قازاقستان بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم، تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىك يدەيالارىن بەلسەندى تۇردە جۇزەگە اسىرۋدا. تاۋەلسىزدىكتىڭ 29 جىلىندا رەسپۋبليكا بىتىمگەرشىلىك باستامالارىن، ونىڭ ىشىندە يادرولىق قارۋسىزدانۋ مەن ونى تاراتۋدى توقتاتۋ سالاسىنداعى باستامالارىن العا تارتتى. الەمدەگى بىتىمگەرشىلىككە جەتۋ ءارى ونى ساقتاۋ جولىنداعى ەڭ ماڭىزدى قادامدار مەن شارالاردى اتاپ ايتار بولساق:

• سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋى. قازاقستاننىڭ قارۋسىزداندىرۋ پروسەسىنە قوسقان زور ۇلەسى 1991 جىلى 29 تامىزدا سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلدى. كەيىننەن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ الەمدەگى قۋاتى جاعىنان ءتورتىنشى يادرولىق ارسەنالدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى.

• يادرولىق سىناقتارعا جان-جاقتى تىيىم سالۋ تۋرالى شارت (ياسجتش). قازاقستان شارتقا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ 1996 جىلى قول قويىپ، ونى راتيفيكاسيالادى جانە شارتتى راتيفيكاسيالاماعان نەمەسە قول قويماعان (جانە ونىڭ كۇشىنە ەنۋى راتيفيكاسيالاۋعا بايلانىستى) مەملەكەتتەردى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك ورىنداۋعا شاقىردى. 2015 جىلى قازاقستان مەن جاپونيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى نيۋ-يوركتە ياسجتش كۇشىنە ەنگىزۋگە قاتىستى 9-كونفەرەنسيا وتكىزدى. ياسجتش كۇشىنە ەنۋ بارىسىنداعى قازاقستان مەن جاپونيانىڭ بىرلەسكەن جۇمىسىنداعى ماڭىزدى قادام 2015 جىلدىڭ قازان ايىندا نۇرسۇلتان نازاربايەۆ پەن پرەمەر-مينيستر سيندزو ابەنىڭ بۇكىل الەمدە يادرولىق سىناقتارعا زاڭنامالىق تۇرعىدا تىيىم سالۋعا قاتىستى بىرلەسكەن مالىمدەمەسى بولدى.

• ورتالىق ازيا – يادرولىق قارۋدان ازات ايماق. 2006 جىلى ورتالىق ازيادا يادرولىق قارۋدان ازات ايماق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى.

• اتوم جوباسىن قۇرۋ. 2012 جىلعى 29 تامىزدا ن. نازاربايەۆ استانادا وتكەن «يادرولىق سىناقتارعا تىيىم سالۋدان – يادرولىق قارۋدان ازات الەمگە» حالىقارالىق پارلامەنتتىك كونفەرەنسياسىندا اتوم جوباسىن ىسكە قوستى. جوبا اياسىندا جەر بەتىندەگى يادرولىق قارۋعا قارسى كەز كەلگەن ادام يادرولىق سىناقتاردان ءبىرجولا باس تارتۋعا جانە ياسجتش مەرزىمىنەن بۇرىن كۇشىنە ەنۋگە شاقىراتىن الەمنىڭ ۇكىمەتتەرىنە ونلاين-پەتيسياعا قول قويا الادى. 2016 جىلى الەمنىڭ 120-دان استام ەلىنەن 300 مىڭنان استام ادام ونلاين-جوبا پەتيسياسىنا قول قويدى.

• ەسكە الۋ اكسياسى. ATOM جوباسىنىڭ باستاماسى بويىنشا، 29 تامىزدا حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ارەكەت كۇنى بۇكىل الەمدە جەرگىلىكتى ۋاقىت بويىنشا 11:05-تە بارلىق يادرولىق سىناقتاردىڭ قۇرباندارىن ەسكە الۋ ءۇشىن ءبىر مينۋتتىق ۇنسىزدىك اكسياسى وتكىزىلەدى.

• يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى توڭىرەگىندەگى جاعدايدى شەشۋدەگى قازاقستاننىڭ پراكتيكالىق ۇلەسى. 2013 جىلدىڭ ءاقپان-ساۋىر ايلارىندا كەزەكتى «التىلىق» مەملەكەتتەرى مەن يران اراسىندا الماتىدا كەزەكتى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلدى، ونىڭ ناتيجەلەرى كەلىسسوزدەر پروسەسىن بۇعاتتاۋعا مۇمكىندىك بەردى جانە ناتيجەسىندە P5+1 توبى جانە يران (بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ بەس تۇراقتى مۇشەسى جانە گەرمانيا اراسىندا) بىرلەسكەن ءىس-قيمىل جوسپارىنا (JCPO) قول قويدى. 2015 جىلدىڭ سوڭىندا قازاقستان وسى جوسپاردى ءىس جۇزىندە جۇزەگە اسىرۋعا تىكەلەي قاتىستى.

• قازاقستان مەن اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك (ماگاتە) اراسىنداعى كەلىسىم. اتومدى ءقاۋىپسىز جانە بەيبىت ماقساتتا پايدالانۋ پروسەسىنە قازاقستاننىڭ قوسقان ۇلەسىن كورسەتەتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى باستاما استانا مەن اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك (ماگاتە) اراسىندا 2015 جىلى 27 تامىزدا استانا قالاسىندا قول قويىلعان وسكەمەن قالاسىنداعى ءۇلبى مەتاللۋرگيالىق زاۋىتىنا تومەن بايىتىلعان ۋران بانكىن ورنالاستىرۋ تۋرالى كەلىسىم.

• بۇۇ-نىڭ يادرولىق قارۋسىز الەم تۋرالى جالپى دەكلاراسياسىن قابىلداۋ. قازاقستان بۇۇ باس اسسامبلەياسى 2015 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قابىلداعان يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ تۋرالى جالپى دەكلاراسياسىنا باستاماشى بولىپ، وعان دەمەۋشىلىك ەتتى. سونىمەن قاتار، قازاقستاننىڭ باستاۋىمەن بۇۇ باس اسسامبلەياسى 29 تامىزدى حالىقارالىق يادرولىق سىناقتارعا قارسى ارەكەت كۇنى دەپ جاريالاۋ تۋرالى رەزوليۋسيانى ءبىراۋىزدان قابىلدادى.

• «الەم. ءححى عاسىر» مانيفەسى. 2016 جىلعى 31 ناۋرىزدا ۆاشينگتون قالاسىندا وتكەن ءتورتىنشى يادرولىق قاۋىپسىزدىك ءسامميتى اياسىندا ن.نازاربايەۆ ءوزىنىڭ «الەم. ءححى عاسىر» دەپ اتالاتىن بايانداماسىندا الەمدىك قاۋىمداستىققا يادرولىق قارۋسىز الەم قۇرۋ ءۇشىن كەلىسىلگەن ارەكەت جاساسۋعا شاقىراتىن سوعىس پەن قاقتىعىس ۆيرۋسىمەن كۇرەسۋ ستراتەگياسىن ۇسىندى.

• بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندەگى قىزمەت. 2016 جىلعى 28 ماۋسىمدا قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندى. وسىلايشا، رەسپۋبليكا جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جاۋاپتى ميسسيا جۇكتەلگەن الەمدەگى ەڭ بەدەلدى ون بەس ەلدىڭ قاتارىنا ەندى. قازاقستان بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە الداعى جۇمىس ءۇشىن ءتورت باسىم باعىتتى جاريالادى: يادرولىق، ەنەرگەتيكالىق، سۋ جانە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى.

• سيرياداعى ازاماتتىق قاقتىعىستارعا قاتىستى ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا قازاقستان بەيبىت كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدە، سونىڭ ىشىندە تاياۋ شىعىس ايماقتارىندا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قازاقستاننىڭ سيرياداعى ازاماتتارىن ەلگە قايتارۋ اياسىندا اتقارعان «جۋسان» وپەراسياسىن دا وزگە مەملەكەتتەر اسا جوعارى باعالادى.

حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، كوپتەگەن ەلدەر قازاقستاننىڭ يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ تاجىريبەسىن زەردەلەۋگە نيەت بىلدىرۋدە. نيگەريالىق ساراپشى كوللەر شەحۋ مۋسانىڭ ويىنشا، سولتۇستىك كورەيا مەملەكەتى حالىقارالىق قاۋىمداستىقتان، ايماقتىق ماڭىزدى ەلدەردەن، بەيبىتشىلىك پروسەسىن باسقاراتىنداردان كوپ نارسەنى تالاپ ەتەدى. سوندىقتان ولارعا وزدەرىنە سەنىمدى بولۋ ءۇشىن وسىنداي سۇراقتار قويۋ وتە ماڭىزدى. مۇنى سەنىم شارالارى دەپ اتايدى. قازاقستاننىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ءتوراعالىعى كەزىندە تەرروريزمنەن ازات الەمگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ باستاماسى جۇزەگە اسىرىلدى. 2018 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە نۇرسۇلتان نازاربايەۆ قول قويۋشىلارعا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتەيتىن ارنايى كودەكس ازىرلەۋدى ۇسىندى. 70-تەن استام ەلدىڭ باسشىلارى وسى قۇجاتقا قول قويدى. وسى جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇسىنىستاردى شەتەلدىك ساراپشىلار جوعارى باعالايدى.

حالىقارالىق قۇقىق فيرماسىن باسقارۋشى گابريەل لانسكيي: «ەگەر ءبىز قازاقستاننىڭ بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە جاقىندا اتقارعان ءرولى تۋرالى، ەكسپو-2017 تۋرالى، دسۇ-عا كىرۋ جانە باسقا دا ماڭىزدى ماسەلەلەر تۋرالى ايتار بولساق، قازاقستاننىڭ وسى ايماقتاعى ەۋرازيا ءۇشىن دە، ەۋروپا ءۇشىن دە بولاشاققا اپاراتىن شەشۋشى ويىنشى ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. وسىلايشا، قازاقستاننىڭ ەۋروپا مەن ازيا اراسىندا قاجەتتى كوپىر سالۋعا كومەكتەسەتىن سەرىكتەسى بار بولعانىنا ءبىز وتە قۋانىشتىمىز. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، قازاقستاننىڭ بۇۇ جۇيەسىنە كىرۋى سىرتقى ساياسي ماقساتتارعا قول جەتكىزۋدەگى ماڭىزدى قادام بولعان. اتاپ ايتقاندا، قازاقستاننىڭ بۇۇ-عا مۇشەلىگى الەۋمەتتىك-ساياسي، ەكونوميكالىق، گۋمانيتارلىق جانە باسقا باعىتتارداعى كوپتەگەن سالالاردى ودان ءارى جەتىلدىرۋگە جانە مودەرنيزاسيالاۋعا قولايلى جاعداي جاسادى»، – دەيدى.

كانادالىق مەديا اگەنتتىك ديرەكتورى گارري ناندانىڭ ايتۋىنشا، قازاقستان ەلى جاس تا بولسا، بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولىپ ءارى وعان ءتوراعالىق ەتىپ تە ۇلگەردى. ساياساتكەر رەتىندە ن. نازاربايەۆ قازاقستاندى الەمدەگى جاھاندىق ويىنشىلاردىڭ بىرىنە اينالدىردى. ونىڭ G-Global يدەياسى – بۇل قازىرگى ۋاقىتتا 26 قاتىسۋشىسى بار اوسشك قۇرۋعا باعىتتالعان جاس باستاما. G-Global تاياۋداعى جىلدارى، سونىڭ ىشىندە جاھاندىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان ۇلكەن الاڭعا اينالۋى مۇمكىن. ويتكەنى، قازاقستان – يادرولىق قارۋدان ءوز ەركىمەن باس تارتۋشى، بىتىمگەرشىلىكتىڭ حابارشىسى اتانعان مەملەكەت.

وسىلايشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بىتىمگەرشىلىك اياسىنداعى جاھاندىق باستامالارى الەم نازارىن اۋدارىپ وتىر، ال دامۋ جولىنداعى ەلىمىزگە حالىقارالىق ساراپشىلار وڭ باعاسىن بەرۋدە.

قارلىعاش زارىقحان قىزى