بيىل بۇۇ-نىڭ 75 جىلدىعى. قازاقستان 28 جىل بۇرىن، 1992 جىلعى 2 ناۋرىزدا بۇۇ مۇشەسى بولدى. 1992 جىلدىڭ 5 ماۋسىمىندا ق ر پرەزيدەنتىنىڭ بۇۇ جانىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇراقتى وكىلدىگىن قۇرۋ تۋرالى جارلىعىنا قول قويىلدى. 1993 جىلى 16 اقپاندا قازاقستاندا، الماتىدا بۇۇ وكىلدىگى اشىلدى.

مىنە، وسى كەزەڭنەن باستاپ ەلىمىز بۇۇ اياسىندا كوپتەگەن شارالارعا بەل شەشىپ قاتىسىپ، بەلسەنە ارالاستى. بۇل رەتتە بىزگە پىكىر بىلدىرگەن ديپلومات ەرلان ىدىرىسوۆ «28 جىل ىشىندە قازاقستاننىڭ بۇۇ-مەن ءوزارا ءىس-قيمىلىن وڭىرلىك جانە جاھاندىق دەڭگەيدە دامىتۋ بويىنشا ۇلكەن جۇمىس اتقارىلدى» دەدى.

– بۇۇ – بۇل ەڭ امبەباپ حالىقارالىق ۇيىم جانە ءبىز 1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزىندا بۇۇ قۇرامىنا ءبىراۋىزدان قابىلدانعانىمىز تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ماڭىزدى كۇن بولدى جانە بولىپ قالا بەرەدى، – دەپ تولىقتىردى ول.

ەرلان ىدىرىسوۆتىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان بۇۇ-عا ەنگەن جىلى اتالمىش ۇيىمنىڭ قۇرامىندا 168 مەملەكەت بولدى. بۇگىندە ۇيىم 175 مەملەكەتتى، ونىڭ ىشىندە سەگىز پوستكەڭەستىك ەلدى بىرىكتىرە باستادى.

– بۇۇ-نىڭ مۇشەسى بولا وتىرىپ، ءبىز ءبىرىنشى كەزەكتە عالامدىق ماسەلەلەردى شەشۋگە ناقتى مۇمكىندىك الدىق. 28 جىل ىشىندە قازاقستان حالىقارالىق ارەنادا لايىقتى ورىنعا يە بولىپ، الەمدەگى تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاھاندىق ۇيىمنىڭ كوپ قىرلى كۇش-جىگەرىنە ءوز ۇلەسىن قوسادى، – دەدى ول.

بەلگىلى بولعانداي، قازاقستان بۇۇ-نا مۇشەلىگى كەزەڭىندە مىناداي باسىمدىقتى انىقتادى: يادرولىق قارۋدان ازات الەم قۇرۋ؛ جاھاندىق سوعىس قاتەرىن جويۋ جانە وڭىرلىك جانجالداردى رەتتەۋ؛ وڭىرلىك قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىقتى ءبىر مەزگىلدە نىعايتۋ كەزىندە ورتالىق ازيا مۇددەلەرىن ىلگەرىلەتۋ؛ تەرروريزمگە قارسى كۇرەس؛ افريكاداعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىك؛ قاۋىپسىزدىك پەن تۇراقتى دامۋ اراسىنداعى تىعىز بايلانىستى قامتاماسىز ەتۋ؛ سونداي-اق قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مەن بۇۇ-نىڭ بۇكىل جۇيەسىن XXI عاسىردىڭ قاۋىپ-قاتەرلەرى.

– ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن بۇۇ-عا مۇشەلىگى جىلدارىندا قازاقستان سالماقتى جانە دايەكتى سىرتقى ساياسي باعىتتىڭ ارقاسىندا ۇلكەن تاريحي تاجىريبەدەن ءوتىپ، دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمنىڭ بەدەلدى مۇشەسى جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ جاۋاپتى سەرىكتەسى بولدى، – دەپ اتاپ ءوتتى ەرلان ىدىرسوۆ.

ول سونداي-اق بۇۇ بىرلەسكەن ءىس-قيمىل ءۇشىن تانىلعان جاھاندىق ورتالىق بولىپ قالاتىنىن جانە حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ جانە نىعايتۋ، سونداي-اق مەملەكەتتەر اراسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋ ءۇشىن باستى ءرول اتقارۋىن جالعاستىراتىنىن اتاپ ءوتتى.

ايتا كەتەيىك، بۇۇ-نىڭ مۇشەلەرى رەتىندە قۇقىق سۋبەكتىسى حالىقارالىق دارەجەدە مويىندالعان مەملەكەتتەر عانا بولا الادى. بۇۇ جارعىسىنا سايكەس ۇيىم مۇشەلىگىنە قابىلداۋ، ونىڭ مىندەتتەمەلەرىن ورىنداي الاتىن بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماقتاستىققا ۇندەيتىن مەملەكەتتەر ءۇشىن عانا اشىق.

ۇيىمعا مۇشە كەز كەلگەن وسىنداي مەملەكەتتى قابىلداۋ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ۇسىنىمى بويىنشا باس اسسامبلەيانىڭ قاۋلىسىمەن جۇرگىزىلەدى. جاڭا مۇشەنى قابىلداۋ ءۇشىن قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە مۇشە 15 مەملەكەتتىڭ كەم دەگەندە توعىزى ونى قولداۋى قاجەت. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ ۇسىنىمىن بەكىتكەننەن كەيىن ول باس اسسامبلەياعا بەرىلەدى، وندا كىرۋ تۋرالى قارار قابىلداۋ ءۇشىن ۇشتەن ەكىسىنىڭ داۋىس بەرۋى تالاپ ەتىلەدى. جاڭا مەملەكەت باس اسسامبلەيانىڭ قارارى قابىلدانعان كۇنىنەن باستاپ بۇۇ مۇشەسى بولادى.

بۇۇ-نىڭ جارعىسىندا بەكىتىلگەن ماقساتتارى حالىقارالىق بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قولداۋ، بەيبىتشىلىككە تونگەن قاۋىپ-قاتەردى بولدىرماۋ جانە جويۋ جانە اگرەسسيا اكتىلەرىن باسۋ، حالىقارالىق داۋلاردى بەيبىت قۇرالدارمەن ۇيلەستىرۋ نەمەسە شەشۋ، حالىقتاردىڭ تەڭ قۇقىلىق جانە ءوزىن-وزى انىقتاۋ قاعيداتىن قۇرمەتتەۋ نەگىزىندە ۇلتتار اراسىنداعى دوستىق قاتىناستاردى دامىتۋ؛ ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، مادەني جانە گۋمانيتارلىق سالالارداعى حالىقارالىق ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىرۋ، ناسىلىنە، جىنىسىنا، تىلىنە جانە دىنىنە قاراماستان، ادام قۇقىقتارى مەن نەگىزگى بوستاندىقتارىن قورعاۋ بولىپ تابىلادى.

قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە سايلانعان ورتالىق ازياداعى العاشقى مەملەكەت. مۇشەلىك كەزەڭىندە ءبىزدىڭ ەلىمىز ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ بەلگىلەگەن بارلىق باسىمدىقتاردى جۇزەگە اسىردى. الەمدىك قوعامداستىق ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ جاۋاپتى جانە ءپرينسيپتى ۇستانىمىن جوعارى باعالادى.

قازاقستاننىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى جەتىستىكتەرى كوپ جاعدايدا ەلباسىنىڭ بەلسەندى سىرتقى ساياسي قىزمەتىنىڭ جانە ونىڭ بەيبىتسۇيگىش باستامالارىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولعانى داۋسىز.

بۇل رەتتە ەرلان ىدىرىسوۆ:

– بۇۇ اياسىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ رەجيمىن نىعايتۋعا ارناۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. قازاقستان تاياۋ شىعىستاعى، افريكاداعى جانە الەمنىڭ باسقا دا ايماقتارىنداعى قاقتىعىستار مەن داعدارىستاردى رەتتەۋگە بەلسەنە اتسالىسىپ وتىر. بۇل ەلباسىنىڭ جاھاندىق سوعىس ءقاۋپىنىڭ الدىن الۋ جانە تولىق جويۋ تۋرالى كوزقاراسىنا تولىق سايكەس كەلدى، – دەيدى.

ەڭ العاش 1992 جىلى باس اسسامبلەيانىڭ 47ء-شى سەسسياسى بارىسىندا سويلەگەن سوزىندە پرەزيدەنتىمىز ازياداعى بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن سەنىم شارالارىن قولدانۋدى ۇسىندى. سول كەزدە بارلىق ەلدەر ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەستى شاقىرۋ باستاماسىن قابىلداعان جوق. بۇگىندە كەڭەس ەرەكشە وزەكتىلىككە يە بولدى جانە كوپتەگەن ازيا مەملەكەتتەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. سيرياداعى جاعدايدى رەتتەۋ بويىنشا قازاقستان ۇستانعان پروسەستىڭ ناتيجەلەرى بۇعان دالەل بولدى.

بۇل رەتتە بىزگە پىكىر بىلدىرگەن ساياساتتانۋشى دارحان جاقسىلىقوۆ:

– كەپىل بەرۋشى ەلدەرمەن بىرلەسىپ، اداسقانداردى قايتارۋ ءۇشىن جاعدايلار جاسالعان. سيريا قاقتىعىسىن ساياسي رەتتەۋ ءۇشىن بەرىك نەگىز قۇرۋ بويىنشا  قازاقستان دا ساۋاتتى جۇمىس ىستەپ جاتىر، – دەدى.

ساياساتتانۋشى ماماننىڭ پايىمىنشا، قازاقستان بىتىمگەرشىلىك جەلىسى بويىنشا ەلەۋلى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزگەن. مىسالى، 2018 جىلدىڭ قازان ايىندا ءۇندى بىتىمگەرشىلىك باتالونى قۇرامىنداعى 120 اسكەري قىزمەتشىدەن تۇراتىن قازاقستاندىق بىتىمگەرشىلىك روتاسى ليۆانداعى بۇۇ-نىڭ ۋاقىتشا كۇشتەرىن تولىقتىردى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقستان ەۋرازيالىق ايماقتاعى ەڭ ءىرى بىتىمگەرشىلىك جەتكىزۋشىسى بولدى.

– قورعانىس مينيسترلىگىمەن بىرلەسىپ ءبىز بۇۇ-نىڭ الماتىداعى قازاقستاندىق بىتىمگەرشىلىك دايىندىق وقۋ ورتالىعىن سەرتيفيكاتتاۋعا قول جەتكىزدىك. ءىس جۇزىندە ءبىز وڭىرلىك بىتىمگەرشىلىك توبىن  قالىپتاستىرۋدامىز، ونىڭ قاجەتتىلىگى تاياۋداعى جىلدارى وسەتىن بولادى، – دەيدى مامان.

جالپى، ءبىز كەز كەلگەن ۋاقىتتا ايماقتىڭ بارلىق ەلدەرىنىڭ مۇددەلەرىن ۇيلەسىمدى ۇيلەستىرۋ قاجەتتىلىگىن ءجيى ايتامىز. وسى ورايدا ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ ىشىندە قازاقستان ۇسىنعان يننوۆاسيالىق ءتاسىل ۇلگىگە اينالدى. سوڭعى جەتى جىلدا ءبىز العاش رەت بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسى مۇشەلەرىنىڭ اۋعانستانعا ساپارىن ۇيىمداستىرعان بولاتىنبىز، ولار سول جەردە جاعدايمەن تانىسىپ، ەل باسشىلىعىمەن، بيزنەس وكىلدەرىمەن جانە جۇرتشىلىقپەن كەزدەستى. 2018 جىلعى 19 قاڭتاردا ورتالىق ازيا مەن اۋعانستان ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياسي ۆەدومستۆو باسشىلارىنىڭ قاتىسۋىمەن "قاۋىپسىزدىك پەن دامۋدىڭ ءوزارا تاۋەلدىلىك مودەلى رەتىندە اۋعانستان مەن ورتالىق ازيادا وڭىرلىك ارىپتەستىكتى قۇرۋ" تاقىرىبىنداعى مينيسترلىك دەباتتار اۋعانستان اۋماعىنان شىعاتىن قاۋىپ-قاتەرلەردى ازايتۋ ماقساتىندا ايماق ەلدەرىنىڭ پراكتيكالىق ارىپتەستىگىن كورسەتتى.

قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە ورتالىق ازيانىڭ ورتاق مۇددەلەرىنىڭ كورىنىسى، وسى ورگاننىڭ كۇن تارتىبىندەگى وزەكتى ماسەلەلەر بويىنشا تۇراقتى كونسۋلتاسيالار ءوڭىر بويىنشا كورشىلەرىمىز تاراپىنان جوعارى باعا مەن ريزاشىلىققا يە بولدى. ايتا كەتەرلىگى، ولاردىڭ كوپشىلىگى دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمنىڭ وسى ورگانىنىڭ مۇشەسى بولۋ يدەياسىن قولدادى. ءبىزدىڭ مۇنداي ءتاسىلىمىز باۋىرلاس مەملەكەتتەردىڭ جاقىنداسۋىنا، ءوزارا تۇسىنىستىك پەن سىيلاستىقتى تەرەڭدەتۋگە ىقپال ەتكەنىنە سەنىمدىمىز. مۇنى بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ لايىقتى ۇلگىسى دەپ ساناۋعا بولارى داۋسىز.

قازاقستان بۇۇ اياسىندا ورنىقتى دامۋ ماقساتتارىنا قول جەتكىزۋگە پراكتيكالىق ۇلەس قوسقانىن ءجيى ايتۋ كەرەك. قاۋىپسىزدىك پەن دامۋ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىس تۇجىرىمداماسى نىعايىپ كەلەدى. ءقازىر بۇۇ-ەى نەعۇرلىم اشىق ەسەپ بەرەتىن قۇرىلىمعا اينالدىرۋ جونىندەگى جۇمىستار قىزۋ ءجۇرىپ جاتىر. ال بۇل ءبىزدىڭ الەم الدىنداعى مارتەبەمىزدى اسقاقاتاتپاسا تومەندەتپەيتىنى انىق.

قارلىعاش زارىقحان قىزى