ۇلتتىق قۇندىلىقتىڭ نەگىزگى كۇرەتامىرى – ونىڭ انا ءتىلى. قازاق ءتىلى تەك قازاق ۇلتىنا عانا كەرەك. زامان تالابىنا ساي دامۋ، جاھاندانۋ ۇردىسىنە ىلەسۋ، عىلىمدى دامىتۋ قاجەت، ول ورىندى. ءبىراق عىلىمدى دامىتا وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ دە عىلىم ءتىلى رەتىندە دامۋىن ەشقاشان نازاردان تىس قالدىرماعان ابزال. 15 اقپاندا الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن «قازاق ءتىلى – عىلىم ءتىلى» اتتى جيىن ءوتتى. قازاق ءتىلىن عىلىم ءتىلى رەتىندە قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ ماسەلەلەرى، اتقارىلىپ جاتقان باستامالار جانە قازاق ءتىلىن ءارى قاراي دامىتۋ جولدارى جايلى ايتىلدى.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ،  بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى قازاق ءتىل ءبىلىمى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى اناركۇل سالقىنباي ءوز ويىن ءبولىستى:

«عىلىم ءتىلىن ءبىز تەك قانا ورىس تىلىندە، اعىلشىن تىلىندە دامىتاتىن بولساق، قازاق ءتىلى ادەبي ءتىل رەتىندە ءوزى قىزمەت كورسەتە المايتىنداي دەڭگەيگە ءتۇسىپ قالادى. سوندىقتان ءبىز قالايىق-قالامايىق عىلىم ءتىلىن قازاق تىلىندە دامىتۋ ءبىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ماقساتتى تۇردە ىستەيتىن جۇمىسىمىز بولۋى كەرەك». 

قازاق ءتىلىن عىلىم ءتىلى رەتىندە دامىتۋ –  ىرگەلى ءىس. ويتكەنى قازاق ءتىلى ادەبي ءتىل بولۋى ءۇشىن ونىڭ 5 فۋنكسيونالدىق ءستيلى قامتىلۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا الەمدە 200-گە عانا جۋىق ادەبي ءتىل بار. سونىڭ ءبىرى – قازاق ءتىلى.

يۋلاي شاميل وگلۋ 2016 جىلى قازاقستانعا قونىس اۋدارىپ، قازاق ءتىلىن زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى. نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ «قازاق ءتىلى جانە تۇركى زەرتتەۋلەرى» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى «اكادەميالىق قازاق ءتىلى» باعدارلاماسىن العاش بولىپ اشقان.

«بىرىنشىدەن، تۇركى تىلدەرى قاتتى دامىعان. ءبىراق ءار ءتىلدىڭ تەرمينولوگياسى ءارتۇرلى. مىسالى، تۇرىك تىلىنە فرانسۋز تىلىنەن تەرميندەر ەنگەن. بۇرىن كەڭەس وداعىندا بولعان تىلدەردە ورىس تىلىنەن كىرىككەن سوزدەر بار. قازاق تىلىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن تەرميندەردەن بولەك الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دە شىعارعان تەرميندەرى بار. سوندىقتان عىلىم ءتىلى بولۋ ءۇشىن بىرىنشىدەن تەرمينولوگيا قاجەت. ول قازاقستاندا بار، ءبىراق ونى وقۋشىلارمەن ءبولىسۋ، ۇرپاقپەن ءبولىسۋ پروبلەمالارى ءالى دە شەشىلمەي جاتىر. ءبىز سول پروبلەمانى شەشۋ ءۇشىن اكادەميالىق قازاق ءتىلى باعدارلاماسىن اشتىق».

«قازاق مەملەكەتىنىڭ بار بولۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن ۇلتتىق سانا بولۋى كەرەك»، - دەيدى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى انار فازىلجان. 

– بالادا عىلىمي سانا ءجاسوسپىرىم كەزىندە قالىپتاسا باستايدى. سول بالاعا ارنالعان تۇسىنىكتى تىلدە جازىلعان الەم، وبەكتيۆتى دۇنيە، تابيعات، ادام، قوعام تۋرالى عىلىمي كونتەنت بار ما؟ ول كونتەنت بار بولسا، سول بالانىڭ تولىق مۇقتاجىن وتەي مە؟ ولاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس كەلە مە؟ ارينە، جوق. ونى ءبارىمىز بىلەمىز. عىلىمي ساناسى وزگە تىلدە قالىپتاسقان ۇرپاق نە ىستەيدى؟ ونىڭ ساناسىندا تىلدىك نيگيليزم داميدى. حيميانىڭ كۇردەلى ماسەلەلەرىن، فيزيكانىڭ كۇردەلى قۇبىلىستارىن، ماتەميكانىڭ فورمۋلالارىن جەتكىزۋگە قازاق ءتىلىنىڭ شاماسى جەتپەيدى ەكەن دەپ ويلايدى. ءبىز وسى ماسەلەنى نازارعا الۋىمىز قاجەت. سول ءۇشىن عىلىمي سانانى ۇلتتىق تىلدە، انا تىلىندە دامىتۋ كەرەك.

تاقىرىپتى تالقىلاۋ بارىسىندا عالىمدار قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم ءتىلى رەتىندە باياۋ دامۋىنىڭ  سەبەپتەرىن دە اشىق ايتتى.

«پروبلەما قازاق تىلىندە ەمەس، پروبلەما قوعامدا (ۇلكەن كىسىلەر مەن ورتا بۋىندا، جاستاردا). كەز كەلگەن لابوراتورياعا بارساق، ولار عىلىمدى قازاق تىلىندە جاسامايدى. ول دا ۇلكەن پروبلەما.

مەن سوڭعى ءبىر جارىم جىلدا تۇسىنگەنىم – بالاباقشا ماسەلەسى. بارىمىزگە بەلگىلى دۇنيە: تانىسىڭىزدىڭ، تۋىسىڭىزدىڭ بالاسى ۇيدە جۇرگەندە ءبىر اۋىز ورىسشا بىلمەيدى، ءبىراق بالاباقشاعا بارعان سوڭ ورىسشا سويلەپ كەتەدى»، - دەدى  يۋ. شاميل وگلۋ.

ارينە، جاس بۋىن، جاڭا ۇرپاقتىڭ تىزگىنى بالاباقشا تاربيەشىلەرى مەن مەكتەپ، جوعارى مەكتەپ وقىتۋشىلارىندا. اناركۇل سالقىنبايدىڭ ويىنشا دا بۇل پروبلەمانىڭ نەگىزى مەكتەپتەگى وقىتۋ باعدارلاماسىمەن بايلانىستى: «مەكتەپتە جاراتىلىستانۋ پاندەرى تەك قانا اعىلشىن تىلىندە بولسىن دەگەن كوزقاراس بولدى. ول كەزدە باسقا مينيستر ەدى. سوعان سايكەس بىزدە قازاق تىلىندە وقىتىپ جۇرگەن بيولوگيا، حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا دەگەن پاندەر اعىلشىن تىلىندە وتە باستادى. دەمەك بۇل جوو-داعى عىلىمعا دا اسەر ەتەدى. ياعني مەكتەپتە وسىنداي پاندەر اعىلشىن تىلىندە جۇرەتىن بولعاندىقتان جوو-دا، اسىرەسە، ەكىنشى كۋرستان باستاپ بولاشاق مۇعالىمدەردى ياعني ستۋدەنتتەردى اعىلشىن تىلىندەگى ساباقتاردى كوبەيتۋگە ءبىز جاعداي جاساي باستادىق. ءسويتىپ قازاق اۋديتورياسىندا ستۋدەنتتەر كوپ بولعانىمەن ءبىز ولاردى قالاسىن-قالاماسىن كەيدە مىندەتتەپ اعىلشىن تىلىندەگى اۋديتوريالارعا اپارۋعا تالاپتاندىق».

انار فازىلجان: «ەڭ الدىمەن تىلدىك ترانسميسسيا پروبلەماسى بار. ياعني ءتىلدىڭ ۇرپاقتان ۇرپاققا بەرىلۋى كۇردەلى ماسەلەگە اينالدى. ءبىر وتباسىندا اتا-اجەسىنىڭ، اكە-شەشەسى مەن بالانىڭ تىلدىك دەڭگەيى ءارتۇرلى.

جاھاندانۋ مەن ۇلتتانۋ قاتار ءجۇرۋى كەرەك. وكىنىشتىسى، ءبىز تەك قانا جاھاندانۋ جايلى ايتىپ كەلەمىز».

ءتىل ومىرشەڭدىگى ءۇشىن زاڭنامانىڭ، كەڭسە قاعازدارىنىڭ، وقۋلىقتاردىڭ، عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ انا تىلىندە بولۋى اسا ماڭىزدى.  وسى تۇستا انار فازىلجاننىڭ مىنا پىكىرى ورىندى: «عىلىم قازاق تىلىندە جاسالۋى ءۇشىن زاڭنامالىق دەڭگەيدە شەشۋىمىز ءتيىس. ءبىز نورماتيۆتىك بازا شىعارۋىمىز قاجەت. قازاقستاندا قورعالاتىن عىلىمي ديسسەرتاسيالار قازاق تىلىندە بولسا، ول ءبىزدىڭ ماتىندىك قورىمىزعا جاتادى. ماتىندىك قورعا ءتۇستى دەگەن ءسوز ول حالىقتىڭ جادىنا، ساناسىنا ەندى دەگەن ءسوز. ەرتەڭ ونى وقۋلىق ازىرلەيتىن اۆتورلار پايدالانادى. ول جەردەن ستۋدەنتتەر الىپ وقيدى».

اناركۇل سالقىنباي: ق ر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ بۇيرىعى بار. كەز كەلگەن ديسسەرتاسيا جازىلعان كەزدە ونىڭ قازاقشا نۇسقاسى بولۋى ءتيىس. ءبىراق ول ورىندالىپ وتىرعان جوق. مۇنى ديسسەرتاسيالىق كەڭەس تالاپ ەتۋى كەرەك. ونىڭ ءبىر كىلتيپانى بار: قورعالعان ديسسەرتاسيا اعىلشىن تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلۋى ديسسەرتاسيالىق كەڭەستەرگە بەكىتىلگەن. ال ولاردا ونداي مۇمكىندىك جوق. اۋدارماشى جوق، بىرىنشىدەن. ەكىنشىدەن، قارجى جوق. وسى بۇيرىقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋ كەرەك. سونىمەن قاتار قازاق ءتىلىن وقىتۋدىڭ مەتودولوگياسى قاجەت. ءبىز ءوزىمىزدىڭ مەتودوگيامىزدى جاساماي، كوگەرە المايتىنىمىزدى سەزىنەتىن ۋاقىت جەتتى. ال ول مەتودولوگيانى ۇلتتىق نەگىزدە، ۇلتتىق ايادا قاراستىرعاندا عانا ءبىز جەڭىسكە جەتەمىز. 

AlmaU-دىڭ تىلدەر ورتالىعى جيىندا ايتىلعان ماسەلەردى قولعا الىپ، ونىڭ شەشۋ جولدارىن قاراستىرۋ بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەدى.

«ەندى جىل سايىن وسى تاقىرىپ بويىنشا جيىن، كونفەرەنسيا وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. وندا ۋنيۆەرسيتەتىمىزدىڭ تىلدەر ورتالىعى جاساعان جۇمىستار مەن زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن ۇسىنامىز. وسى ماسەلە بويىنشا باسقا دا ۋنيۆەرسيتەتتەر جانە ۇيىمدارمەن بىرىگىپ جۇمىس ىستەۋگە ءازىرمىز»، - دەدى الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىم بويىنشا پرورەكتورى باقىتجان ساركەيەۆ.  

شارا اياسىندا الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرەزيدەنتى جانە نەگىزىن قالاۋشىسى اسىلبەك قوجاحمەتوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن شىققان   «قازاقستاندىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءتيىمدى مودەلىن ىزدەۋ جولىندا» اتتى مونوگرافياسىنىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى.

اۆتورلاردىڭ ءبىرى الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ  اكادەميالىق دامۋ جونىندەگى پرورەكتورى اسەل ارىن قىزى ءوز ويىن ءبولىستى: «بۇل مونوگرافيادا 21ء-شى عاسىرداعى قازاقستاندىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كەلبەتى سۋرەتتەلگەن. ەڭبەك جاڭادان تاعايىندالعان جانە جاس رەكتورلارعا، جاڭارتىلۋ پروسەسىندەگى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ ديرەكتورلار كەڭەسى مەن قامقورشىلار كەڭەسىنە، جوو-نىڭ توپ-مەنەدجەرلەرىنە پايدالى. جوباعا قازاقستاننىڭ  7 قالاسىنان  12 جوو قاتىستى. مونوگرافيانى 45 اۆتور بىرىگىپ جازىپ شىقتى».

ءۇش تىلدە جارىق كورگەن مونوگرافيانىڭ قازاق تىلىندەگى تانىستىرىلىمى بۇگىنگى شارامەن تۇسپا-تۇس كەلۋى تەگىن ەمەس. ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا وقۋلىقتاردىڭ انا تىلىندە شىعۋى – ءتىل ومىرشەڭدىگىنىڭ تاعى ءبىر كەپىلى.

ايدانا ايتباي