قىركۇيەكتىڭ 8 جۇلدىزىندا الماتى وبلىسىنداعى ەسىك قالاسىندا 1970 جىلى تابىلعان التىن ادامدى زەرتتەۋگە 30 جىل عۇمىرىن جۇمساعان جاراتىلىستانۋشى عالىم ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ عىلىمي مۇراسىنا ارنالعان بىرنەشە شارا ءوتتى. الدىمەن ەسىك مەملەكەتتىك تاريحي-مادەني مۋزەي-قورىعىنىڭ «كيىز ءۇي» كونفەرەنس-زالىندا «التىن ادامنىڭ كۇمىس توستاعانداعى 26 تاڭباسىنىڭ قۇپياسىن اشقان عالىم» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل ۇيىمداستىرىلدى. مەكەمە باسشىسىنىڭ ورىنباسارى دوسىم زىكىريا جۇرگىزگەن باسقوسۋدا عالىمدار ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ «التىن ادامنىڭ اماناتى»، «التىن ادامنىڭ مۇراسى»، «قۇپيا كۇشتەر قۇدىرەتى» دەپ اتالاتىن كىتاپتارى جايىندا پىكىر الماستى.

جيىندا «قازاقستان ءداۋىرى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەرتاي ايعالي ۇلى، ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، ناسيحاتتاپ جۇرگەن عالىم، اقىن بولات شاراحىمباي، ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، قالامگەر شاياحمەت قۇسايىن ۇلى، ت.ب. زيالى قاۋىم وكىلدەرى ءسوز سويلەدى. الماتى وبلىسى، جامبىل اۋدانى، جامبىل اتىنداعى ورتا مەكتەپ پەن ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان تاريح ءپانىنىڭ ۇستازدارى قاتىسىپ، پىكىر ءبولىستى. فيزيك عالىمنىڭ التىن ادام جازۋى مەن جارتاستارداعى پەتروگليفتەردى زەرتتەۋدەگى وزىندىك تىڭ ادىستەرى تالقىلانعان دوڭگەلەك ۇستەلدى مەكەمە باسشىسى گۇلميرا مۇحتاروۆا قورىتىندىلادى.

سونىمەن قاتار، ەڭبەكشىقازاق اۋداندىق كىتاپحاناسىندا ايماقتاعى كىتاپحاناشىلار مەن مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن التىن ادام مۇراسىن بۇگىنگە جەتكىزگەن فيزيك عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن تالقىلاۋعا ارنالعان جيىن ءوتتى. باسقوسۋدا عالىم ەڭبەكتەرىن ارى قاراي زەرتتەۋ، وقىتۋ ماسەلەلەرى دە كوتەرىلدى. كىتاپحانا ۇجىمى اتىنان سويلەگەن گۇليا ساۋرىقوۆا ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنا ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ كىتاپتارىن تارتۋ ەتكەنى ءۇشىن عالىمنىڭ ۇرپاقتارىنا العىس ايتتى.

وسى كۇنى عالىمدى ەسكە الۋعا ارنالعان تاعى ءبىر شارا ەسىك ارحەولوگيالىق ولكەتانۋ مۋزەيىندە ۇيىمداستىرىلدى. ماعريپا شوجەعۇل قىزىنىڭ كوزىن كورگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى ەسىك گۋمانيتارلىق-ەكونوميكالىق كوللەدجىنىڭ ستۋدەنتتەرى، ۇستازدار قاۋىمى جانە ج.قايىپوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ وقۋشىلارى الدىندا بايانداما جاسادى. مۋزەي مەڭگەرۋشىسى ناريما تويجانوۆا ايماقتاعى مەكتەپ مۇراجايلارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە م.جىلقىبايەۆانىڭ ەڭبەكتەرىن تانىستىردى.

بولات شاراحىمباي:

– ماعريپا جىلقىبايەۆا – التىن ادامنىڭ توستاعانداعى جازۋىن فۋندامەنتالدى تۇرعىدا عىلىمي ادىسپەن زەرتتەگەن جالعىز عالىم. كۇمىس توستاعاننىڭ قورعاننان شىققانىنا 50 جىل بولسا، ماعريپا شوجەعۇل قىزى سونىڭ 30 جىلىن تاڭبالاردى زەرتتەپ، ءمانىن قاعازعا تۇسىرۋمەن بولعان. عالىم 26 تاڭبادان ءۇش تومدىق ءماتىن شىعارعان. ودان دا ارى تەرەڭدەپ، بۇل تاڭبالاردىڭ 49 قاباتى بار ەكەنىن انىقتاپ، جاراتىلىستانۋ، گۋمانيتاريا عىلىمدارىنا كەرەكتى وراسان مول مالىمەت شىعاردى. بۇل دەگەن الەمدە بولماعان سەنساسيا! عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىن باسپادان تولىق شىعارۋدى  ۇكىمەت قولعا العانى ءجون.  

عىلىمدا جاڭا سالانىڭ نەگىزىن قالاعان عالىمدى زامانداستارى بىردەن تۇسىنبەيدى. بۇل تاريحتان بەلگىلى. ايگىلى حيميك د.ي.مەندەلەيەۆتى دە ءوز كەزىندە مويىنداماي، اشقان جاڭالىقتارى كەيىن شىندىققا اينالدى ەمەس پە؟ ۋاقىت وتە كەلە ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ فورمۋلالارى دا شىندىققا اينالۋدا. رەسپۋبليكادا قانشا التىن ادام تابىلدى؟ بەسەۋ مە؟ عالىم اپامىز الەمدە قانشا التىن ادام بار ەكەنىن الدىن الا جازىپ كەتكەن. التىن ادام جاتقان قورعانداردىڭ قايسىسىن قالاي اشۋ كەرەك، تابىلعان زاتتاردىڭ قانداي عىلىمي ءمانى بار؟ سونىڭ ءبارىن ايتىپ كەتتى. بۇل كىسىنىڭ مىقتىلىعى سوندا. 

ەرتاي ايعالي ۇلى:

– 2000 جىلداردىڭ ورتاسىندا، مەن «انا ءتىلى» گازەتىندە ىستەپ جۇرگەندە ماعريپا شوجەعۇل قىزى  التىن ادام جازۋى بويىنشا اشقان جاڭالىقتارىن تانىستىراتىن ماقالاسىن رەداكسياعا اكەلدى. مەن ول كىسىنىڭ ماقالالارىن وقىعاندا وي-تۇجىرىمدارىنا قىزىعاتىنمىن. بۇعان دەيىن جازۋدىڭ وقىلۋىنىڭ 12 نۇسقاسى بار دەي مە؟ ءبىراق ولار بۇل تاڭبالاردىڭ ماعىناسىن اشپاعان عوي. ال فيزيك عالىمنىڭ ەڭبەگى ءار تاڭبانىڭ 49 قاباتىن اشۋىمەن قۇندى.

شاياحمەت قۇسايىن ۇلى:

– مەن ەڭ العاش ماعريپا  شوجەعۇلقىزىن 2005 جىلدىڭ جازىندا كوردىم. قولىندا التىن ادام تۋرالى ماقالاسى بار، «قازاقستان-زامان» گازەتىنىڭ رەداكسياسىنا كىرىپ كەلدى. مەن جۋرناليست بولىپ وسى ۇجىمعا جاڭادان كىرگەم، ال اپامىز بولسا بۇرىننان كوپتەگەن وزەكتى ماقالالار جازعان، وقىرماندارعا تانىمال. ەلانانىڭ جانىنا كەلىپ ءبارىمىز سالەم بەردىك. ول ءبىزدىڭ سالەمىمىزدى جىلى قابىلداپ، وتكىر دە، وزەكتى، وقىرماندار سۋسىنداپ وقيتىن ماقالالارىن باس رەداكتورعا تابىستاپ كەتتى.

ءوزىم التىن ادام مەكەنىنەن بولعاندىقتان ماعان بۇرىننان تانىس، ەرتەرەكتە ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنىڭ تۇرگەن اۋىلىنان تابىلعان كۇمىس توستاعان تۋرالى عالىم جازعان ماقالانى كوزىم شالدى. مۇمكىن بۇل ماقالا بۇدان دا ەرتەرەك جازىلعان شىعار. كەزىندە كۇمىس توستاعاننىڭ تابىلعانى جايلى ماقالا جازعانىم ەسىمە ءتۇستى. تۇرگەن اۋىلىنىڭ ماڭىنداعى اشىق الاڭعا سوقا ءتۇسىپ، جەر جىرتىلعان. سول قازىلعان جەردەن كونە جادىگەر توستاعان جارق ەتە قالادى. ماقالا جازۋ ۇستىندە، جيەگىندەگى مايدا جازۋلارعا كوزىم ءتۇستى. ول ماعان ورنەكتەلگەن جيەك سياقتى كورىندى. ارىپتەر ەكەنىن ءتۇسىندىم. شىركىن، مۇندا نە جازىلدى ەكەن دەپ ويلادىم. سۇيتسەم مۇنداعى جازۋدى،  عالىم ماعريپا جىلقىبايەۆا «ماين ەر تۇرىكتىڭ تەگى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ تالداپ بەرىپتى. مىنە، مىقتىلىق! بۇل تۋرالى «تۇركى الەمى» گازەتىنە ماقالا جاريالاعان بولاتىن. ءبىز بۇگىن ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ عالىمدىق، جۋرناليستىك قىرىنا عانا توقتالدىق. نەگىزى فيزيكا-ماتەماتيكا سالاسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. ايتا بەرسەك، ىستەگەن ەڭبەگىن ايتىپ تاۋىسا المايمىز. جالپى، قارىم-قابىلەت تۇرعىسىنان ماعريپا جىلقىبايەۆانىڭ دەڭگەيىنە جەتكەن عالىم الەمدە جوق دەسەك بولادى.

نۇرعايشا ورازبەك قىزى،

ۆ.تەرەشكوۆا اتىنداعى ورتا مەكتەپتىڭ

قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى

ەسىك قالاسى