ءدىنتانۋ عىلىمىندا دىندەردى الەمدىك، ۇلتتىق، سينكرەتتىك دەپ قاراستىرادى. الەمدىك دىندەردىڭ قاتارىنا جەر شارىنىڭ بارلىق مەملەكەتىنە كەڭىنەن تارالعان بۋدديزم، حريستياندىق، يسلام ءدىنىن اتاپ ايتۋعا بولادى. ۇلتتىق دىندەردىڭ قاتارىنا يۋدايزم (ەۆرەي ۇلتىنىڭ ءدىنى)، سينتويزم (جاپون حالقىنىڭ ءدىنى)، يندۋيزم دىندەرىن جاتقىزۋعا بولادى. اتالعان دىندەردىڭ بارلىعى بەلگىلى ۇلتتار مەن قاۋىمداردىڭ ءداستۇرلى دىندەرىنە اينالىپ، مادەنيەتى مەن تاريحىنا ىقپال ەتىپ ۇلتتىق بولمىستارىن قالىپتاستىرعان.

قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ءدىنى بولىپ يسلام ءدىنى سانالاتىنى بەلگىلى. يسلام ءدىنى قازاق دالاسىنا Vءىىى عاسىردا تارالىپ، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز بەن بولمىسىمىزعا، ادەت-عۇرىپتارىمىزعا، تۇرمىستىرشىلىك، ادەبيەت، ونەر سىندى كوپتەگەن سالالارعا ەنگەن. وسى ورايدا «ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ ۇلاسقانى قانشالىقتى ءتيىمدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. ورتا ازيادا كلاسسيكالىق مۇسىلمان عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ورتاعاسىرلىق شىعىس فيلوسوفياسى تىڭ سەرپىن بەردى. ءال-فارابي، ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇد قاشقاري جانە مۇحاممەد حايدار دۋلاتي اتتى ۇلى ويشىلدار عىلىم مەن فيلوسوفيانىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنە اينالدى. وڭتۇستىك قازاقستانداعى كوشپەندى تۇركى حالقىنىڭ اراسىندا يسلامدى تاراتۋدا ياساۋي تاريقاتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى قوجا احمەت ياساۋي زور ۇلەس قوستى. ءامىر تەمىردىڭ ياساۋيگە دەگەن قۇرمەتىنىڭ بەلگىسى رەتىندە XIV-XV عاسىرلاردا قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى سالىندى. قازىرگى تاڭدا بۇل تاريحي جادىگەر تەك قازاقستانداعى ءىرى مۇسىلماندىق ساۋلەت ەسكەرتكىشى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، الەمدىك وزىق ۇلگىلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

XVI-XVII عاسىرلاردا ورتا ازيالىق ەلدەرمەن بىرگە قازاقتاردىڭ ەكونوميكالىق جانە مادەني دامۋ بايلانىستارى قازاقستانداعى يسلامنىڭ قارقىندى تارالۋىنا جانە اسەر ەتۋدىڭ كۇشەيۋىنە جاعداي تۋعىزدى. قازاق حاندىعىنىڭ تۇرعىندارى يسلامنىڭ حانافيتتىك-سۋنيتتىك باعىتىن ۇستاندى. سونىمەن قاتار حالىق ومىرىندە يسلام ءدىنى مەن ءشامانيزمنىڭ، تاڭىرشىلدىكتىڭ كەيبىر ەلەمەنتتەرىنىڭ بايلانىسى بايقالىپ تۇردى. قازاق مەملەكەتى قۇرىلعان ۋاقىتتان باستاپ مۇسىلمان قۇقىقتىق نورماسىنا سۇيەندى. كەرەي مەن جانىبەكتەن باستاپ، قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارىعا دەيىن بارلىق قازاق حاندارى شاريعات زاڭدارىن بەرىك ۇستاندى. تاۋكە حاننىڭ بەكىتكەن «جەتى جارعى» زاڭدار جيناعى يسلامنىڭ قوعامدىق ءومىر مەن قۇقىقتىق تاجىريبەگە دەندەپ ەنۋىنە ايتارلىقتاي ىقپالىن تيگىزدى.

يسلام ءدىنىنىڭ قۇندىلىقتارى مەن سەنىمدىك كوزقاراستاردى قازاق حالقىنا ناسيحاتتاۋ جانە اعارتۋشىلىق جولىندا قازاقتىڭ اتاقتى تۇلعالارى، اقىن-جازۋشىلارى، اعارتۋشى عالىمدارى مەن الاش زيالىلارى ەلەۋلى ۇلەس قوسقان. اعارتۋشى عالىم ىبىراي التىنسارين «مۇسىلماندىق تۇتقاسى» ەڭبەگىندە مەكتەپ جاستاعى وقۋشىلاردىڭ زەيىنىن يسلامنىڭ عىلىم ساۋلەسىنەن ۇيرەنۋگە شاقىرعان. ەتنوگراف عالىم شوقان ۋاليحانوۆ تا مۇسىلماندىق داستۇرلەردىڭ قازاق دالاسىنا تۇسىندىرۋدە بىرنەشە ەڭبەك جازعان. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى «مۇسىلماندىق شارتى» ەڭبەگىندە قاراپايىم حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتىن كوتەرۋ ماقساتىندا يمان، يسلام، يحسان، عيبادات، ءدىني قۇلشىلىقتاردىڭ ءمانى مەن ماقساتىن ناسيحاتتاعان ۇلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى بولعان. اباي قۇنانباي ۇلى ءوزىنىڭ شىعارمالارىندا ءدىني اعارتۋشىلىق، پايدالى ءبىلىم، عىلىم، ونەردىڭ ماڭىزدىلى تۋرالى ەڭبەكتەر جازىپ، مۇسىلمان جۇرتىنا ءدىننىڭ نەگىزدەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاعان.

بۇگىنگى تاڭدا، قازاقستانداعى ءدىني احۋال تۇراقتى. مەملەكەتتىك ورگاندار مەن زاڭدى تىركەۋدەن وتكەن ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ قارىم-قاتىناسى زاڭ اياسىندا رەتتەلگەن. كونستيتۋسيالىق جانە ساياسي تۇرعىدا قازاقستان زايىرلى مەملەكەت بولعانىمەن، ءبىزدىڭ قوعامدا ءدىندارلىقتىڭ ءوسۋ ءۇردىسى بار ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. ءارتۇرلى الەۋمەتتانۋلىق ولشەمدەردى جيناقتاعاندا بۇگىنگى كۇنى ەل تۇرعىندارىنىڭ 85 پايىزدان استامى وزدەرىن دىنگە سەنۋشىلەر قاتارىنا جاتقىزادى، 20 پايىزىن ءدىني راسىمدەردى ورىندايتىن ازاماتتار قۇرايدى. قازاقستاندىقتاردىڭ قالعان بولىگى – دىنگە سەنبەيتىندەر نەمەسە اتەيستەر مەن اگنوستيكتەر.

رەسمي اقپاراتتارعا سۇيەنسەك، قازاقستان اۋماعىندا جيىرما مىڭعا جۋىق دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ مۇشەسى بار ەكەنى تۋرالى جاريالانعان بولاتىن. اتالعان دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدارمەن تۇراقتى تۇردە ءاقپاراتتىق-تۇسىندىرۋ شارالارى، الدىن الۋ ماسەلەلەرى ءدىنتانۋشى، تەولوگ ماماندار تاراپىنان جۇرگىزىلۋدە. قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە اكىمدىكتەر قۇرامىندا ءدىن پروبلەمالارىن زەرتتەۋ ورتالىقتارى قۇرىلعان جانە دە دەسترۋكتيۆتى اعىمداردىڭ مۇشەلەرىن وڭالتۋعا، ءداستۇرلى قۇندىلىقتارعا بەيىمدەۋگە باعىتتالعان جۇمىستارىن جۇرگىزىپ كەلەدى. جاستاردىڭ اراسىندا ەلىمىزدىڭ ءداستۇرلى قۇندىلىقتارى مەن مادەنيەتىنە تولىعىمەن بويۇسىنۋ، ءتۇسىنۋ، ىسكە اسىرۋ جولدارى تولىعىمەن قالىپتاسپاعانى انىق. «قاڭتار وقيعاسىندا» ورىن العان قوعامدىق ورىندارداعى تارتىپسىزدىك سالدارىندا مادەنيەت پەن قۇندىلىقتارىمىزدى تولىعىمەن تۇسىنبەگەن كەيبىر جاستاردىڭ بار بولعانى انىق كورىندى. وسىعان وراي، ەلىمىزدىڭ اۋىل ايماقتارىندا، وڭىرلەرىندە مەكتەپ جاستاعى وقۋشىلار اراسىندا ءداستۇرلى قۇندىلىقتار مەن مادەنيەتىمىزدى ناسيحاتتاپ، جاستار اراسىندا تاريحي سانانى قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى قادام بولار ەدى.

قازىرگى تاڭدا، الەمدىك جاhaندانۋ زامانىندا ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن رۋحاني ىزدەنىستەردىڭ ورنىن – جاساندى ويلار، ءبىلىم، عىلىم، ادال ەڭبەكتىڭ ورنىن – تۇتىنۋشى پسيحولوگياسى ارقىلى ادامدى گلوبالدى كوممەرسيالىق كورپوراسيالار، اقپاراتتىق تاسقىننىڭ ىقپالىمەن تەرەڭ ويلاۋ، سىني پىكىر، رۋحاني قۇندىلىقتاردىڭ ورنىن – ۆيرتۋالدى سەنىمدەر مەن جالعان يلليۋزيالار ارقىلى تاربيەلەيتىن مەديا قۇرالدارىنىڭ شىراقتاعان زامانى تولتىرۋدا. جاستاردىڭ تاربيەسى «ينستاگرام»، «تيك توك»، «يۋتۋبتان» باسقا ءداستۇرلى قۇندىلىقتار شەڭبەرىندە ءححى عاسىرداعى قازاقستاننىڭ جاڭا بۋىنىندا رۋحانيات پەن مادەنيەتتىڭ ءرولىن ارتتىرۋ كەرەك ەكەنى ءسوزسىز. وسى ورايدا، زيالى قاۋىم وكىلدەرى، اقىن-جازۋشىلارىمىز، عالىمدارىمىز جاستاردى زاماننىڭ جاڭا تەحنولوگيالارى ارقىلى حالىقتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، ونەگە الاتىن ۇلى تۇلعالاردىڭ، الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى تاربيەلىك ماڭىزى ۇلكەن تۋىندىلاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى وراسان زور.

شاعىرباي الماسبەك،

ق ر بعم عىلىم كوميتەتى

فيلوسوفيا، ساياساتتانۋ

جانە ءدىنتانۋ ينستيتۋتى

ءدىنتانۋ ورتالىعىنىڭ

ديرەكتورى، PhD دوكتور