1991 جىل. جەلتوقسان ايىنىڭ 7-كۇنى. بەلارۋستىڭ ۇلتتىق پاركى – بەلوۆەج قورىعى. مەملەكەت باسشىلارىنىڭ سونداعى دەمالىس ورتالىعى – ۆيكۋلي. وسىندا: رەسەيدىڭ بيلىك يەسى ب.ەلسين، ۋكراينانىڭ بيلىك يەسى ل.كراۆچۋك، بەلارۋس بيلىك يەسى س.شۋشكيەۆيچ نوكەرلەرىمەن جينالىپ، شۇيىركەلەسىپ، 8-كۇنى سوۆەت وداعى ىدىراتىلعانىن رەسمي جاريالادى. كەلىسىمگە قول قويىلىسىمەن ەلسين اقش پرەزيدەنتى د.بۋشقا تەلەفون سوعىپ، «باتاسىن» الدى. شۋشكيەۆيچ كسرو پرەزيدەنتى م. گورباچيەۆتان «ءشۇيىنشى سۇرادى».
بۇل وقيعانىڭ ۇزىنىرعاسىن ايتقان سۇحباتىندا س.شۋشكيەۆيچ بىلاي دەدى: – كەلىسسوزگە قازاقستان پرەزيدەنتى نازاربايەۆتى قاتىستىرۋدى ءجون كوردىك تە، دوسى ەلسين ونى تەلەفونمەن ىزدەستىرىپ، تاۋىپ الىپ، بىزگە قوسىلۋعا شاقىردى: «نۇرسۇلتان، كەل، ءبىز مۇندا ماڭىزدى ماسەلەلەردى شەشپەكشىمىز»، دەدى. داۋىسكۇشەيتكىشپەن سويلەستى، ءبىز ەستىپ وتىرمىز. نازاربايەۆ: «ءيا، بارامىن. ۇشاققا جانارماي قۇيىپ جاتىر، ءقازىر ۇشامىن، جەتەمىن!» دەدى. ول بىزگە كەلگەن جوق، گورباچيەۆقا باردى. ول جالپى جاعدايدان حاباردار ەدى. ءبىزدىڭ بە، گورباچيەۆتىڭ با، – قايسىمىزدىڭ جىعارىمىزدى بولجاي الماي ساسقان. ميحايل سەرگەيەۆيچ ونى قايتكەندە وزىنە قاراتىپ الۋدى كوزدەدى، جەڭگەن كۇندە تۇتقىنداعى اناتوليي لۋكيانوۆتىڭ ورنىنا كسرو جوعارى كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى ەتۋگە ۋادە بەرىپتى. نازاربايەۆتىڭ بىزدەن سىرت اينالعانى سوندىقتان، – دەدى.
ا.لۋكيانوۆ مەملەكەتتىك توتەنشە جاعدايلار كوميتەتى – گكچپ – بۇلىگىمەن بايلانىسى ءۇشىن تۇتقىندالعان-دى.
كسرو قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار، ەڭ الدىمەن بالتىق بويىنداعى، ودان سوڭ كاۆكاز وڭىرىندەگى كەشەگى وداقتاستار سۋۆەرەنيتەت (دەربەستىك) الۋعا كىرىستى. گورباچيەۆ: – سۋۆەرەنيتەت قانشا كەرەك بولسا، سونشا الا بەرىڭدەر! – دەگەن. ول ەلسيندەر جوبالاعان «سودرۋجەستۆو نەزاۆيسيمىح گوسۋدارستۆتى» (سنگ. «تاۋەلسىز ەلدەر دوستاستىعى» - تمد) قۇپتاعانىندا كەيىن ءبارىن قايتادان جيىپ الىپ، «تاۋەلسىز مەملەكەتتەر وداعىن» قۇرىپ الۋدى ويلاعان كورىنەدى. پيعىلداس ن.نازاربايەۆتىڭ وعان سەنۋدەن، دامەلى لاۋازىمىن كۇتۋدەن كۇدەرى ۇزىلسە كەرەك، اقىرىندا دەربەستىكتى امالسىز، ەڭ سوڭىندا الدى. 1993-1994 جىلدارى «كومسومولسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ تىلشىمەن سۇحباتىندا: «تاۋەلسىزدىكتى باسقالار الىپ جاتقان سوڭ، ءبىز دە الدىق» دەسە، ماسكەۋدىڭ مەملەكەتتىك ۋيۆەرسيتەتىندەگى (مگۋ) كەزدەسۋىندە: «سوۆەت وداعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن مەنىڭ اقىرعى پاترونىم قالعانشا سوعىسقانىمدى وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر» دەدى.
...ءبىزدىڭ جوعارى كەڭەس (ءتوراعاسى – سەرىكبولسىن ءابدىلدين) 1991-جىلى جەلتوقسان ايىنىڭ 23-كۇنگى قاۋلىسىمەن رەسپۋبليكامىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. الايدا، كوپ ۇزاماي، جەلتوقساننىڭ 16-كۇنى «قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك كۇنى» بولىپ بەلگىلەندى. ەستۋىمشە، ول وزگەرىس ن.نازاربايەۆتىڭ ۇسىنۋىمەن جاسالىپتى. كەيبىرەۋلەردىڭ ايتۋىنشا: «الماتىدا 1986-جىلى جەلتوقسان وقيعاسى باستالعان كۇندى ەستە ساقتاۋ ويلاستىرىلعان». ءۋايدا!.. ەگەر ن.نازاربايەۆتىڭ بيلىگى ول كۇندى ەستە ساقتاۋعا، تاريحتا تولىق مانىندە قالدىرۋعا مۇددەلى بولسا، زاڭ جۇزىندە قاۋلى قابىلدانعان كۇندى ساقتاۋ كەرەك ەدى. مەنىڭشە، كەرىسىنشە، وزدەرى دە كىنالى قاندى وقيعا كۇندەرىن كولەڭكەلەۋ ءۇشىن وعان «تاۋەلسىزدىك كۇنىن» اپارىپ جاپسىردى. سولاي ەكەنىنە جاستارىمىزدىڭ ول قيمىلىنا رەسمي دۇرىس باعا ءالى كۇنگە بەرىلمەگەنى دالەل.
سونداي-اق، ن.نازاربايەۆ كەيىندە: «ءبىز تاۋەلسىزدىكتى اتا جولىمەن الدىق، اقىلمەن الدىق»، دەپ شىقتى. ءپالى دەسەڭشى!.. اتا جولىمىز بەلوۆەج قورىعىنان باستالعان بولدى عوي؟ اقىل – گورباچيەۆتىڭ ۋادەسى ەكەن عوي؟..
ە، نۇرەكەڭنىڭ بۇلايشا «ناقىل» بولىپ كەتكەن سوزدەرى جەتكىلىكتى. تاققا وتىرىسىمەن: «قازاقستاندا شەكارا بولمادى، بۇگىنگى شەكاراسىندا مەملەكەتى بولعان جوق» دەگەنىنىڭ ءوزى «نە تۇرادى»؟!. «قازاقستاننىڭ تاريحى 1991-جىلدان باستالدى دەۋ كەرەك»؛ «قازاقتا پالەن باتىر، بي، اۋليە بولعانى – بەكەر، اڭىز ءسوز»؛ «ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور»؛ «باي باي بولادى، كەدەي كەدەي بولادى»؛ «اعىلشىن ءتىلىن مەڭگەرمەي قازاقستاندا ۇلتتىق پروگرەسس بولمايدى»؛ «ميكروكرەديت ال دا، ەكى سيىر ساتىپ ال، ءوزىڭدڭ ءوزىڭ اسىرا»... دەگەندەرى شە؟!.
ول ەل بيلىگىنىڭ دىزگىن-شىلبىرىن قولىنا العان 1991-جىلدان بەرى جازىپ شىعارعان 102 كىتابىندا (قۇراستىرعاندار: مىرزاتاي جولداسبەكوۆ پەن ماحمۇت قاسىمبەكوۆ)، ول تۋرالى جازىلعان 172 كىتاپتا (اسىلحان ماماشۋلى، «نازاربايەۆ «سىنوۆنىي دولگ رودينە» وتداەت كنيگامي». «راديو ازاتتىك»، 2012 گ.) قانشا «ناقىل» بارىن بىلمەيمىن، بىلگىم كەلمەيدى دە.
ءيا، سونىمەن، تاۋەلسىزدىك بىزگە دە ويدا جوقتا بۇيىردى. سوۆەت وداعىنىڭ، سوسياليستىك ەلدەردىڭ اتىن ءوشىرۋدى 1946-1972 جىلدارى ءۇش رەت رەسمي جوسپارلاعان حالىقارالىق ءسيونيزمنىڭ تورىنا شىرمالعان ەلسين مەن گورباچيەۆ توبى قوجايىندارىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ، ساتقىندىق جاساپ تىندى. ساتقىندىقتارى قالايشا، قانشاعا باعالاندى ەكەن؟!.
م.گورباچيەۆ 1999-جىلى ستامبۋلداعى «امەريكا ۋنيۆەرسيتەتىندە» سويلەگەن سوزىندە بىلاي دەپتى (ءۇزىندى):
«مەنىڭ ءومىر بويعى ماقساتىم – ادامدى اياۋشىلىعى جوق كوممۋنيزمدى قۇرتۋ بولدى. (قۇرىلماعان كوممۋنيزمدە «ادامدى اياۋشىلىق جوق» ەكەنىن بىلگەنى، ونى قۇرتۋدى ارمانداعانى «عاجاپ دانىشپاندىق، ءا؟!. – ع.ق.). بۇلاي ىستەۋ كەرەكتىگىن مەنەن بۇرىن تۇسىنە بىلگەن ايەلىم مەنى تولىق قولدادى. مەن ماقساتىما جەتۋ جولىمدا ەلگە جانە پارتياعا قىزمەت ەتۋدەگى بارلىق مۇمكىندىگىمدى پايدالاندىم. بۇل جولدا مەنىڭ بىرتىندەپ كوتەرىلە بەرۋىمە، بيلىككە جەتۋىمە ايەلىم ۇنەمى كومەستەسىپ ءجۇردى...
باتىسپەن تانىسىپ، ارالاسا باستاعان كەزدە الدىما قويعان ماقساتتان اينىماۋعا تيىستىگىمدى نىق ءتۇسىندىم. ماقساتىمدى ورىنداۋ ءۇشىن سوكپ مەن كسرو باسشىلىعىن، سونداي-اق سوسياليستىك ەلدەردەگى باسشىلىقتى تۇگەل وزگەرتۋگە مىندەتتى بولدىم» (م.بۋرلاكوۆتىڭ «بيلىككە جول» كىتابىنان).
رايسا ۆاسيلييەۆناداي ايەل بۇيىرماسا، تاڭبالىباس ميشا («مەچەنىي ميحايل». بيبليادان) سەلو كومباينشىسى كۇيىندە قالادى ەكەن-اۋ!
«گورباچيەۆ 1993-جىلى مامىر ايىندا بەيرەسمي ساپارمەن فرانسيادا بولعانىندا كسرو-نى ىدىراتۋعا «سىرتقى كومەكتىڭ» اسەرى جايىنداعى سۇراققا جاۋاپ بەرىپ باقتى. اۋەلدە سىرتتان اسەر بولعانىن راستادى دا، ودان سوڭ «ول وبەكتيۆتى ارەكەت» دەدى. ال نەگىزگى ارەكەت ەلىمىزدىڭ ىشىندە باستالعانى بەكەر ەمەس. گورباچيەۆتىڭ سوعان سۇيەنگىسى كەلگەنمەن، شىندىقتىڭ شەتىن شىعارىپ الدى، – دەپ جازعان «فيگارو» گازەتى ونىمەن سۇحباتتىڭ تاقىرىبىن: «رونالد رەيگاننىڭ ىقپالىن مويىنداۋ ءجون» دەپ قۇيتىرقىلاپ قويدى. «فيگارو» تىلشىلەرىنىڭ مالىمدەۋىنشە، گورباچيەۆ سول سۇحباتىندا رەيكياۆيكتە رەيگانمەن كەزدەسكەن جولى كسرو-نىڭ تاعدىرىن اقش-قا تاپسىرعانىن العاش مويىنداعان. ونىسىنا مىنا ءسوزى كۋا: «رەيكياۆيكتە شىنىندا دراما، ۇلكەن دراما بولدى. مەنىڭشە، رونالد رەيگان سياقتى كۇشتى تۇلعا بولماسا، ەشتەڭە شەشىلمەس ەدى... جوعارى دەڭگەيدەگى ول كەزدەسۋدە، بىلەسىزدەر مە، ءبىز تىم الىسقا كەتىپ قالدىق تا، قايتۋعا شامامىز جەتپەدى» (ا. شۋتوۆتىڭ «رەسەي تاريحتىڭ ديىرمەنىندە» كىتابىنان).
گورباچيەۆ سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى بولعان 5 جىل ىشىندە رەسمي، بەيرەسمي جاعدايدا ر.رەيگانمەن 11 رەت، د.بۋشپەن 6 رەت كەزدەسىپتى.
«...ءبىز ءبىر كۇنى سوۆەت وداعىنىڭ باسشىسى (ك.چەرنەنكو، – ع.ق.) كوپ ۇزاماي قايتىس بولادى دەگەن انىق اقپارات الدىق تا، ونىڭ ورنىنا ءبىزدىڭ ۋىسىمىزدان شىقپايتىن كىسىنى وتىرعىزۋدى ويلاستىردىق. مەنىڭ ساراپشىلارىم ىسكە كىرىستى (مەن سوۆەت وداعىن زەرتتەۋشىلەردى سۇرىپتاپ العانمىن، ول توپ بىزگە كەرەك ماماندىق يەلەرىنىڭ سوۆەت وداعىنان كەتۋىنە جول اشۋمەن دە شۇعىلدانۋعا ءتيىس بولدى).
ساراپشىلار ميحايل گورباچيەۆتى تاڭدادى. ولاردىڭ تۇجىرىمىنشا، گورباچيەۆ الاوكپە، ەلىكتەگىش جانە لاۋازىمقۇمار. سوۆەتتىك ساياساتشىلاردىڭ كوبىمەن قارىم-قاتناسى ءتاۋىر. دەمەك، ءبىزدىڭ كومەگىمىزبەن بيلىككە يە بولسا، بىزدەن تەرىس كەتپەيدى.
ساراپشىلار رەسەيدىڭ «حالىق مايدانى» باسشىلىعىنا بوريس ەلسيندى ۇسىنۋ، ءسويتىپ، ونى رەسەي رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوۆەتى قۇرامىنا ەنگىزۋ، سودان سوڭ ءتوراعاسى ەتىپ سايلاۋ (سوۆەت وداعىنىڭ باسشىسى ميحايل گورباچيەۆقا قارسى ۇستاۋ) جونىندە ءبىراز ايتىسىپتى. كوپشىلىك ونىڭ بۇرىنعى قىزمەتتەرىن، مىنەز-قۇلقىن جاراتپاي، قارسى بولىپتى. ايتسە دە، اقىرىندا كەلىسىم تاۋىپ، ەلسيندى «كوتەرىپ جىبەرۋدى» ۇيعارىپتى.
سونىمەن، ەلسين رەسەي جوعارعى سوۆەتىنىڭ ءتوراعالىعىنا سايلاندى دا، رەسەيدىڭ تاۋەلسىزدىگى جايىنداعى مالىمدەمەسى دەرەۋ جاريالاندى. كەزىندە سوۆەت وداعىنىڭ ۇيتقىسى بولعان رەسەي كىمنەن تاۋەلسىزدىك الماق؟ ونىڭ دەربەستەنگەنى سوۆەت وداعىنىڭ ىدىراۋى باستالعانى بولدى (انگليانىڭ پرەمەر-مينيسترى مارگارەت تەچەردىڭ 1991-جىلى قاراشادا حيۋستوندا (اقش) جاساعان «سوۆەت وداعى ىدىرايدى!» بايانداماسىنان).
اقش پرەزيدەنتى د.بۋش بىردە فوتو-سۋرەتتەگى گورباچيەۆتى ساۋساعىمەن ءتۇرتىپ كورسەتىپ: «مىنە، بىزگە كەرەك – وسى!» دەپتى...
نيۋ-يوركتىڭ پارك-يست سيناگوگىنىڭ باس ءراۆۆينى ارتۋر شنايدەر «دۇنيە ءجۇزى ەۆرەيلەرىنىڭ قاۋىمداستىعىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» گورباچيەۆقا 1990 جىلى 1-ماۋسىمدا «ءداۆيدتىڭ التىبۇرىشتى حرۋستال جۇلدىزىن» تاپسىرىپ تۇرىپ: «ءسىز جاريالىلىق پەن قايتاقۇرۋدى باستاپ، دۇنيەجۇزىلىك ساياسي وقيعالاردى ءبىزدىڭ باعىتقا بۇردىڭىز» دەگەن.
اقش باس بولىپ جاسالعان «گارۆارد جوباسىندا» (1961 ج.) جاريالىلىق پەن قايتاقۇرۋدىڭ قالاي باستالۋى، جۇرگىزىلۋى 3 توم بولىپ ازىرلەنگەن (1946-جىلدان دايىندالىپ)، گورباچيەۆتىڭ جاريالىلىعى مەن قايتاقۇرۋى – سونىڭ ىسكە اسىرىلعانى.
1975 جىلى 30-سەسسياسىندا ءسيونيزمدى ايىپتاپ، ونى ءفاشيزمنىڭ ءبىر ءتۇرى دەپ شەشىم شىعارعان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، گورباچيەۆتىڭ تالابىمەن (تالاپتى سيونيستەر قاۋىمى قويدىرعان، ورىنداتقان بولار) 1991-جىلى 16-جەلتوقساندا ول شەشىمىنىڭ كۇشىن جويدى. سول «ادال قىزمەتى جانە كسرو-نى ىدىراتقانى ءۇشىن» دۇنيە ءجۇزى ەۆرەيلەرىنىڭ قاۋىمداستىعى گورباچيەۆقا ارنايى «گورباچيەۆ قورىن» اشىپ بەرگەن.
گورباچيەۆتىڭ بۇۇ-نا ءسوزى وتكەنىنىڭ جانە مۇنشاما قۇرمەت-قامقورلىق كورۋىنىڭ نەگىزگى سەبەبى اتاسىنىڭ ءاتى-جونى اندرەي مويسەيەۆيچ بولعاندىعى شىعار؟!
ال كسرو-نىڭ «تاريح ديىرمەنىنە تۇسەرىن» ي.ستالين بىلايشا ايتىپتى (ءتۇپنۇسقادان ءۇزىندى):
«...منوگيە دەلا ناشەي پارتيي ي نارودا بۋدۋت يزۆراششەنى ي وپليەۆانى پرەجدە ۆسەگو زا رۋبەجوم، دا ي ۆ ناشەي سترانە توجە. سيونيزم، رۆۋششييسيا ك ميروۆومۋ گوسپودستۆۋ، بۋدەت جەستوكو مستيت نام زا ناشي ۋسپەحي ي دوستيجەنيا. ون ۆسە ەششە راسسماتريۆاەت روسسيۋ كاك ۆارۆارسكۋيۋ سترانۋ، كاك سىريەۆوي پريداتوك. ي موە يميا توجە بۋدەت وبولگانو، وكليەۆەتانو. منە پريپيشۋت منوجەستۆو زلودەيانيي.
ميروۆوي سيونيزم ۆسەمي سيلامي بۋدەت سترەميتسيا ۋنيچتوجيت ناش سويۋز، چتوبى روسسيا بولشە نيكوگدا نە موگلا پودنياتسيا. سيلا سسسر – ۆ درۋجبە نارودوۆ. وسترىە بوربى بۋدەت ناپراۆلەنو پرەجدە ۆسەگو نا رازرىۆ ەتوي درۋجبى، نا وترىۆ وكراين وت روسسيي. ۆ سەلوم ۆ بۋدۋششەم رازۆيتيە پويدەت بولەە سلوجنىمي ي داجە بەشەنىمي پۋتيامي، پوۆوروتى بۋدۋت پرەدەلنو كرۋتىمي. دەلو يدەت ك تومۋ، چتو وسوبەننو ۆزبۋدوراجيتسيا ۆوستوك. ۆوزنيكنۋت وسترىە پروتيۆورەچيا س زاپادوم.
س وسوبوي سيلوي پودنيمەت گولوۆۋ ناسيوناليزم. ون نا كاكوە-تو ۆرەميا پريداۆيت ينتەرناسيوناليزم ي پاتريوتيزم، تولكو نا كاكوە-تو ۆرەميا.
ۆوزنيكنۋت ناسيونالنىە گرۋپپى ۆنۋتري ناسيي ي كونفليكتى. پوياۆيتسيا منوگو ۆوجدەي-پيگمەيەۆ، پرەداتەلەي ۆنۋتري سۆويح ناسيي...» (م.ترۋش، «بەسەدا ي.ستالينا س ا.كوللونتاي. 1939 گ.»).
...سونىمەن، ءبىز دە تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن الاقايلاپ كوتەرىپ، دەموكراتيانىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەنىمىزدى ءماز بولا ايتىپ، شالقي باستادىق. جولىمىزدا كەدەرگى بولماۋىن تەز ويلاي بىلگەن جاڭا وكىمەت پەن ۇكىمەت جەكەشەلەندىرۋ (پريۆاتيزاسيا) تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. ياعني بۇرىندا «مەملەكەتكە ماسىل بولعاننىڭ» ءبارى: كولحوز-سوۆحوز، زاۋىت-فابريك، كومبينات... ەندى جەكەمەنشىككە اينالادى. قولما-قول ساتىلادى، نەمەسە نەسيەگە بەرىلەدى.
«ومىرشەڭ» قاۋلى باس-اياعى بەس-التى جىلدا ىسكە اسىرىلدى. اۋەلگى «تويىمىز» اۋىل شارۋاشىلىعىمىزدى رەفورمالاۋ بولدى («رەفورما» – لاتىنتەكتى ءسوز، قازاقشاسى: «تۇبەگەيلى وزگەرتۋ، جاڭارتۋ»).
1980 جىلى-اۋ دەيمىن، كسرو باسشىسى ل.برەجنيەۆ الماتىعا كەلىپ، ۇلكەن جيىن الدىندا سويلەپ تۇرىپ: «قازاقستاندا قازىردە 33 ميلليون قوي بار ەكەن، ديماش احمەتوۆيچ، الداعى ون جىلدا 50 ميلليونعا جەتەدى دەپ ويلايمىن» دەگەنىندە لەكەڭنىڭ ەجەلگى دوسى، ءبىزدىڭ باسشىمىز د.قونايەۆ قول سوعا قۇپتاپ: «جەتەدى، لەونيد يليچ، جەتكىزەمىز!» دەگەن. 1990-جىلى 36،2 ميلليونعا جەتكەن سول قوي دا «تۇبەگەيلى وزگەرىس» استاڭ-كەستەڭ ەتكەن ۇجىمشار مەن كەڭشاردىڭ باسقا مۇلىكتەرىمەن بىرگە بولىسكە ءتۇسىپ كەتە باردى. ولاي بولماسا، بۇگىندە قايدا، كىمدەردە؟
اۋىل قازاقتىڭ ازىق-تۇلىك قويماسى ەمەس، التىن بەسىگى ەدى، سول بەسىك اۋدارىلدى. كەڭەستىك داۋىردە: «قالادان – اۋىلعا!»؛ «قالا مەن اۋىلدى قاتار دامىتايىق!» دەگەن باعىت بولدى. وبلىستىق گازەت رەداكسياسىنىڭ جۋرنالشىسى كەزىمدە سول يگى نيەتتى قولداعان ماقالالار جازىلۋىنا اتسالىسقانداردىڭ ءبىرى بولدىم. اۋىل-سەلو تىرشىلىگىنە قاجەتتىنىڭ بارىمەن قامتاماسىز ەتىلىپ، جان-جاقتى دامىدى.
ءومىر وزگەردى. كەڭەستىك داۋىردە ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ تۇرعان 2 مىڭنان استام اۋىل-سەلودان جاڭا زاماننىڭ اناۋ «تاريحي رەفورماسىنان» سوڭ 2 جۇزدەيى قالىپ ەدى، 30 جىلدا ولار دا ازايىپ، بەرەكەلەرى كەتىپ، الىستاعىنى تۇگەندەمەگەندە، الماتى مەن استانا ماڭىنداعى بىرنەشە اۋىل-سەلو بۇگىندە ەلەكتر جارىعىنا، گازعا، قىلاياعى اۋىزسۋعا جارىماي وتىر.
بي-اعا، بەيىمبەت مايلين: «كوركەيسە اۋىل – كوركەيەمىز ءبارىمىز!» دەگەن عوي. ءبىزدىڭ بيلىك بولسا، ءوزى ازدىرىپ-توزدىرعان «اۋىل شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتىرۋ كەرەك» دەپ، قايسىسى ويلانعانىن كىم ءبىلسىن، سوڭعى ون جىلدا ءۇش قاۋلى قابىلداپ، مەملەكەت بيۋدجەتىنەن جۇزدەگەن ميلليارد تەڭگە ءبولدى. ناتيجەسى قانداي بولدى؟ ايتىپ بەرە الار اۋىز جوق.
ايحوي تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى!..
مەن ەكونوميكا عىلىمىنىڭ بىلگىرى ەمەسپىن. دەگەنمەن، وقىعان، ەستىگەن، كورگەن جايتتەرىمدى ورتاعا سالىپ بايقايىن.
«كوسەمدەردىڭ» 2-3 سۋرەتىنسىز شىقپايتىن كۇندەلىكتى گازەتتەردى شولعانىمدا اتاقتى دا، بەيمالىم دە اۆتورلاردىڭ جارىسا سىپىرا ماقتاۋ-ماقتانۋلارى ۇزدىكسىز جاريالاناتىنىن كورىپ كەلەمىن. ولاردىڭ جازۋىنا، ايتۋىنا سەنەر بولساڭ: ەلدىڭ تىرلىگىندە الاڭدارلىق ەشبىر اۋىرتپالىق جوق، ەكونوميكامىز جىل سايىن ەسەلەنە نىعايىپ، مادەنيەتىمىز ماۋەلەپ، دەموكراتيامىز دامىپ، ادام قۇقىمىز قىلاۋسىز ساقتالىپ، ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك، «...بۇگىندە ازاماتتىق قوعامدى قالىپتاستىرعان قازاقستان بۇكىل الەمدى قىزىقتىرىپ، تاڭداندىرىپ، ۇلگى-ونەگە بولىپ تۇر. الەمدىك ەكونوميكانىڭ عۇلامالارى «قازاقستاندىق دامۋدىڭ كودىن بىلۋگە قۇلشىنۋلى» (مىرزاتاي جولداسبەكوۆ. «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى).
دەمەك، ءبىز كوممۋنيزمدەمىز.
«...ۆ كازاحستانە پوستروەنا ۋسپەشنايا سوۆرەمەننايا ەكونوميكا، وسنوۆاننايا نا رىنوچنىح پرينسيپاح ي نازۆاننايا ۆ ميرە «مودەليۋ نازاربايەۆا» (ولجاس سۋلەيمەنوۆ، گازەتا «سۆوبودا سلوۆا»).
الەم بۇل «تاريحي حاباردى» ءبىرىنشى رەت ولجاس سۇلەيمەنوۆتەن ەستىگەن شىعار.
ەندى وسى «ەكى سيپاتتاماعا ساي» سيفرلار سويلەسىن:
1994-جىل. 1 كيلو ەتتىڭ باعاسى 7،4 تەڭگە؛ 1 ليتر ءسۇت – 1،5 تەڭگە؛ 1 بولكە نان – 53-58 تيىن (قالىپ تۇرلەرىنە قاراي).
2021-جىل. 1 كيلو ەتتىڭ باعاسى 3500-4000 تەڭگە؛ 1 ليتر ءسۇت – 280-300 تەڭگە؛ 1 بولكە نان – 180-320 تەڭگە.
كيىم-كەشەكتىڭ، دۇنيە-مۇلىكتىڭ، پاتەراقىنىڭ، ەلەكتر قۋاتىنىڭ جىل سايىن قىمباتتاۋى – ءوز الدىنا «حيكايات».
ءبارىنىڭ باعاسىن جيناقتاپ، ورتا ەسەپكە اينالدىرعاندا بۇل مەرزىمدە (27 جىلدا) جالپى باعا 78 ەسە وسكەن. «ارزاندادى» دەگەن ءسوزدى ۇمىتتىق، ەستيتىنىمىز – «قىمباتتادى».
1994-جىلى 1 دوللار – 4،5 تەڭگە بولسا، بۇگىندە – 430 تەڭگە.
بيلىك جۇيەسىندەگى شەنەۋنىكتەر مەن قاتارداعى قىزمەتكەرلەردىڭ ايلىق اقىسىن سالىستىرساق، بىرىنشىلەر تاۋ باسىندا تايراڭداپ ءجۇر دە، ەكىنشىلەر ەتەگىندە ءسۇرىنىپ-قابىنىپ ءجۇر.
ماسەلەن، تۇركىستان وبلىسىنىڭ اكىمى ءو.شۇكەيەۆتىڭ ايلىق جالاقىسى 2 ميلليون تەڭگە ەكەنى جاقىندا باسپاسوزدەن ءمالىم بولدى. ول – 20-30 ءمۇعالىمنىڭ، نەمەسە سونشاما دارىگەردىڭ ايلىقاقىسى! وبلىستىق اكىمدىكتەردىڭ، مينيسترلىكتەردىڭ باسشىلارى، پارلامەنت دەپۋتاتتارى قانشا ايلىق الاتىندارىن وسى تۇرعىدان شامالاساق، ءبىردىڭ سورىپ، مىڭنىڭ سورىلۋدا ەكەنى كورىنەدى.
بۇگىندە ەلدەگى جۇمىسسىز ادامداردىڭ سانى – 455 مىڭ (رەسمي دەرەك).
قازاقستاننىڭ سىرتقا قارىزى 160 ميلليارد دوللار (رەسمي دەرەك).
بىزدە 100-دەن استام ميلليونەر، 20 شاقتى ميللياردەر بار كورىنەدى. بىرنەشەۋىنىڭ شەت ەلدەردە ميلليونداعان دوللارعا ساتىپ العان باۋ-باقشالى ۇيلەرى بار ەكەن. ينتەرنەتتە، مىسالى، «ازاتتىق راديوسى» سايتىندا، ن.نازاربايەۆ اۋلەتىنىڭ وننان استام ساۋلەتتى سارايلارىنىڭ سۋرەتتەرى تۇر، باعالارى جازۋلى، ارينە، ميلليونداعان دوللار.
مىنە، «قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ كودى»، «مودەل نازاربايەۆا» وسىنداي.
ەڭ قىسقا دا نۇسقا ءتۇيىن: 30 جىل بويى حالىقتىڭ نە ۇستىڭدەگى كيىمى، نە الدىڭداعى اسى ارزانداماعان، كەرىسىنشە، ۇنەمى قىمباتتاعان قازاقستاندا ەكونوميكالىق دامۋ بولدى دەۋ – دالباسا ءسوز، ءمانسىز ماقتان!
«تاۋەلسىزدىك» دەگەن ءتاتتى ءسوزدىڭ بيلىككە ءتاتتى، حالىققا قىشقىل بولعانى وتە وكىنىشتى!
عابباس قابىش ۇلى،
جۋرنالشى-جازۋشى.
6. 12. 2021 ج
پىكىر قالدىرۋ