىڭدى ساقتاما»، «سەن مادەنيەتىڭدى ۇمىت» دەپ قىسىم جاسامايدى. وسىنىڭ ءوزى ەلدە قاۋىپسىزدىكتىڭ باسىم ەكەنىن كورسەتەدى. سوندىقتان بۇل ارادا «قازاقستان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن تولىق جەتىلدىرگەن مەملەكەت» دەپ اتاۋعا نەگىز بار» دەيدى زاڭگەر عالىمجان مەدەش ۇلى.
نەگىزىندە، ءقازىر مەملەكەتتىك كۇش ورگاندارىن قولدانۋدىڭ ءداستۇرلى تاسىلدەرى مەن پرينسيپتەرىن باسشىلىققا الۋ وتە ماڭىزدى. بۇل ءۇردىس ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ قاتەرلەرىنە قارسى تۇرۋ ءۇشىن دە قاجەت. وسىعان وراي تۇڭعىش پرەزيدەنت – ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ توراعالىعىمەن ەلىمىزدە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قۇرىلعانى بەلگىلى. وسى كەڭەستىڭ باسشىلىعىمەن ەلدەگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋ، زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن جوسپارلاۋ، قاراۋ جانە ىسكە اسىرۋدى باعالاۋ ءتارىزدى مىندەتتەر ورىندالادى. ق ر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دايىنداعان ۇسىنىستار مەن ۇسىنىمدار ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ودان ءارى نىعايتاتىنىنا سەنىمدىمىز.
ال جالپى، قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ نەگىزگى فۋنكسيالارىن ايتپاي كەتۋگە تاعى بولمايدى. اتالمىش كەڭەستىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنە:
ا) ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى جانە ەلدىڭ حالىقارالىق ۇستانىمدارىن، مەملەكەتتىڭ قورعانىس قابىلەتىن، زاڭدىلىق پەن قۇقىقتىق ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ءىس-شارالاردى ىسكە اسىرۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ؛
ءا) ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ شەشىمدەرىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قۇقىق قورعاۋ جانە ارناۋلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ؛
ب) ەل دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى باعىتتارى بويىنشا مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق قۇجاتتارىنىڭ ورىندالۋ جاي-كۇيىن مونيتورينگىلەۋ جانە باعالاۋ؛
ۆ) مەملەكەتتىك باعدارلامالاردى، زاڭ جوبالارىن، ماڭىزدى سىرتقى ساياسي جانە وزگە دە مەملەكەتتىك ماڭىزدى باستامالاردى كەشەندى تالداۋ جانە باعالاۋ، سونداي-اق ەلدەگى احۋالدى، الەمدىك جانە وڭىرلىك ۇردىستەردى دامىتۋ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ىشكى جانە سىرتقى قاتەرلەرىن بولجاۋ، ولاردىڭ الدىن الۋ جانە بەيتاراپتاندىرۋ جونىندە ۇسىنىستار ازىرلەۋ جانە شارالار ايقىنداۋ.
گ) ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى، قورعانىس قابىلەتىن، قۇقىق ءتارتىبىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى قىزمەتتىڭ ناتيجەلەرى مەن نەگىزگى باعىتتارى تۋرالى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جىل سايىنعى بايانداماسىن تىڭداۋ
د) ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مەن قورعانىس قابىلەتىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى ىسكە اسىرۋ، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىن تىڭداۋ
ج) ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى، قورعانىس قابىلەتى مەن قۇقىق ءتارتىبىن قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭدارىنىڭ ورىندالۋىن، ونىڭ ىشىندە وسى ماقساتتارعا باعىتتالعان قاراجاتتىڭ ءتيىمدى پايدالانىلۋىن باقىلاۋدى ۇيىمداستىرۋ
ز) ورتالىق جانە وبلىستاردىڭ، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار قالالاردىڭ جانە استانانىڭ جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارىنىڭ، سونداي-اق قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىنە تىكەلەي باعىناتىن جانە ەسەپ بەرەتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارى لاۋازىمىنا تاعايىنداۋعا ۇسىنىلاتىن كانديداتۋرالاردى تالقىلاۋ ەنەدى.
بۇعان قاتىستى ءبىز پىكىرلەسكەن ماماندار مۇنىڭ بارلىعىن ەلدىڭ تىنىشتىعىن ارتتىرىپ، قاۋىپسىزدىكتى ناعايتۋ ءۇشىن قاجەتتىگىن العا تارتتى.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ