ەل ىشىندە ءالى دە لاتىن تاڭبالى جاڭا الىپبيگە بايلانىستى ويتالاس كوپ. اركىمنىڭ ءوز شىندىعى بار. دەسەك تە ەل ءۇشىن ورتاق مامىلەگە كەلەتىن ءسات. ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءتىلشى عالىمدار اراسىنداعى پىكىرتالاستىڭ شەشىمى تابىلار ءسات تۋدى. ءتىلدى تەك ءتىل ماماندارى جاساۋى كەرەك. بۇل اقيقات جانە تالاس تۋدىرمايدى. سوندىقتاندا ءبىز بۇگىن وسى ماسەلەمەن اينالىسىپ جۇرگەن  رەسپۋبليكامىزعا تانىمال ءتىلشى-عالىم، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ عالىم حاتشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى انار فازىلجاندى سۇحباتقا تارتتىق.

– سونىمەن، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ العىشارتتارى قانداي؟

– قازاق قوعامى الەممەن قۇرمالاسقان زامان ونىڭ ۇلتتىق رۋحىن جاڭعىرتۋى، بودان سانادان بوستان ساناعا ءوتۋ كەزەڭىمەن ءدوپ كەلدى. ءبىر قاراعاندا، جاھاندانۋ ۇدەرىسى عانا ءجۇرىپ جاتقانداي كورىنەدى، بارلىق مەملەكەت بىر-بىرىمەن ەكونوميكالىق جاقتان عانا ەمەس، مادەني تۇرعىدان دا قۇرمالاسىپ، ادامزات بۇرىنعىداي ءارتۇرلى تانىم، ۇستانىم، تۇرمىس-تىرشىلىك يەسى بولعان الۋانتۇرلىلىكتىڭ، سان ءتۇرلى مادەنيەتتەن، ەندى كيىم كيۋدە، رەسمي قاتىناس ەتيكاسىندا،  گاسترونوميالىق، تۇتىنۋشىلىق تالعامدا، سول سياقتى قوعامدىق ءومىردىڭ كوپتەگەن سالاسىندا بىرۇلگى ستاندارتقا، باتىستىق مودەلگە باسىمدىق بەرۋشى ءبىرتۇتاس قوعام – جاھانياتقا اينالىپ وتىر. قازىرگى ەكونوميكالىق قۇرمالاسۋ مەن اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ءوز جەمىسىن بەردى – بۇكىل الەم قالتاڭىزدا قولتەلەفوندا ءجۇر، جەر شارى كىشكەنتاي اۋىل سياقتى، ونىڭ كەز كەلگەن نۇكتەسىندە نە بولىپ جاتقانىنان حاباردار بولۋعا عانا ەمەس، ءتىپتى سوعان اسەر ەتە الۋعا دا زور مۇمكىندىك جاسالدى. مىنە، بۇل جاھاندانۋدىڭ جەمىسى. ونىڭ كەسىرى دە جوق ەمەس. بۇل باسقا تاقىرىپ. اڭگىمە مىنا سۇراققا بايلانىستى: وسى جاھاندانۋ ۇدەرىسى ءبىرجاقتى ما؟ بۇعان عالىمدار ادامزات قوعامىنداعى ۇدەرىس، تابيعاتتىڭ مەتافيزيكالىق بولمىسىنا ۇقساس، تەك ءبىر باعىتتا وتپەيدى، ونىڭ قاراما-قارسى ەكىنشى جاعى بولادى، جاھاندانۋ بار جەردە، ۇلتتانۋ دا جۇرەدى دەپ جاۋاپ بەرىپ وتىر. ەل-ەلدە ءوز ۇلتتىق بەت-بەينەسىن ساقتاپ قالۋ ۇدەرىسى كۇشەيىپ كەلەدى. قازاقتانۋ سونىڭ بىزدەگى كورىنىسى. ولاي بولسا، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن جاڭا ءالىپبي ارقىلى ۇلتتىق جازۋىمىزعا جاسالعان رەفورما، ءبىر جاعى، جاھاندانۋ، ەكىنشى جاعى، ۇلتتانۋ تالاپتارىنا دا تولىق جاۋاپ بەرە الادى دەپ باعالاپ وتىرمىز. قالاي؟ لاتىن گرافيكاسىنداعى قازاق ءماتىنىنىڭ تانىمالداعى ارتادى، سەبەبى لاتىندى بىلەتىن جەر شارىنىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ءتىلىمىزدى تۇسىنبەسە دە، وقي الاتىن بولادى، ونىڭ ۇستىنە حالىقارالىق الاڭداردا ۇلتتىق برەندكە اينالعان سوزدەرىمىزدىڭ گرافيكالىق بەينەسى تۇسىنىكتى كەسكىن الادى، تۇركى جۇرتىمەن بىرەگەيلىگىمىز ارتادى.

ال ۇلتتانۋ تۇرعىسىنان الساق، ونىڭ ءمانى زور. كيريل گرافيكاسى شەت سوزدەردى تەك ورىس ءتىلىنىڭ ورفوگرافياسىمەن جازىپ، ورفوەپياسى بويىنشا دىبىستاۋ كەرەك دەگەن ستەرەوتيپتى سانامىزدا بەرىك ورناتقانى سونشالىق، تاۋەلسىزدىك العان وتىز جىلدا دا ونى جەڭە الماي كەلەمىز. بودان تىلدەردىڭ بارىندە شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەر جازۋدا يگەرىلەدى، ءتول ءتىلدىڭ گرافيكالىق ەرەجەسى بويىنشا جازىلادى. قازاق ءتىلى دە سىرت اسەردى جازبا تىلدە يگەرۋدىڭ تەتىكتەرىن جاساعان بولاتىن: بوكەباي، اتبەكەت، كىرپىش، جاشىك، ت.ب. سوزدەر تەك دىبىستالۋى قازاقشا بولعان جوق، جازۋدا دا سولاي يگەرىلدى. ال كيريل الىپبيىمەن شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ورىسشا جازۋ كۇشتەپ ەنگىزىلگەن سوڭ، وسى تەتىكتەر جۇمىس ىستەمەيتىن بولدى، سەبەبى كيريلدە ورىس ارىپتەرى وتىر، ولاردى الىپ تاستاپ، تەك قازاق دىبىستارىنىڭ تاڭباسىن قالدىرىپ رەفورمالاۋ مۇمكىن بولمادى، كيريل «مەنى ورىسشا» جاز دەپ تۇرادى. شەت ءسوزدى جازبا كوممۋنيكاسيادا يگەرۋدىڭ بىردەن-بىر جولى جاڭا الىپبيگە كوشۋ، سول ارقىلى ۇلتتىق جازۋدىڭ يگەرۋ تەتىگىن قايتا ىسكە قوسۋ بولماق. لاتىن الىپبيىندە كيريلدەگى ، ، ە، يۋ، يا، س، شش، ءو ارىپتەرى جوق، قالاي «تىرىسساق» تا، ەندى بارلىق شەتسوزدى بۇرىنعىشا ورىس ورفوگرافياسىمەن جازا المايمىز، ولار وزگەرەدى، ۇلتتىق تۇرپات الا باستايدى، دەمەك جازۋ ارقىلى ءتىل جاڭعىرادى، ءتىل ارقىلى سانا جاڭارادى، ءارى ءتىلىمىزدى ساقتاپ قالامىز.

– يدەيا قاشان جۇزەگە اسا باستادى، قانداي ۇسىنىستار قاراستىرىلدى، ءقازىر قاي دەڭگەيدە، الداعى جوسپار قانداي؟

– لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ماسەلەسىن ق ر ۇعا اكادەميگى، پروفەسسور ءابدۋالي قايدار العاش كوتەرگەن ەدى. بۇنىڭ ءوزى ءالىپبي رەفورماسىندا ءتىلتانىمدىق تۇرتكىجايتتىڭ نەگىزگى، ياعني جاڭا ءالىپبي ءتىلىمىزدىڭ ۇلتتىق ارنادا دامۋى ءۇشىن قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى. قازىرگى كەزدە ق ر پرەزيدەنتى ق.توقايەۆتىڭ 2019 جىلدىڭ قازان ايىندا مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ا.رايىمقۇلوۆاعا بەرگەن تاپسىرماسى بويىنشا وسى رەفورماعا جاۋاپتى مەكەمەلەر ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ جۇمىسىن جۇرگىزىپ جاتىر. ق ر ۇكىمەتى جانىنان قۇرىلعان ۇلتتىق كوميسسيانىڭ ءتورت جۇمىس توبى قۇرامىنىڭ باسىم كوبى قولداعان «جەتىلدىرىلگەن جوبا» قالىڭ جۇرتشىلىق، ماماندار اراسىندا كەڭىنەن تالقىلاندى، سىناما-ساۋالناما ارقىلى تەكسەرىلىپ، سوڭىندا ورفوگرافيالى جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىندا پىسىقتالىپ، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنە ۇسىنىلدى. ول جيىندا تاۋەلسىز ساراپشىلار تاعى دا ءبىراز ماسەلەنى اسىقپاي قاراۋدى ۇسىندى. ماسەلەن، اعىلشىن ءتىلىنىڭ ارىپتەرى W، X، Cء-دى ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىن ەنگىزۋ/ەنگىزبەۋدى، ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىندە جوق س مەن چ-عا ارنايى تاڭبا الۋ/الماۋدى، ڭ دىبىسىنىڭ تاڭباسىن (دياكريتيكالىق Ň Ñ /دياكريتيكاسىز Ŋ) قايتا تەكسەرۋ ۇسىنىلدى. وسىعان قاتىستى مادەنيەت جانە سپورت مينيستەرلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي  «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى تالقىلاۋ، ساۋالناما ۇيىمداستىرىپ، ناتيجەلەرىن ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ عالىمدارىنا بەردى. بىرنەشە مامان س ءارپىن س-نىڭ تاڭباسى رەتىندە الىپ، ءالىپبي قۇرامىنا ەنگىزۋ كەرەك دەگەنمەن، عالىمداردىڭ باسىم كوبى جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىن وزگەرىسسىز قالدىرعان ابزال، ياعني س تاڭباسىن س-نىڭ ارپىنە الۋدىڭ قاجەتى جوق دەگەن ۇستانىمدا قالدى. ال W، ح، C سياقتى اعىلشىن الىپبيىندەگى تاڭبالار قازاق ءتىلىنىڭ لاتىن ءالىپبيى نەگىزىندەگى كومپيۋتەر پەرنەتاقتاسىندا مىندەتتى تۇردە ورنالاساتىنىن جۇرتقا تۇسىندىرگەن دۇرىس دەپ شەشتى. راسىمەن، سيتاتاتىق پرينسيپپەن تاڭبالاناتىن Word، سoسa-Cola، Expo سياقتى برەند، ماركا اتاۋلارىن جازۋ ءۇشىن ولاردى پەرنەتاقتادا قولدانا بەرەمىز.

– ناقتى شەشىم بار ما؟ ءالىپبي بىرىزگە كەلدى مە؟

– ءالىپبيدى جەتىلدىرۋ تاپسىرماسى بەرىلگەلى ءبىراز جوبا ۇسىنىلىپ، عالىمداردىڭ تالقىسىنان ءوتتى. تالقىلاۋ ناتيجەسىندە باق-تا «ۇلتتىق جوبا»، «ءتىلتانىمدىق جوبا» دەپ اتالىپ جۇرگەن پروفەسسور  ءالىمحان جۇنىسبەك باستاعان ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ءبىر توپ عالىمدارىنىڭ جوباسى مەن الدىندا ايتقان ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى عالىمدارى ازىرلەگەن «جەتىلدىرىلگەن جوبانىڭ» قولداۋشىلارى كوپ بولىپ شىقتى. دەگەنمەن «جەتىلدىرىلگەن جوبانىڭ» جۇرتشىلىق تاراپىنان، وڭىر-وڭىردەگى ماماندار تاراپىنان دا ەرەكشە قولداۋ العانىن تالقىلاۋلار ناتيجەسى كورسەتتى. ولاي بولۋى زاڭدى، سەبەبى جەتىلدىرىلگەن نۇسقانىڭ تەوريالىق، سونىمەن بىرگە پراكتيكالىق تا نەگىزى جاسالدى. ونىڭ تەوريالىق نەگىزىنە ورفوگرافيالىق جۇمىس توبى قۇرامىنداعى جازۋ تەورياسى مەن پراكتيكاسى، گرامماتولوگيا، ءسوز مادەنيەتى، فونولوگيا، ورتولوگيالىق لەكسيكوگرافيا سياقتى ءالىپبي جاساۋ، ەملە ازىرلەۋگە تىكەلەي قاتىستى ءتىل عىلىمى سالالارىندا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ەلىمىزدىڭ ءىرى عىلىمي ورتالىقتارى ءتىلتانۋشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى الىندى. ال پراكتيكالىق نەگىزىنە قازىرگى زامانعى ءقازاقتىلدى جازارماننىڭ، ءتىل يەلمەنىنىڭ ساناسىنداعى جازۋ ۇلگىلەرىن، الىپبيگە قاتىستى كونسەپتىلەرىن جيناقتاپ بەرگەن سىناما، ساۋالناما، تالقىلاۋ، كونتەنت-تالداۋ جۇمىستارى الىندى، بۇلاردى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي  جۇزەگە اسىرعان «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق-عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ماماندارى. سونىمەن، ءالىپبي بىرىزگە كەلدى، ەندى ونى جەتىلدىرۋدىڭ قورىتىندى شارالارىن جۇزەگە اسىرىپ، ساياسي شەشىم شىعارۋعا بەرۋگە بولادى دەپ سانايمىز.

Cۇحباتتاسقان،

جاينا سەيىلبەك