ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ – كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن وزەكتى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىرعانداي، مەملەكەت قانشالىقتى ءساتتى دامىعان سايىن، ونىڭ ازاماتتارى دا وزدەرىن سونشالىقتى قورعالعان سەزىنەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جانىنداعى قسزي باس عىلىمي قىزمەتكەرى، اسكەري عىلىمدار كانديداتى، دوسەنت گەورگيي دۋبوۆسيەۆ وسى تۇرعىدان ءوز پىكىرىن بىلدىرگەن بولاتىن:
«الەمدەگى زاماناۋي گەوساياسي پروسەستەرىن ساراپتاۋ قاقتىعىس الەۋەتىنىڭ ءقاۋىپتى تۇردە جينالۋىن جانە پلانەتانىڭ ءارتۇرلى ايماقتارىندا، ونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيامەن تىكەلەي شەكارالاس جەرلەردە جاڭا شيەلەنىستەردىڭ پايدا بولۋىن كورسەتەدى. وتكەن تاريحتاعى الەمنىڭ جەتەكشى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىنداعى گەوساياسي باسەكەلەستىك يدەولوگيالىق توزبەۋشىلىك اياسىندا ساياسي، ەكونوميكالىق، اسكەري، اقپاراتتىق جانە باسقا سالالارداعى ۇنەمى ءورشىپ تۇرعان قاراما-قايشىلىققا اينالدى. مۇنداي جاعدايدا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ساياساتى ەلىمىزدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن وتە ماڭىزدى» دەيدى ول.
قازاقستاندىق زاڭناماعا سايكەس ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرىلاتىن مەملەكەتتىك ساياسات نەگىزىندە ناقتى قۇزىرەتتىلىكتى جىكتەپ، بارلىق ورگاندار مەن لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ، سونداي-اق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ شارالارىن ىسكە اسىرۋعا قاتىساتىن ازاماتتار مەن ۇيىمداردىڭ ۇيلەسىمدى جۇمىس ىستەۋىمەن قول جەتكىزىلەدى.
بۇل جۇيە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سۋبەكتىلەرى وسى سالاداعى مەملەكەتتىك ساياسات اياسىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن قۇقىقتىق، ۇيىمداستىرۋشىلىق، ەكونوميكالىق، تەحنيكالىق جانە باسقا شارالاردىڭ جيىنتىعىن قامتيدى. ياعني، ول مەملەكەت بيلىگىندەگى، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق، ساياسي، اسكەري، قۇقىقتىق جانە ارنايى (بارلاۋ، قارسى بارلاۋ) ءبىرجاقتى نەمەسە حالىقارالىق شارتتارعا سايكەس قولدانىلاتىن بارلىق قۇرالدارمەن جانە ادىستەرمەن قامتاماسىز ەتىلەدى.
ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە قويىلاتىن تالاپتار مىندەتتى تۇردە ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ نەگىزگى باعىتتارى مەن كەزەڭدەرىن ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ كەزىندە، سونداي-اق وسى سالاداعى زاڭنامالىق جانە وزگە دە نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردى ازىرلەۋ، قابىلداۋ جانە ورىنداۋ كەزىندە ەسكەرىلەدى. سونىمەن قاتار، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ستراتەگيالىق ماقساتتارى – بۇل قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ – مەملەكەتتىڭ ادام مەن ازاماتتىڭ قۇقىقتارىن، قازاقستاندىق قوعام قۇندىلىقتارىن جانە كونستيتۋسيالىق جۇيەنىڭ نەگىزدەرىن قورعاۋعا قابىلەتتىلىگىن ايقىندايتىن زاڭمەن تانىلعان ساياسي، ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جانە باسقا قاجەتتىلىكتەرىنىڭ جيىنتىعى.
وسىلايشا، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى مەملەكەتتىڭ ساياساتى حالىقارالىق جانە قورعانىس سالالارىنداعى، ەكونوميكاداعى، ىشكى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە اقپاراتتىق سالالارداعى، رۋحاني ءومىر مەن مادەنيەتتەگى قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرىن قورعاۋعا باعىتتالعان.
قازاقستاننىڭ حالىقارالىق سالاداعى ۇلتتىق مۇددەلەرى ەڭ الدىمەن بۇۇ، ەقىۇ، يىۇ، شىۇ جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدارداعى ءرولىنىڭ ارتۋىمەن ايماقتاعى جانە تمد-داعى ەڭ ىقپالدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندەگى ۇستانىمىن نىعايتۋعا بايلانىستى.
الەمدەگى جانە ايماقتاعى اسكەري-ساياسي جاعدايدىڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قازاقستان باسقا مەملەكەتتەرمەن ءار ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ىنتىماقتاستىقتى جۇزەگە اسىرادى. بۇل – رەسپۋبليكانىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنىڭ سىرتقى كومپونەنتىن قالىپتاستىرۋ. ونى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى كوپ دەڭگەيلى ديپلوماتيانى جۇزەگە اسىرۋ بولىپ تابىلادى. قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى بارلىق جاقىن جانە الىس شەتەلدەرمەن ديالوگ پەن جان-جاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ دامۋىنا جاۋاپ بەرەدى.
ءبىزدىڭ مەملەكەت بۇۇ، ەقىۇ جانە باسقا دا ايماقتىق ۇيىمدار قىزمەتىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋعا جانە جاقسارتۋعا، حالىقارالىق تاجىريبەگە ءتۇرلى قاۋىپسىزدىك رەجيمدەرىن ازىرلەۋگە ءارى ەنگىزۋگە، حالىقارالىق قاتىناستارداعى جيناقتالعان پروبلەمالاردى ەڭسەرۋگە باعىتتالعان باستامالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن بەلسەندى دە ماقساتتى تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋدە.
قورعانىس سالاسىنداعى ۇلتتىق مۇددەلەر – اسكەري قاۋىپ-قاتەرلەردەن قورعانىسقا باعىتتالعان. قازاقستانعا اسكەري قاۋىپسىزدىككە ىقتيمال قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى تۇرا الاتىن، سونداي-اق ءوزىنىڭ ەگەمەندىگى مەن اۋماقتىق تۇتاستىعىن قورعاۋعا، ءوزىنىڭ حالىقارالىق مىندەتتەمەلەرىن ورىنداۋعا، مەملەكەت ىشىندەگى ىشكى ساياسي تۇراقتىلىق پەن كونستيتۋسيالىق قۇرىلىسقا كەپىلدىك بەرە الاتىن اسكەري ۇيىم قاجەت. كوپتەگەن قازاقستاندىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، سوڭعى جىلدارى اسكەري ۇيىمداستىرۋدى جەتىلدىرۋ بويىنشا قابىلدانعان شارالار جاقىن بولاشاقتا ونىڭ بارلىق قۇرامداس بولىكتەرى، اسىرەسە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرى، ولاردىڭ مىندەتتەرىنە سايكەس كەلەتىن ساندىق جانە ساپالىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سيپاتتامالارىنا قول جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتەدى.
ەكونوميكا سالاسىندا قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەلەرى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى الەمنىڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ دەڭگەيىمەن سالىستىرۋعا بولاتىن دەڭگەيگە قول جەتكىزەتىن، ءساتتى، تابىستى جانە قارقىندى دامىپ جاتقان مەملەكەتتەر قاتارىنا قوسىلۋ جانە وسى نەگىزدە بارلىق ازاماتتاردىڭ لايىقتى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايلارى مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ءۇشىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ قاجەتتى ەلەمەنتتەرىن قولدانا وتىرىپ، الەۋمەتتىك باعدارلانعان، نارىقتىق ەكونوميكانى دامىتۋ، وتاندىق وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ، شيكىزاتتىق باعداردى جەڭۋ جانە ءار ءتۇرلى سالالاردا جوعارى تەحنولوگيالىق جانە باسەكەگە قابىلەتتى وندىرىستەردىڭ قۇرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماڭىزدى.
ىشكى ساياسي جانە الەۋمەتتىك سالالاردا ۇلتتىق مۇددەلەر ەڭ الدىمەن، مەملەكەتىمىزدىڭ نىعايۋى مەن تۇراقتى ىلگەرىلەۋىنەن، زاڭدىلىق نەگىزىندە قوعامداعى تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدەن، بيلىكتىڭ بەدەلى مەن تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدان تۇرادى. وسى نەگىزدە ازاماتتىق بەيبىتشىلىك، ۇلتارالىق جانە كونفەسسياارالىق كەلىسىم، الەۋمەتتىك جانە ەتنيكاارالىق قاقتىعىستاردىڭ پايدا بولۋىنا ىقپال ەتەتىن سەبەپتەر مەن جاعدايلاردى بەيتاراپتاندىرۋ مۇمكىن بولادى. وسى نەگىزدە ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدى، سونداي-اق قوعام مەن مەملەكەتتى قىلمىستىق شابۋىلداردان ءتيىمدى قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋگە، قىلمىس پەن سىبايلاس جەمقورلىققا، ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قارسى ءتيىمدى كۇرەس جۇرگىزۋگە بولادى.
رۋحاني ءومىر مەن مادەنيەت سالاسىندا ۇلتتىق مۇددەلەر قازاقستاندا تۇراتىن بارلىق ۇلتتاردىڭ رۋحاني داستۇرلەرى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋ مەن دامىتۋدى قاراستىرادى. قوعامدا جوعارى ادامگەرشىلىك پەن گۋمانيزم يدەالدارىن قالىپتاستىرۋ وتە ماڭىزدى. سونىمەن قاتار، قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدىلىعى، ەڭبەكسۇيگىشتىك، ادالدىق، ازاماتتىق پارىزىمىزدى ازاماتتارىمىزدا، اسىرەسە جاستار اراسىندا ورىنداۋ بارىسىندا قالىپتاستىرۋ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.
اتالعان ۇلتتىق مۇددەلەر قازاقستاندىق قوعامنىڭ جانە تۇتاستاي ەلدىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى مەن ۇزدىكسىز دامۋى ءۇشىن مۇمكىندىكتەر بەرەدى. بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باستى ماقساتى.
قازىرگى جاعدايدا مەملەكەتتىك بيلىك ورگاندارىنىڭ ءداستۇرلى تاسىلدەرى مەن قاعيداتتارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ءۇشىن جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋ ءىس جۇزىندە مۇمكىن ەمەس. بۇل سىناقتار مەن قاۋىپتەر بارعان سايىن كۇردەلى بولا تۇسۋدە. ولارعا ءتيىمدى قارسى تۇرۋ ءۇشىن بارلىق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كۇشتەرىنىڭ تىعىز ارەكەتتەستىگى جانە ولار قولداناتىن قۇرالداردىڭ جان-جاقتى ۇيلەسۋى قاجەت. بۇل 2018 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ مارتەبەسىن كەڭەسشى مارتەبەسىنەن كونستيتۋسيالىققا وزگەرتۋ كەزىندە ەسكەرىلدى. وسىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ بۇكىل جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگى ەداۋىر ارتتى.
ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ توراعالىعىمەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ەلدىڭ قورعانىسىن نىعايتۋ، زاڭدىلىق پەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتتارىن جوسپارلاۋ، قاراۋ جانە باعالاۋ مىندەتتەرىن ورىندايدى. قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ جانىنان ساراپشىلار كەڭەسى قۇرىلدى، ونىڭ قۇرامىنا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى نورماتيۆتىك اكتىلەردىڭ جانە باسقا قۇجاتتاردىڭ جوبالارىنا ساراپتاما جۇرگىزەتىن بىلىكتى ماماندار مەن عالىمدار كىرەدى.
ق ر قاۋىپسىزدىك كەڭەسى دايىنداعان ۇسىنىستار مەن كەڭەستەر جاڭادان سايلانعان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ، ونىڭ ىشىندە جەكە تۇلعالاردىڭ، قوعام مەن مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتەتىن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ سالاسىنداعى شەشىمىن ايتارلىقتاي جەڭىلدەتەدى. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ساياساتىن ازىرلەۋ جانە ىسكە اسىرۋ الگوريتمىنىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى مەن ۇدەمەلى دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن ءتيىمدى مەحانيزم قۇرىلدى.
وسىلايشا، قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتى حالىقارالىق قاتىناستارداعى ۇلتتىق مۇددەلەردى قامتاماسىز ەتىپ قانا قويمايدى. ءدال وسىنداي قارقىنمەن رەسپۋبليكا ايماقتىق جانە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ ماقساتىندا سىرتقى قاتەرلەرگە قارسى تۇرۋعا باعىتتالعان حالىقارالىق شارالارعا بەلسەندىلىك تانىتىپ وتىر.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى سىرتقى ساياساتتىڭ ءرولىن ايتا كەلە، اتاقتى تاريحشى جانە پۋبليسيست ر.ا.مەدۆەديەۆتىڭ سوزدەرىن كەلتىرگىم كەلەدى: «الەمدە بىردە-بىر ەل وسىنشالىق ديپلوماتيالىق جەتىستىككە قول جەتكىزە الماعان جانە قازاقستان سياقتى پلانەتانىڭ ەڭ ءىرى جانە ىقپالدى مەملەكەتتەرىمەن سونشالىق ءتۇزۋ ءارى جاقسى قارىم-قاتىناستا بولماعان شىعار».
قايىربەك ءانۋار
پىكىر قالدىرۋ