قازىردە قازاقستان بۇۇ-نىڭ بەلدى مۇشەسى. بەلدى دەيتىن سەبەبىمىز، قازاقستان بۇگىندە وسى ۇيىمنىڭ اياسىندا ءبىرقاتار جۇمىستار ىستەپ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى بەدەلىن كوتەرىپ وتىرعان ەل.
كوپشىلىك قاۋىم، بۇۇ-نىڭ اتىمەن ەلىمىز ەگەمەندىگىن العالى بەرى عانا تانىس. ال شىنداپ كەلگەندە بۇۇ-نىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتىر.
ۇيىم جانە ۇيىسۋ
بىلە بىلسەك، اتالمىش ۇيىم ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن قۇرىلعان. بۇل ۇيىمدى 1945 جىلى جەڭىمپاز وداقتاس مەملەكەتتەر قۇردى. ۇيىمدى قۇرۋداعى نەگىزگى ماقسات: بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ؛ ۇلتتار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتىناستى دامىتۋ؛ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني جانە گۋمانيتارلىق سيپاتتاعى حالىقارالىق پروبلەمالاردى شەشۋدەگى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ەدى.
وسى ۇيىمعا قازاقستان 1992 جىلى 2 ناۋرىزدا مۇشە بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ، 1992 جىلدان 2019 جىلعا دەيىن بۇۇ-نىڭ نيۋ-يوركتەگى شتاب-پاتەرىندە 11 رەت بولىپ، بىرنەشە رەت بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى. 2011 جىلدىڭ ناۋرىزىندا قازاقستان مەن بۇۇ تاريحىندا ەلىمىز ءۇشىن تۇڭعىش رەت تاريحي وقيعا بولدى. قازاقستاننان ببۇ-نىڭ وكىلى رەتىندە قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى، بۇۇ-نىڭ جەنيەۆاداعى ءبولىمىنىڭ ديرەكتورى لاۋازىمىنا تاعايىندالدى. ول وسى لاۋازىمدا 2013 جىلدىڭ 16 قازانىنا دەيىن قىزمەت ەتتى جانە بۇۇ باس حاتشىسى پان گي مۋن «بۇۇ-نىڭ جەنيەۆا كەڭسەسىنىڭ ەڭ ءساتتى باسشىسى» رەتىندە قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ىسكەرلىگىن مويىندادى.
ۇيىم جانە ۇيىسۋ تۇرعىسىندا ساياساتكەرلەر قازىردە قازاقستاننىڭ بۇۇ-داعى رولىنە وڭ باعاسىن بەرىپ وتىر. ولاردىڭ پايىمىنشا، بىزگە مۇنداي حالىقارالىق دارەجەدەگى ۇيىمدارعا مۇشە بولۋ تەك جاقسى بەدەل بەرەدى.
– قازاقستان مەن بۇۇ ىنتىماقتاستىعىنىڭ دامۋىنداعى ماڭىزدى كەزەڭدەر كوپ بولدى. ماسەلەن، ءبىز ەندى عانا ەڭسە تىكتەپ كەلە جاتقان تۇستا بۇۇ باس حاتشىسى كوفي اننان 2002 جىلى قازاقستانعا كەلدى. پان گي مۋن 2010 جىلى ەلىمىزدە رەسمي ساپارمەن بولدى. ول استانا قالاسىندا وتكەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ V سەزىنە دە قاتىستى. بۇۇ-نا مۇشە بولۋ بارىسىندا قازاقستان حالىقارالىق قاتىناستاردى دامىتىپ قانا قويماي، ۇيىمنان كورنەكتى ورنىن يەلەندى. بۇۇ اياسىندا قازاقستان ءار جىلدارى ىسكە اسىرىلعان نەمەسە جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان باستامالاردى العا تارتتى، – دەيدى ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەيسەنبەك زيابەكوۆ.
ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، قازاقستان بۇۇ اياسىندا ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى شاقىرۋ؛ (اوسشك)؛ اوسشك – ازيا كونتينەنتى مەملەكەتتەرىن بىرىكتىرەتىن حالىقارالىق فورۋم؛
حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى كۇنىن جاريالاۋ؛ يادرولىق سىناقتارعا جان-جاقتى تىيىم سالۋ تۋرالى شارتقا (CTBT) قول قويۋ ءتارىزدى جۇمىستارمەن ەرەكشەلەندى.
بۇل رەتتە ەكونوميست-عالىم بەيسەنبەك زيابەكوۆ:
– قازاقستاننىڭ بۇۇ-داعى ۇلەسى زور. بۇۇ عالامدىق ماسەلەلەرگە ۇنەمى نازار اۋدارىپ وتىرادى. ماسەلەن، اتالمىش ۇيىمنىڭ اياسىندا ادام كاپيتالىن، ونىڭ ىشىندە ادام دەنساۋلىعىن دامىتۋعا تىكەلەي قاتىسى جيتس، تۋبەركۋلەز جانە بەزگەكپەن كۇرەس جونىندەگى جاھاندىق قور قۇرىلعانىن كوپشىلىكتىڭ ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلمەيدى. مۇنداي جايتتاردىڭ بارلىعى حالىقتىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا، ەلدەگى ادام كاپيتالىنىڭ دەڭگەيىن كوتەرۋگە باعىتتالىپ وتىر، – دەيدى.
باعىت جانە باعدارلاما ايقىن
جالپى، ماماندار العا تارتىپ وتىرعانداي، بۇۇ تەك ءبىرجاقتى ماسەلەلەردى قامتىمايدى. مىسالى، قازىرگى ۋاقىتتا بۇۇ 18 ۇيىمنان تۇرادى:
– بۇۇدب (بۇۇ دامۋ باعدارلاماسى)،
– يۋنيسەف (بۇۇ بالالار قورى)،
– يۋنفپا (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ حالىقتىق قورى)،
– بۇۇ (بۇۇ ەسىرتكى جانە قىلمىس جونىندەگى باسقارماسى)،
– بۇۇ بجكب (بۇۇ بوسقىندار ىستەرى جونىندەگى جوعارعى كوميسسارىنىڭ كەڭسەسى)،
– بۇۇ (بۇۇ ەرىكتىلەرى)،
– حەۇ (حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمى)،
– يۋنەسكو (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ءبىلىم، عىلىم جانە مادەنيەت ۇيىمى)،
– ددۇ (دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى)،
– دب (دۇنيەجۇزىلىك بانك)،
– حۆق (حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى)،
– بۇۇ / سپيد (بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ۆيچ / سپيد ماسەلەلەرى بويىنشا بىرلەسكەن باعدارلاماسى)،
– DPI (قوعامدىق اقپارات دەپارتامەنتىنىڭ وكىلدىگى)،
– OCHA (بۇۇ گۋمانيتارلىق ماسەلەلەردى ۇيلەستىرۋ بيۋروسى)،
– ەسكاتو (ازيا جانە تىنىق مۇحيتى ءۇشىن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك كوميسسيا)،
– بۇۇ ەەك (بۇۇ ەۋروپالىق ەكونوميكالىق كوميسسياسى)،
– ISDR (تابيعي اپاتتاردى تومەندەتۋدىڭ حالىقارالىق ستراتەگياسى)،
– بۇۇ-نىڭ ايەلدەرى
مىنە، ءبىز اتاپ كورسەتكەنىمىزدەي، بۇۇ-نىڭ اتقاراتىن شارۋالارى وسىلاي تۇزىلەدى. بۇعان قوسا، قازاقستان مەن بۇۇ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق 2016-2020 جىلدارعا ارنالعان سەرىكتەستىك نەگىزدەمەلىك باعدارلاماسى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلادى. باعدارلامانىڭ باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى: تۇراقتى دامۋ، قورشاعان ورتانى ساۋىقتىرۋ، اقتق/جقتب جانە تۋبەركۋلەزدىڭ الدىن الۋ، گەندەرلىك تەڭدىك، مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەلەرى.
بۇل ۇيىمنىڭ اياسىندا حالىقتىڭ قاۋىپسىزدىگىنەن بولەك دەنساۋلىعىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىنىپ وتىرعانىن العا تارتقان ۇيىم تاراپىنان «قازاقستان جاقسى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىپ كەلەدى»، دەلىندى.
بۇل رەتتە مەديسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ءجانادىل مىرزاحانوۆ:
– دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى بۇۇ-نىڭ جانىنان قۇرىلعان. قازىردە ددسۇ اياسىندا كوپتەگەن ىستەر اتقارىلىپ جاتىر. جالپى، ءوز باسىم قازاقستاننىڭ بۇۇ اياسىندا مەديسينالىق تۇرعىدا كوپتەگەن ىستەر تىندىرعانىن ايتا الامىن. ابزالىندا قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋى – ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنداعى ماڭىزدى باسىمدىقتاردىڭ ءبىرى. وسىعان بايلانىستى ءوز باسىم بۇل ۇيىمنىڭ جۇمىسىنا تولىق وڭ باعا بەرە الامىن، – دەدى.
جالپى، الەم بويىنشا 168 مەملەكەت مۇشە بولاتىن جاھاندىق قاۋىمداستىقتىڭ قازاقستانعا دەگەن سەنىمى مول. بۇگىنگى تاڭدا الەمدە قازاقستان ءوزىنىڭ بىتىمگەرلىك ساياساتىمەن بارلىعىنا بەلگىلى بولىپ وتىر. سيرياداعى قاقتىعىس، ورتالىق ازياداعى تۇراقتاندىرۋ ماسەلەسىن كوتەرۋ. اۋعانستان ماسەلەسى، حالىقارالىق ارال قورىنىڭ 25 جىلدىعى، افريكا ەلدەرىنىڭ ءوزارا اۋىزبىرشىلىگىن نىعايتۋ، بەيبىتشىلىگىن ارتتىرۋ دا – قازاقستان ۇسىنىپ وتىرعان جۇمىستار بۇۇ-نان قولداۋ تاۋىپ كەلەدى. ەلىمىز بۇدان بولەك يران مەن پالەستيناداعى جاعدايدى تۇراقتاندىرۋ ءۇشىن مەدياتورلىق قىزمەتتى دە ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە الدى. باستىسى، قازاقستان وزگە مەملەكەتتىڭ ىشكى احۋالىنا ارالاسىپ، تۇتاستىعىن بۇزۋدان اۋلاق. قازاق كوشباسشىسىنىڭ ۇسىنىستارى الەمدىك قاۋىپسىزدىككە ايرىقشا اسەر ەتكەنى انىق. بۇعان ەلىمىزدىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە تۇراقتى ەمەس مۇشە بولىپ سايلانۋى سەبەپ. وعان قوسا، قازاقستان بۇل كەڭەسكە ءتوراعالىق ەتۋ مۇمكىندىگىن يەلەنىپ، جەر-جاھانداعى جاعدايدى جاقسارتۋعا اتسالىسىپ كەلەدى، ءالى دە جۇمىسىن جالعاستىرا بەرەدى.
بۇۇ-نا مۇشە بولۋ ەلىمىزدىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ نەگىزگى باسىمدىقتارىنىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. وسىنداي جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ 28 جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە قازاقستان مەن بۇۇ بەرىك سەرىكتەستىك ورناتتى. ءبىزدىڭ مەملەكەت بۇۇ-نىڭ 100-دەن استام كەلىسىمدەرى مەن كونۆەنسيالارىنا قوسىلدى، بۇۇ-نىڭ 19 باعدارلاماسى مەن اگەنتتىكتەرىن ورنالاستىردى. ىنتىماقتاستىقتىڭ جوعارى دەڭگەيى تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ بۇۇ-نىڭ نيۋ-يوركتەگى شتاب-پاتەرىنە جاساعان 12 ساپارىندا، سونىمەن قاتار، بىلتىرعى جىلى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 74 سەسسياسىنا قاتىسۋىن جانە بۇۇ باس حاتشىسىنىڭ قازاقستانعا جاساعان 4 ساپارىنان كورىنەدى.
بۇۇ-نىڭ جارعىسىنا نەگىزدەلگەن، ۇجىمدىق شەشىم قابىلداۋ مەن ديالوگتىڭ كۇشىنە دەگەن شىنايى سەنىمنەن تۋىنداعان قازاقستاننىڭ نەگىزگى باستامالارى بىرنەشە رەت ۇيىمنىڭ مىنبەرىنەن ايتىلعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.
بۇۇ باس اسسامبلەياسىندا العاشقى ءسوز سويلەۋ كەزىندە تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى وتكىزۋگە باستاماشى بولدى. سودان بەرى اوسشك قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە ۇجىمدىق كوزقاراستاردىڭ پلاتفورماسى رەتىندە ءوزىنىڭ قۇندىلىعى مەن ومىرشەڭدىگىن دالەلدەدى. ءبىز اوسشك-گە 2020 جىلى ءتوراعالىق ەتىپ وتىرعان ۋاقىتتا ءبىز ونى قايتا قۇرۋ جانە قاۋىپسىزدىك پەن دامۋ سالاسىنداعى تولىققاندى ايماقتىق ۇيىمعا اينالدىرۋ ءۇشىن بار كۇشىمىزدى سالاتىنىمىز ءسوزسىز. قازاقستاننىڭ ەۋروپا مەن ازيا، سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك اراسىنداعى گەوگرافيالىق جانە ساياسي كوپىر رەتىندەگى ءرولى ءبىزدىڭ جاھاندىق ايماقتىق پروسەستەرگە قاتىسۋىمىزبەن عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ دەلدال بولۋ جانە سەنىم ورناتۋ نيەتىمىز بەن قابىلەتىمىزبەن دە ايقىندالادى.
ءبىزدىڭ كوپجاقتى ۇستانىمىمىزدىڭ بەرىك جاقتاۋشىسى رەتىندەگى ءرولىمىز بۇۇ جۇمىسىنىڭ ءۇش باعىتىنان كورىنەدى: بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك، دامۋ جانە ادام قۇقىقتارى.
قارلىعاش زارىققان قىزى
پىكىر قالدىرۋ