ەلدىڭ دامۋى مەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ىلگەرىلەۋ جولىنداعى ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى – سىبايلاس جەمقورلىقتى جەڭۋ. بۇل پروبلەماعا بۇكىل الەمدە ۇلكەن كوڭىل بولىنەتىنى كەزدەيسوق ەمەس. بۇۇ باس حاتشىسى حالىقارالىق سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇنىنە ارنالعان جولداۋىندا: «سىبايلاس جەمقورلىق ەلدىڭ دامۋ پروسەسىنە اپاتتى اسەرىن تيگىزەدى، ويتكەنى مەكتەپتەرگە، اۋرۋحانالارعا جانە باسقا دا ومىرلىك ماڭىزدى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارعا ارنالعان قاراجات ءتيىستى جەرلەرگە جىبەرىلۋدىڭ ورنىنا قىلمىسكەرلەردىڭ نەمەسە ارام شەنەۋنىكتەردىڭ قولىنا تۇسەدى. سىبايلاس جەمقورلىق زورلىق پەن تۇراقسىزدىقتى ارتتىرادى. بۇل مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار مەن تۇتاستاي ۇكىمەتتىڭ كوڭىلىن قالدىرۋى، حالىقتىڭ اشۋىن كەلتىرۋى جانە تارتىپسىزدىككە اكەلۋى مۇمكىن» دەگەن.
سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات – مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگى، ونىڭ ىشىندە كەلەسى مىندەتتەردى شەشۋگە باعىتتالعان شارالاردى قامتيدى:
- سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى ۇيىمداستىرۋ؛
- سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردى انىقتاۋ مەن جازالاۋدىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ؛
- سىبايلاس جەمقورلىقتى ونىڭ بارلىق كورىنىستەرىندە قوعامدىق قابىلداۋدان باس تارتۋعا جاعداي جاساۋ.
وسى جىلدار ىشىندە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى زاڭناما قالىپتاستى، ءبىرقاتار باعدارلامالىق قۇجاتتار قابىلداندى. «قازاقستان-2050»: تابىستى مەملەكەت ءۇشىن جاڭا ساياسي باعىت» ستراتەگياسىندا سىبايلاس جەمقورلىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تىكەلەي قاتەر دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلدى.
قازاقستاندا ەسەپ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى ن.ن. گودۋنوۆا پارلامەنت پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا «2018 جىلعى بيۋدجەتكە قاتىستى ساپاسىز شەشىمدەر ناتيجەسىندە 138 ملرد. تەڭگە ءتيىمسىز شىعىندالدى. بۇعان كىم جاۋاپتى؟! كوبىنە بۇل شەشىمدەردى قاراپايىم ورىنداۋشىلار قابىلداعان. وسىلايشا، 2018 جىلى ەسەپ كوميتەتىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا 224 قىزمەتكەر تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلدى، ولاردىڭ تەك 9%-ى جەتەكشىلەر» دەپگەن بولاتىن.
وسى جاعدايعا بايلانىستى پرەزيدەنت ق.ك. توقايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا قول استىنداعى ادامداردىڭ ىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ جەكە جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى: «سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىسى ورىن العان مەكەمەنىڭ ءبىرىنشى باسشىسىنىڭ جاۋاپكەرشىلىگى زاڭنامالىق جانە نورماتيۆتىك تۇردە رەتتەلۋى كەرەك» دەگەن بولاتىن.
سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستەگى ماڭىزدى قادام ازاماتتاردىڭ زاڭ الدىنداعى تەڭ جاۋاپكەرشىلىگى بولىپ سانالادى. بۇل جاعىنان جۇڭگو وزگەلەرگە ۇلگى بولىپ وتىر. 2019 جىلدىڭ العاشقى التى ايىندا قحر-نىڭ رەتتەۋشى جانە تارتىپتىك ورگاندارىنا 1،6 ميلليون شاعىمدار مەن قۇپيا حابار كەپ تۇسكەن. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر 168 مىڭنان استام اڭگىمەلەر مەن جازباشا وتىنىشتەر جۇرگىزدى، 351 مىڭنان استام ءىس اشىلعان. 254 مىڭ ادام جاۋاپقا تارتىلدى. ونىڭ 215 مىڭى پارتيالىق جازاعا تارتىلدى.
سىبايلاس جەمقورلىقتى ازايتۋ ءۇشىن پرەزيدەنت ق.ك. توقايەۆ مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ جانە بيزنەسكە اكىمشىلىك قىسىمدى تومەندەتۋ مىندەتىن قويدى. پرەزيدەنت «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار وتكىر الەۋمەتتىك ماسەلەلەردى شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن ۇلكەن رەزەرۆكە يە (كەيبىر مالىمەتتەر بويىنشا جىلىنا 400 ملرد. تەڭگەگە دەيىن). 2018 جىلى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلار 4،4 ترلن. تەڭگە، ونىڭ 3،3 ترلن. تەڭگەسى نەمەسە 75 پايىزى ءبىر نۇكتەدەن باسەكەگە قابىلەتسىز تاسىلمەن جۇزەگە اسىرىلدى. شەنەۋنىكتەرگە ارنالعان وسى «قورەكتەندىرەگىش شۇڭقىردى» جاباتىن ۋاقىت كەلدى» دەپ اتاپ وتكەن.
كوبىسى جەمقورلىققا تاپ بولعان ەمەسپىن نەمەسە از عانا سومامەن ءوز ماسەلەلەرىن «شەشىپ الدىم» دەپ ايتۋى مۇمكىن. ااايدا ازاماتتار جەمقورلىقتىڭ زارداپتارىن كۇن سايىن سەزىنەدى.
بىرىنشىدەن، سىبايلاس جەمقورلىق جاعدايىندا بيزنەستى دامىتۋ جانە باسەكەگە قابىلەتتى ءارى ەركىن نارىقتىڭ قىزمەت ەتۋى مۇمكىن ەمەس. پرەزيدەنت ق.ك. توقايەۆ قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا: «بۇل ماسەلە بويىنشا مەنىڭ ۇستانىمىم بەلگىلى: بيزنەستىڭ، اسىرەسە شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ دامۋىنا كەدەرگى كەلتىرەتىن كەز كەلگەن ارەكەتتى مەملەكەتكە قارسى قىلمىس دەپ ساناعان ءجون. وسىعان بايلانىستى قوسىمشا زاڭنامالىق شارالار قاجەت. پارلامەنت پەن ۇكىمەت بۇل ماسەلەنىڭ شەشىمىن ۇسىنۋى كەرەك» دەگەن.
نەلىكتەن بيزنەستى دامىتۋ ماڭىزدى؟ ويتكەنى جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ پايدا بولۋى ەكونوميكانىڭ وسى سالاسىنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى. كەيبىر ەلدەردە جۇمىس ورىندارىنىڭ 90 پايىزى ەكونوميكانىڭ جەكە سەكتوردا شوعىرلانعان.
بيزنەسكە كەدەرگى كەلتىرۋ بيۋدجەت تۇسىمدەرىنىڭ ازايۋىن دا بىلدىرەدى. بۇل ءدال ماعىناسىندا الەۋمەتتىك قولداۋدىڭ تومەندەۋى. اتاپ ايتقاندا مەكتەپتەر مەن اۋرۋحانالاردىڭ قۇرىلىسىن توقتاتۋ، زەينەتاقىنى ازايتۋ، حالىقتىڭ مۇقتاج ساناتتارىنا ارنالعان جاردەماقى، الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي سالۋ جانە ت.ب. تاعى ءبىر پروبلەما – ەل ەكونوميكاسىنا سالىناتىن ينۆەستيسيالاردىڭ وسپەۋى نەمەسە ءتىپتى قىسقارۋى. سىبايلاس جەمقورلىق ەلدى شەتەلدىك ينۆەستورلار ءۇشىن وتە تارتىمسىز ەتەتىنى جاسىرىن ەمەس. ال ۇلتتىق كاسىپكەرلەر ءوز قاراجاتتارى زاڭمەن قورعالاتىن باسقا ەلدەرگە ينۆەستيسيا سالۋدى ءجون كورەدى.
باق-تىڭ حابارلاۋىنشا، 2017 جىلى قازاقستاننان وففشورعا كەتكەن اكتيۆتەردىڭ ەڭ ۇلكەن اعىمى تىركەلدى، ءبىر جىل ىشىندە ولاردىڭ كولەمى 1 ملرد. اقش دوللارىنا جەتكەن، ال ولاردىڭ شەتەلدەگى ينۆەستيسيالار قۇرىلىمىنداعى ۇلەسى 50،4%-دى قۇرادى. 2018 جىلدىڭ ءبىرىنشى جارتىجىلدىعىندا شەتەلگە ينۆەستيسيالاردىڭ جالپى اعىمى 532،5 ملن دوللاردى قۇرادى. قازاقستان كاپيتالىنىڭ كونسوليداتورلارى – كيپر، كايمان جانە ۆيرگين ارالدارى.
بۇل قاراجاتتىڭ بارلىعى الەۋمەتتىك ساياسات، ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ، بيزنەستى قولداۋ سالاسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشەدى.
سوندىقتان ماسەلەنى شەشۋدە سىبايلاس جەمقورلىق قىلمىستارى ءۇشىن جازانى قاتايتۋدان ازاماتتىق قوعامدى كۇشەيتۋگە جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ ىقپالىن ارتتىرۋعا دەيىنگى كەشەندى شارالار قاجەت.
پرەزيدەنت ق.ك. توقايەۆ ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋدە اتاپ وتكەندەي، «سىبايلاس جەمقورلىق دەگەنىمىز – ۇلكەن مولشەردە ەنەتىن اۋرۋ جانە ودان ەمدەلىپ شىعۋ ۇزاققا سوزىلادى. وعان قارسى كۇشتى ءدارى قولدانباسا، جەمقورلىقتان ارىلۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىز بارلىق قاجەتتى شارالاردى جالعاستىرامىز».
سونىمەن قاتار، سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اياسىندا جاستار مەن جاسوسپىرىمدەر، وقۋشىلار مەن ستۋدەنتتەر اراسىندا اعارتۋشىلىق، ءبىلىم بەرۋ شارالارى دا ۇيىمداستىرىلىپ جاتىر.
سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس قازاقستانداعى رەفورمالاردىڭ الداعى كەزەڭىنىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. پرەزيدەنت ق.ك. توقايەۆ ايتقانداي، ول جۇيەلى نەگىزدە بولۋى كەرەك. بۇل ماسەلە بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قسزي ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مارات جۇماعۇلوۆ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
«سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ارەكەت كەزىندە ءار ءتۇرلى ەلدەردە قولدانىلىپ جۇرگەن ءتيىمدى ادىستەردى قولدانۋ قاجەت. سونىمەن بىرگە، سىبايلاس جەمقورلىق – كەدەي ەلدەردىڭ تاعدىرى دەپ ويلاۋعا دا بولمايدى. مىسالى، ساۋد ارابياسى امىرلىگى سىبايلاس جەمقورلىقتى قابىلداۋ يندەكسى رەيتينگىندە 48ء-شى ورىندا، ءبىراق كوپتەگەن زەرتتەۋشىلەر بۇل ەل سىبايلاس جەمقورلىققا وتە بەيىم دەپ ەسەپتەيدى» دەدى مارات جۇماعۇلوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، وكىنىشكە وراي، كوپتەگەن ادامدار سىبايلاس جەمقورلىق – بۇل ەكى جاقتىڭ قارىم-قاتىناسى جانە ودان باسقا ەشتەڭە جوق دەپ سانايدى. «بىرەۋ بەرەدى، بىرەۋ پارا الادى. ءبىزدىڭ بۇعان ەشقانداي قاتىمىز جوق» دەگەن پىكىر كەڭ ەتەك جايعان. ءبىراق بۇل پروسەسس بۇكىل قوعامعا اسەر ەتەدى جانە ءارقايسىمىزعا ناقتى ءقاۋىپ توندىرەدى.
پرەزيدەنتتىڭ تالاپتارىنا سايكەس پروكۋراتۋرا ورگاندارى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەسكە ۇلكەن ءمان بەرۋدە.
رەسپۋبليكانىڭ باس پروكۋراتۋراسى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ءبىرقاتار الدىن-الۋ شارالارىن ازىرلەدى ءارى ونى جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. پروكۋراتۋرانىڭ وسى سالاداعى قاداعالاۋ قىزمەتى سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتاردىڭ ۋاقىتىلى الدىن الۋعا، ولاردىڭ سەبەپتەرى مەن جاعدايلارىن انىقتاۋعا جانە جويۋعا باعىتتالعان.
سونىمەن قاتار، پروكۋراتۋرا ورگاندارى سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى تۇرۋ ءۇشىن الدىن الۋ شارالارىن جۇرگىزىپ، پروكۋراتۋرا ورگاندارى مەن مەكەمەلەرىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان ار-نامىس كودەكسىنىڭ تالاپتارىن قاتاڭ ساقتاۋعا، سىبايلاس جەمقورلىققا توزبەۋشىلىك احۋالىن قالىپتاستىردى. سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ساياسات جۇرگىزۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ارەكەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل نىساندارىن كەڭەيتۋ بويىنشا قالالىق جانە اۋداندىق پروكۋراتۋرالاردىڭ قىزمەتى دە كۇشەيتىلدى.
پروكۋرورلار قابىلداعان شارالاردىڭ الدىن الۋ اسەرىن كۇشەيتۋ ءۇشىن تەكسەرۋ بارىسىندا انىقتالعان ءاربىر بۇزۋشىلىقتى تۇزەتۋ جانە تەرىس اسەردى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن باقىلاۋدى كوزدەيتىن زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى ناقتى جويۋدى قامتاماسىز ەتۋ قاجەت. وسىعان بايلانىستى پروكۋرورلىق قاداعالاۋدىڭ ساپاسى مەن تيىمدىلىگىن، ونىڭ ىشىندە نىساندارى مەن ادىستەرىن جەتىلدىرۋ ارقىلى ۇنەمى ارتتىرۋ قاجەت.
وسى جۇمىستىڭ اياسىندا پروكۋراتۋرا ورگاندارى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ۇيلەستىرۋ فۋنكسياسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا شارالار قابىلداۋدا.
2017 جىلمەن سالىستىرعاندا، 2019 جىلى سىبايلاس جەمقورلىققا تاپ بولعان كاسىپكەرلەردىڭ ۇلەسى 3%-عا تومەندەگەن.
ءوز كەزەگىندە «اتامەكەن» اەس باسشىسى تيمۋر قۇلىبايەۆ سوڭعى جىلدارى بيزنەسكە بەرىلگەن رۇقساتتار 70%-عا، تالاپتاردىڭ 60%-عا قىسقارعانىن اتاپ ءوتتى. رەتتەۋشى ورگانداردىڭ قىسىمى 20%-عا ازايىپ، تەكسەرۋلەر مەرزىمى قىسقاردى. قىلمىستىق زاڭدى ىزگىلەندىرۋ وڭ ناتيجە بەردى. ەكونوميكالىق سالادا قىلمىستىق ىستەردى تىركەۋ بەس ەسەگە قىسقاردى.
ەسكە سالساق، «قازاقستاندىقتاردىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ءوسۋى: تابىس پەن تۇرمىس ساپاسىن ارتتىرۋ» اتتى قازاقستان حالقىنا ارنالعا جولداۋعا سايكەس سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى بەلسەندى كۇرەس جالعاساتىن بولادى. نەگىزگى مىندەتتەر رەتىندە كەلەسىلەر انىقتالدى:
1) كورسەتىلەتىن مەملەكەتتىك قىزمەتتەر اياسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ حالىقپەن تىكەلەي بايلانىسىن ازايتۋ. جالپى، 2019 جىلى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ 80%-ى ەلەكتروندى فورماتقا، ال 2020 جىلى – كەمىندە 90% مەملەكەتتىك قىزمەتكە اۋىستىرىلۋى كەرەك؛
2) وزدەرىنە باعىنىستى ادامدارمەن سىبايلاس جەمقورلىق قۇقىق بۇزۋشىلىقتار جاساۋدا ءبىرىنشى باسشىلاردىڭ جەكە تارتىپتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ؛
3) «سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى وڭىرلەر» جوبالارى اياسىندا سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى ستراتەگيانى جۇزەگە اسىرۋدا استانانىڭ تاجىريبەسىن تاراتۋ.
قايىربەك ءانۋار
پىكىر قالدىرۋ