كۇيشى تۋرالى تولعانۋدان بۇرىن، كۇي تۋرالى سۇراققا، الدىمەن جاۋاپ قاتۋ ماڭىزدى بولىپ تۇر... كۇي دەگەن نە؟ ول قانداي اسپاپتارمەن ورىندالادى؟ ونىڭ قانداي تۇرلەرى بار؟

كۇي-دومبىرا، قوبىز، سىرناي، سىبىزعى جەتىگەن سياقتى ىشەكتى، تيەكتى، پەرنەلى، قۇلاقتى، شاناقتى، ساپتى، كىندىكتى ءۇندى اسپاپتارمەن ورىندالاتىن — تەربەلىستى، ىرعاقتى، داۋىستى مۋزىكالىق جانردى "كۇي" دەپ اتايدى.

قازاق كۇيلەرى باعى زامانداردان بەرى وسىنداي ۇلتتىق اسپاپتارمەن شىعارىلىپ، حالىق اراسىنا كەڭ تاراتىلىپ كەلدى. كەيىن كەلە مۋزىكا ونەرىنىڭ دامۋىنا بايلانىستى، جەكە كۇيلەر حالىق اسپاپتارى وركەسترلەرىنىڭ رەپەرتۋارلارىنا قوسىپ توپتىق ورىندالا باستادى.

كۇي قازاق، قىرعىز، وزبەك، ۇيعىر، تۇرىك حالىقتارىنىڭ اسپاپتىق مۋزىكاسىنا ءتان ورتاق اتاۋ بولىپ تابىلادى.

ال قازاق حالقىنىڭ كۇيلەرى 14 عاسىردا جەكە مۋزىكالىق جانر بولىپ زەرتتەلىپ، بەس مىڭ جىلدىق ۇزاق تاريقى بار ەكەنىن، الەم عالىمدارى مويىنداپ، ءوز الدىنا "قازاق كۇيلەرى" دەگەن اتاۋمەن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزلىدى.

جالپى قازاق كۇيلەرى مازمۇنى اڭىز-ەرتەگىلەرگە، ناقتىلى تاريحي وقيعالارعا قۇرىلىپ، كوبىنە باعدارلامالى تۇرىندە دامىدى. وندا حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاۋقىمەتتى تاعدىرى مەن ادىلەتسىزدىككە قارسى رۋحتى كۇرەسى، ازات ءومىردى اڭساعان اسىل ارماندارى، قۋانىش سەزىمدەرى قايعى مۇڭ-شەرلەرى كۇي تىلىمەن، تەرەڭ تولعانىسپەن ورنەكتى بوياۋىن تاۋىپ، تىڭدارماندارىن اسا اسەرلى سەزىم قۇدىرەتىمەن باۋراپ الىپ وتىردى.

وسى مازمۇنداردىڭ قايماعىن قالقىپ، ۇلكەن كۇي ونەرىن ءوزىنىڭ جەكە قولتاڭباسى، دارا ستيلىمەن كۇي جاساپ دامىتقان قىزىرحان باباقۇمار ۇلى "سال - سەرى" ، "بايگە"، "كوڭىل نازى"، "جەكپە-جەك" ، "تاڭجارىق تاعىلىمى" اتتى تاڭعاجايىپ تاماشا كۇيلەر تۋدىردى. بۇل كۇيلەردى تىڭداپ وتىرعاندا ۇلانعايىر قازاق دالاسىندا وتكەن عاسىرلىق كوشپەندى ءومىر شىندىقتارىن ونەر كارتيناسىنا اينالىپ، كينو ەكرانىنداي ءىرى وقيعالاردى ەلەستەتتىپ، بىر-بىرلەپ كوز الدىڭنان تىزبەكتەپ وتكىزەدى. كۇي سارىنىنان بىردە قوبىلاندى، ەرتارعىن، الپامىس، ناۋرىزباي، قابانباي، ەر جانىبەك، كەنەسارى سىندى باتىر بابالارمىزدىڭ ۇلت، ۇرپاق ءۇشىن ەلى مەن جەرىن قورعاعان قاس باتىرلىعى، جەكپە-جەككە تۇسكەن قيان كەسكى شايقاستارى كوز الدان وتسە، ەندى بىردە اقان، ءبىرجان، سەگىز سەرىلەردىڭ سۇلۋ دالانى ۋگاي انمەن تەربەتكەن عاجاپ انشىلىك، اقىندىق، جىراۋلىق ونەرلەرى كۇللى قازاق دالاسىن اسەم اۋەنمەن تەربەگەن، سال-سەرىلىك ونەرلەرى وركەن جايىپ، كوڭىل ارباپ، كوز تارتىپ اسەم سۋرەتپەن تاڭعا جايىپ كوركەم كورنىس جاسايدى. تاعى بىردە عاسىلار بويى سالت پەن ءداستۇرىن ساقتاعان ۇلى قازاق حالقىنىڭ قارا شاڭىراعىندا، تۋسا تۋ دالاسىنىدا ءوتىپ جاتقان ۇلىس تويىنىڭ كورنىسى، قىز جىبەكتىڭ كوشىندەي سالتاناتتى ساپ تۇزەپ، سەزىم تويعىسىز اسەم كورىسپەن كوز الدىدان وتەدى.

مىنە، كۇيشىلىك، كۇي جاساۋ ونەرى دەپ وسىنى ايتادى. وسىنى ايتقاندا دا، كۇي كادىمگى رومان، پۋەست، اڭگىمە، كينو سياقتى وقيعالى، سۇيىكتى شىعارما. جازا شىعارمالاردى وقۋ، جازۋ ارقىلى قابىلداساق، كۇيدى تىڭداۋ ارقىلى قابىلدايمىز. وعان ەستى قۇلاق، سانالى ساپا كەرەك. كۇيدىڭ دە وزىنە ءتان ءبىتىم - ءپىشىنى، وقيعاسى، قۇرلىسى، مازمۇنى، ىشكى شيلەنىستى قاقتىستى، مەلودياسى دامۋ بارىسى، ىرعىقتى، دىبىستى، تولقىندى كوركەم كورنىستەرى بولادى.
ءيا، قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ كۇيلەرىنىڭ مەلوديالىق-فورمالىق قۇرىلىسى، ىرعاقتىق-ورىنداۋشىلىق ادىستەرى سان الۋان ادەمى بوياۋمەن مىڭ سان تۇلەپ، تۇرلەنىپ ،تۇلەجىپ، قۇبىلىپ، قۇلپىرىپ، دومبىرا شاناعىندا ويلى ويناقى، سۇلۋ سىلقىم، كەرىمسال، كەربەز دىبىس تولقىندارىمەن تورعىن سۋسىلىنداي، جەل جيرەكتەگەن كول بەتىنىنىڭ مايدا بۇيرا تولقىنىنداي عاجايىپ كورىكتى كورىنىسىمەن ۋىزداي ۇلبىرەپ ۋىلدەگەن ۇنىمەن تىڭدارمان قۇلاعىن تۇتقىنداپ، جۇرەگىن جاۋلاپ الدى.

ونىڭ كۇي شەرتۋ ، ىشەك قاعىس شەبەرلىگى مەن پەرنە باسۋ بابى تىپتەن بولەك. وزگەدەن وزگەشە دەۋگە بولادى. قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ كۇي جاساۋ جانە كۇي ورىنداۋ شەبەرلىگىنە قاراي، ونىڭ كۇيلەرىن ەكى ستيلدىك مەكتەپكە ءبولىپ قاراستىۋعا بولادى.

ءبىرىنشىسى – "جەكپە - جەك"، "ماشان باتىر" ، "تاڭجارىق تاعىلىمى" اتتى كۇيلەرى ەكپىندى، قارقىندى، قارىشتى، جويقىن جوتالى، اساۋ اعىندى، جارىسپالى، توق تولقىندى، ەر مىنەزدى سيمفونيالىق سيپاتتا ورىندالعان عاجايىپ توكپە كۇيلەر ۇلگىسىنە جاتقىزۋعا بولادى.

ەكىنشىسى – تەلەگەي تەرەڭ سۇلۋ سىرعا، شۇڭەت ءتۇپمىز ويعا، قىدىرمالى قىدىر قيالعا، نازىك ناركەز كوگىلدىر كوڭىلگە،سەرى سەتەر سەزىمگە، ۇياڭ ۇيالى ۇلى ۇعىمعا، ۇزدىككەن ۇكىلى ۇمىتكە، بالبىراعان بالداي ءتاتتى باقىت سەزىمگە باعىنعان قوڭىر سازدى "كەربەزىم"، "اڭسادىم"، "حان ءتاڭىرى"، "جەتىسۋ"، "كوڭىل قۋانىشى" سىندى كەرىم كۇيلەرىن شەرتپە كۇيلەر توبىنا توپتاستىرۋعا بولادى.

راس-اۋ ، ۇمىتپاي تۇرعاندا ءبىر ويىمدى جاسىرماي ايتىپ الايىن. قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ كۇيلەرىنىڭ يدەيالىق-كوركەمدىك دياپازونى وتە كەڭ، مازمۇنى سالقار، ويلارى ءتۇپسىز تۇڭعىيىق يرىمدەرگە تارتىپ اكەتىپ جاتادى. دىبىس ىرعاق تولقىندارى وتە سيقىرلى، تىم نازىك. ساز سارالىعى جويقىن كۇش-قۋاتقا يە.

ءبىر كۇيى باستالىپ اياقتاعاندا، تىڭدارمان سول كۇيدىڭ تىنىستى سۇلۋ ىرىستى ىرعاعىمەن كۇللى عالامدى بىرگە قىدىرىپ، بىرگە ارالاپ، بىرگە تاماشالاپ، تاڭعا جايىپ قيال الەمىنە بىرگە ساياحاتتاپ كەلەدى.

مىنە، بۇل قىزىرحان باباقۇمار ۇلى جاساعان كۇي ونەرىنىڭ ادام ساناسىنا تۋعىزاتىن ەرەكشە اسەرى بولىپ تابىلادى. ەرگەر، باسىنا كوك شەگە قاقسا تۇسىنبەيتىن بىتەۋ باس، ماڭقيعان ماۋباس بولماسا، دومبىرا شەرتىلگەن زاماندا ەكى ىشەكتىڭ دىرىلىمەن قوسا ونىڭ دا، جان دۇنيەسى، جۇرەگى بىرگە دىرىلدەي جونەلەدى.

قىزىرحان باباقۇمار جاساعان كۇيلەردى مازمۇنىنا، كۇي مىنەزىنە قاراي "تاريحي كۇيلەر"، "ليريكالىق كۇيلەر"، "اڭىزلىق كۇيلەر"، "قارالى كۇيلەر"، "ارناۋ كۇيلەر" سياقتى تاقىرىپتارعا جىكتەۋگە بولادى.

كۇيشىنىڭ كۇي ورىنداۋ شەبەرلىگىندەگى ىشەك قاعىسى، پەرنە باسۋ، كۇي ءتىلىن سىر سۇلۋ ىرعاقپەن سويلەتۋ، قوڭىر ۇنمەن ارلەپ قۇيتقىلجىتا قۇت قۇلاققا قۇيۋ، كۇي مازمۇنىن ءتۇپسىز مۇحيتتاي تەرەڭگە بويلاتىپ بارىپ، سول تەرەڭنەن قايتا الىپ شىعىپ، شەكسىز شىرقاۋ بيىككە شىعانداتۋ، ادام جان دۇنيەسىن مىڭ سان قۇبىلتىپ قۋانتۋ، مۇڭ-شەرىن قوزعاپ ودان ارىلتۋ، توسىن سىرمەن توتىداي تۇرلەندىرىپ تەربەنتۋ، دومبىرا شاناعىندا، كوز تويعىسىز كوركەم كورىنىس، كەرىم كارتينا جاساۋ نار دۇنيەنىڭ ءنارىن سارقىپ ىرعاققا تۇسىرە شەبەر شەرتۋ قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ وزىنە ءتان حاس ستيل ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.

ءبىز سونى ءبىلۋمىز ءارى دۇرىس تانۋىمىز قاجەت. ءبىر كۇيشىدەن ەكىنشى ءبىر كۇيشىنىڭ كۇي جاساۋ جانە كۇي ورىنداۋ شەبەرلىگى جاعىنان اسىپ ءتۇسۋىپ جاتۋى، سول كۇيدى قانداي شەبەرلىكپەن، قانداي ونەر ستيلىمەن ورىنداۋىنا تىكە قاتىستى بولادى. سودان بارىپ ءار كۇيشىنىڭ ءوز الدىنا كۇي تارتۋ ءستيلى قالىپتاسادى. سول قالىپتاسقان ونەر ستيلىنەن ءار كۇيشىنىڭ مەنشىكتى كۇي ورىنداۋ مىنەزى بارلىققا كەلەدى.

كۇيشى مىنەزى – كۇي مىنەزى بولىپ قالاپتاسادى. كۇيشى قانداي كۇي ورىنداسا، كۇي مىنەزى دە ءدال سونداي بولادى. ءار كۇيشىنىڭ جان الەمىندە مىڭ سان قايناپ، دومالانا دوڭبەكشىپ جاتقان ىشكى پيسحيكالىق يرىمدەرى مەن جالىن اتقان جان تولقىنى، سەتەر سەرى سەزىم سىرلارى كۇيشىنىڭ كۇمىس ساۋساعىنا كۇي بولىپ تاعىلىپ، دومبىرا شاناعىندا ورىندالىپ، قۇبىلا قۇلپىرىپ، تۇرلەنە تولەجىپ كۇمبىرلى كۇيگە اينالادى.

كەربەز كۇيگە اينالعان سىلقىم سىڭعىرلى ىرعاقتار ۇيقىدا جاتقان ويدىڭ جابىلۋلى تۇندىگىن اقىرىن عانا اشىپ، سانا ساڭلاۋىنا شۋاقتى جارىق نۇر تۇسىرەدى. ويانا الماي قالعىپ- شۇلعىپ ، مەڭ-زەڭ بولىپ، جالقاۋلىق جامىلعىسىن جامىلىپ قىمتانىپ جاتىپ قالعان سەزىمدى ءدىر ەتكىزىپ وياتىپ، ويانعان سانانىڭ تورىنە شام جاعىپ، جارىق تورگە شالقىتىپ مالداس قۇرعىزادى.

مىنە، قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ كۇي قۇدىرەتىندە، كۇي كيەسىندە وسى تىلسىم سىر بار. كۇي بىتكەننىڭ ءبارى، كۇي شەرتكەنىڭ ءارى تۇگەل كيەلى بولا بەرمەيدى. ول ءۇشىن دە وتەتىن وتكەل، اساتىن اسۋ، باساتىن باپتى بۇراڭدا كۇردەلى، قيىن دا قيىر جول بار. قينالا توگەتىن اشتى تەر بار. سونى سوقپاققا، تىڭ تىنىسقا، تۇمسا تۋ دۇنيەگە ەكى ىشەكتى قاعا ساپ، ون ءتورت پەرنەنى باسا ساپ، وپ-وڭاي جەتە سالۋ ، ءاي قايدان بولا قويسىن. ەكىنىڭ ءبىرى سەرمەي بەرمەيتىن كۇردەلى كۇدىر ىرعاقتى، سىنى سيقىرلى ، داۋىسى دارا كۇيلەر بولادى.

انە، سونداي كۇيلەردىڭ ءبىرى دە، ءبىر ەگەيى دە قىزىرحان باباقۇمار ۇلى جاساعان تاڭعاجايىپ تاماشا كۇيلەر. ول كۇيلەر عاسىرلار كەرەۋىنىنىڭ التىن قوڭىراۋىنداي، تاريحتان بۇگىنگە، بۇگىننەن بولاشاققا ءۇردىسىن ۇزبەي، قۇنىن كەمىتپەي، ءقادىر قىمباتىن جەمىرىتپەي، تىڭدارمانىن جالىقتىرماي جاقسى شەرتىسمەن جالعاسا بەرەتىنى ەش داۋ تۋدىرمايدى.

كۇي - ونەر قۇدىرەتى. كەي كۇيلەر ولشەمدى نوتاعا باعىنداي ەركىن سامعاپ شەرتىلەدى دە، سيقىرلى سىر جۇمباقپەن تىڭدارماندارىن تۇتقىنداپ ءتۇپسىز وي بەسىگىنە قۇنداقتاپ، كۇي الديىمەن اسەم ىرعاققا بولەپ تاستايدى.

ءبىز كۇيدى ساۋاتتى تىڭداۋ، كۇيگە دۇرىس ەستى باعا بەرۋمىز ءۇشىن دە مىنا ءبىر جايدى تەرەڭ بىلگەنىمىز ابزال بولماق.

قازىرگى كۇي شەرتۋ شەبەرلىگىنە قاراي ، كۇيشىلەردىڭ ساۋساق قاعىسىن سانامالاپ اتاپ وتەيىكشى: "جاپپاي قاعىس"، "كەزەك قاعىس"، "شەرتپە قاعىس"، "شۇبىرتپالى قاعىس"، "تەرمە قاعىس"،"سىيپاي قاعىس"، "شاپپا قاعىس"، "جارىسپا قاعىس"، "ىلمە قاعىس"، "كوبە قاعىس"، "تىرناق قاعىس"، ۇدەمە قاعىس"،"سابالاق قاعىس"،"جۇلما قاعىس"، "سىرعىما قاعىس"، "مايدا قاعىس"،"جەلدىرمە قاعىس"، " جورعا قاعىس"،"سىڭار قاعىس"، ""قوس قاعىس"،"جەتىم قاعىس"، "توق قاعىس"، "اش قاعىس"،"توپە قاعىس"، "شور قاعىس"، "ورتا قاعىس"، " جەل قاعىس"، "سامال قاعىس"، "جىبەك قاعىس"، "قاڭعىما قاعىس"،" قۇيىن قاعىس"، "بەزەك قاعىس"،" بەي قاعىس"، "تارتپا قاعىس"،" سايتان قاعىس" ،" سىلتەمە قاعىس"، "ءسىڭىر قاعىس" "ەرسى قاعىس". "كەرى قاعىس"، " ماي قاعىس"، "جالتاق قاعىس"، قارا قاعىس" ت.ب. وتە كوپ تۇرگە بولىنەدى.

ءيا، وسى كوپتەن كوپ قاعىستار كۇيدىڭ مىڭ سان تۇلەپ، تۇرلەنىپ شىعۋىنا، ىرعاق تەربەلىستەرىنىڭ دىبىس تۇرلەنۋىنە وتە ۇلكەن ىقپال جاساسا، پەرنە باسۋدىڭ دا اتقارار رولى وتە ۇلكەن، قاعىستان قۇبىلىپ شىققان ىرعاقتاردى تۇرلەندىرۋگە تيگىزەر پايداسى كوپ. پەرنەنى "نىق باۋ"، "سىرعىتا باسۋ"، "دىرىلدەتە باسۋ"، "تايعاق باسۋ"، " قوس باسۋ"، " ۋىستاي باسۋ"، "سوزا باسۋ"، "قاشقاقتاي باسۋ"، " قاراشا باسۋ" "جەبەلەي باسۋ"، "جەلدىرمە باسۋ"، " جاناي باسۋ" ،"اتتاپ باسۋ"، "قۋالاي باسۋ" ،"قۇرما باسۋ"،"شالىس باسۋ" .ت.ب. تۇرلەرى بار.

ءبىر كۇيدىڭ ورىندالۋىنان ەندى ءبىر كۇيدىڭ ورىندالىنىڭ مۇلدە ۇقسامايتىنى دا، كۇي سارىنىنىڭ ءۇن ۇدەمەلىگىنىڭ دە، باسقا-باسقا بولىپ تۋاتىنى دا، وسىنشاما شىتىرمان قاعىستار مەن پەرنە باسۋلاردىڭ اسەرلى ارەكەتى، قوزىلى قوزعالىسىنان ىشەك تەربەلىسى قۇلپىرمالى ىرعاق وزگەرىسىن تۋدىرىپ، ءار سارىنداعى كۇيلەردى تۋدىرادى. كۇيشىنىڭ وتە تەرەڭدە تەڭىزدەي تەربەلىپ جاتقان ءىنجۋ - مارجان سەزىمدەرىن ساۋساققا كوشىرىپ، ساۋاق قوزعالىسىنان، ەكى ىشەك تەربەلىسىنە ءتۇسىرىپ، پەرنە باسۋ بابىنا باعىندىرىپ باقتى كۇي جاساۋ وڭاي ونەر، جاي دىڭعىر ەمەس. تىپتەن كۇردەلى كۇرمەۋى كوپ، شىتىرمان جولدى ونەر.

باعى زامانداعى بابالارمىز كۇيشى كۇي شەرتپەي جاتىپ، دومبىرا قۇلاعىن بۇراپ وتىرعاندا، ونىڭ قۇلاق كۇيىنەن-اق قانداي كۇي تارتقالى وتىرعانىن، كىمنىڭ كۇيىن ورىنداعالى جاتقانىن ايتقىزباي تانىپ وتىراتىن بولعان عوي، شىركىن!؟

ءجا، از تىڭدارماندارىم، سانالى وقىرماندارىم، مەن بۇل جەدە كۇي زەرتەيىن، كۇي ءتابيعاتىن تانىتايىن دەپ وتىرعام جوق. ءوزىم دە كۇيشى ەمەسپىن. جاقسى كۇي تىڭداۋشىمىن.

مەن، ءوز باسىم قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ قاسىندا وتىرىپ، ءبىراز كۇيلەرىن تىڭدادىم. وتە سىرباز، سىرلى، كەربەز، كەرىمسال، سۇلۋ، سىلقىم كۇيلەردىڭ اۆتورى ەكەنىنە كۋامىن. ونىڭ كۇي قاعىسىندا، پەرنە باسىسىندا ءبىر تىلسىم سىر بار، جۇمباق جاپسار بار. دومبىرانى قولعا العاندا ونىڭ ەپتى دە شەبەر ساۋساقتارى دومبىرا شاناعىندا قۇمىرىسقاداي جورعالاي جونەلەدى. سول جورعا ساۋساقتاردىڭ عاجايىپ قاعىسىنان، ەپتى قوزعالىسىنان قۇيتقىلجىعان كۇي ىرعاعى پايدا بولادى. بەس ساۋساق مەڭگەرگەن پەرنەدەن بەيىشتەي كۇي تەربەلىسى جوڭكىپ شىعادى. بەرەكەلى قۇلاققا بەبەۋ قاعىپ ەستىلەدى. تازا جۇرەككە ءلۇپىپ ەركەلەپ جەتەدى.

قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ "كۇي تاعىلىمى" اتتى كۇيى - تاڭ نۇرىنداي تازا، پاك كوڭىلدىڭ سىرمال سىرىن شەجىرە ەتىپ شەرتەدى. ونىڭ ورىنداۋ شەبەرلىگى تىپتەن بولەك قيعاش كوبە قاعىس پەن كەسە تەربەۋ قاعىسىن قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قاتار پايدالانىپ، ساۋا تارتىپ، ىرعاق ءۇنىن ۇدەتە ءتۇسىپ،ىلمە تارتىسپەن قوڭىر ىرعاققا باعىندىرىپ بالداي ءتاتتى ءۇن تۋعىزادى. سوسىن سەزىم قازانىندا ابدەن قايناپ پىسكەن ويدىڭ ءدامىن بۇزباي، تولىق قاندى تولعاۋ ەتىپ، ءار پەرنەنى مىڭ تىلمەن قوڭىر ۇنگە باعىندىرا سويلەتەدى. تىپتەن ءۇننىڭ ىشكى نازىك تەربەلىستەرىن ىشەك قاعىسى مەن پەرنە باسۋ بابىنا جۇمساق جاتقىزىپ، ىرعاق پەن ءۇندى سۋلۋ جىممەن ۇيىتا جالعاپ، شەبەر ۇستاداي مۇلتىكسىز كۇي ەتىپ، قۇمبىرلەتە شەرتىپ جەتكىزەدى. بۇل اسقان شەبەرلىك.

شەبەرلىك بولعاندا دا، شەكەسى تورسىقتاي تومپيا تولعان، تولىقسىپ پىسكەن شەبەرلىك. كۇيدىڭ اتى ايتىپ تۇرعانداي تازا تاعىلىمدى، ءتىلسىز تىلمەن جەتەلەپ جەتەسىن تاۋىپ جەتكىزەدى. مىنە كۇيشىلىك ونەر. كۇيشىلىك ورىنداۋشىلىق دەپ وسىنى ايتادى.

مويىنداماسقا بولماس، اسىرا ماقتاۋدىڭ قاجەتى جوق، ارتىقشىلىعىن ايتۋ ايىپ ەمەس. "كۇي تاعىلىمى" ءمىنسىز قولدان، ورامدى ويدان، شەبەر ورىنداۋدان، كەرىم قيالدان، كوركەم كوڭىلدەن، سۇلۋ سەزىمنەن، اق تا پاك جۇرەكتەن تۋعان عاجايىپ تۋىندى دەپ تانىعان ابزال بولماق. كۇي دەپازونى تىم كەڭ، مازمۇنى شالقار ۇعىمدارعا قۇرىلعان. كوركەمدىك كوكجيەگى كوز جەتپەي الىس شالعايعا الىپ كەتەدى.

قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ "ۇلى دالا ۇلاعاتى" كۇيى دە ءوز سارىنىمەن جاسالعان تاماشا كۇي دەپ باعالاۋعا بولادى. ءار كۇيشى ەشۋاقىتتا جامان كۇي جاسادىم دەپ ويلامايدى. سەبەبى كۇيشى كەۋدەسى كۇن نۇرىنداي جارىق ساۋلەگە تولىپ تۇرادى. ونىڭ كەۋدەسىندە تارىداي قاراڭعىلىق بولمايدى. قۇددى سول سەكەلدى قىزەكەڭنىڭ "ۇلى دالا ۇلاعاتى " كۇيى دە، ءدال سونداي جارىق نۇرعا تولعان كوتەرىڭكى كوڭىلمەن جاسالعان كوركەم دە كەرىم كۇي دەۋگە بولادى.

ءيا، وسى ءبىر عانا كۇيدىڭ مازمۇنىندا ۇلانعايىر ۇلى دالانىڭ تىمسا بايلىعى مەن كەرىم كەڭدىگى تۇگەل سىيىپ، ءبىراق قامتىلىپ جاتىر. ادام جان دۇنيەسىنىڭ، جايساڭ جانىنىڭ قۋانىش قۇتىنا تولعان ۇلى دالانىڭ دارحان تىنىسىنداي، كەرىم سامالىنداي قوڭىر مايدا ىرعاقتار بار. تاپ-تازا، ءموپ-مولدىر سەزىمدەر بار. ۇلى ۇلتتىڭ ۋىزداي ۇيىعان ۇلى بەرەكەسى بار. جارقىن بولاشاققا دەگەن نىق سەنىمى بار.

مەن ونىڭ كۇي مازمۇنىنان گورى ونىڭ كۇي جاساۋ، كۇي ورىنداۋ شەبەرلىگىندەگى ستيلدىك ەرەكشەلىگىن ايتۋ، تانۋ بارەنەن ماڭىزدى بولىپ تۇر دەپ قارايمىن.
قىزەكەڭ، وسى كۇيدە دە سىرعىتپا قاعىس پەن مايدا قاعىس، ىلمە قاعىس پەن جورعا قاعىستى جارىستىرا پايدالانىپ، پەرنەنى نىقتاپ باسۋ مەن سىرعىتا باسۋدى ەگىز قاتار قولدانىپ، كۇي ءتىلىن قوڭىر ىرعاققا باعىندىرىپ، سۇلۋ سازدى ساعىنىشقا، جاعىمدى ۋىلدەگەن ۇدەمەلى ءۇندى قوسىپ، شەرتەر ويىن ەكى ىشەك قاعىسى مەن پەرنە باسىسىنا جەڭىل ءتۇسىرىپ، سىزات الىپ سىندىرىپ الماي، ەكى ىشەك تولقىنىنداعى ويناقى ويدى ون قۇبىلتىپ ويناتا بىلگەن. سىر سەزىمدى ەكى ىشەكتىڭ ۇنىمەن ءۇپىتىپ جۇرەك تۇبىنە جەتكىزە بىلگەن.

انە، گاپ ءدال وسىنداي ورىنداۋ شەبەرلىگىندە جاتىر. سوندىقتان قىزىرحان باباقۇمار جاساعان كۇيلەر كوپ كۇيلەردەن دارادانىپ، دانالانىپ، بوگەنايى بولەك، ەرشىمى ەرەك، قاعىسى جاڭا، پەرنە باسىسى باسقا بولىپ، تىڭنان تۇلەپ، سونىدان سوقپاق سالىپ شالقىپ، قىرانداپ قالقىپ شىعا كەلەتىنى سودان.

ءيا، قىزەكەڭنىڭ، قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ "سال- سەرى" ، "بايگە"، "كوڭىل نازى"، "جەكپە- جەك" ، "بۋراباي"، "تاڭجارىق تاعىلىمى"، "كەربەزىم"، "اڭسادىم"، "حان ءتاڭىرى"، "جەتسۋ"، "ماشان باتىر"، "كوڭىل قۋانىشى" تاعى باسقا باعىتتامالى كۇيلەرى وزىنە ءتان ، قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ مىنەزىنەن تۋعان، ونەر ستيلىمەن جاسالعان جاقسى تۋىندىلار، ءوزىنىڭ دارا قولتاڭباسى دەۋگە بولادى.

جالپى قىزىرحان باباقۇمار ۇلىنىڭ كۇيلەرىن تاقىرىپتىق جاقتان بىلاي جىكتەۋگە بولادى:
1.ءتابيعات قۇبىلىسىنا ( جەر اتاۋى) وتانشىلدىق مازمۇنىنعا ارنالعان "مارقاكول" "بۋراباي" "جەتىسۋ" "حان ءتاڭىرى" اڭىز نەگىزىندەگى تىلەك كۇيلەرىن
"پاتريوتتىق كۇيلەر" تاقىربىنا جاتقىزۋعا بولادى.
2. حالىقتىق مەرەكەگە -توي- دۋمانعا ارنالعان "ناۋرىز" "بايگە" "سال-سەرى" كۇيلەرىن" "قازاق ءداستۇرىن دارىپتەۋ" تاقىربىنداعى كۇيلەر دەپ تانۋ قاجەت.
3. جەكە تۇلعالارعا "ماشان باتىر"، "تاڭجارىق تاعىلىمى" "كەربەزىم"، "جەكپە-جەك" كۇيلەرىن "تۇلعا تانۋ" تاقىرىبىندا جاسالعان كۇيلەر دەپ ءبىلۋ كەرەك.
4. پسيحيكالىق ىشكى جان سەزىم (ليريكا) "ءسۇيىنشى" "كوڭىل قۋانىشى" "كوڭىل نازى" "بال نەمەرەم" اتتى كۇيلەرىن "جان تانۋ" تاقىبىنداعى كۇيلەر دەپ قابىلداۋ كەرەك.
5. ءتالىم - تاعىلىمعا قاتىستى"ۇلى دالا ۇلاعاتى"، "كۇي تاعىلىم" "بابالار اماناتى" اتتى كۇيلەر تەرەڭ فيلوسوفيالىق ، اپوريستىك تولعاۋ تاقىرىبىنا جاتقىزۋعا بولادى.
6. ءتاريحي وقيعالارعا بايلانىستى تۋعان "اڭسادىم" كۇيىن كونە ۋاقيعالار تاقىربىندا جاسالعان كونە كوز كۇي دەپ ۇعۋ لازىم.
7. تىلەك ماعىناسىندا تۋعان" اڭسادىم" ،" كۇي شاشۋ" اتتى كۇيلەرىن جارقىن زاماننىڭ كەلبەتى تاقىربىندا جاسالعان كۇيلەر دەپ بىلگەن ءجون بولماق.
توق ەتەرىن ايتقاندا قىزىرحان باباقۇمار ۇلى بۇگىنگى زاماننىڭ داڭسالى كۇيشىسى، بال بارماق كۇي جاساۋشىسى، اسا تالانتتى مۋزىكانتى دەپ تانۋ، باعالاۋ، جوعارى باعاسىن بەرۋ كەرەك.
بىزدە قالىپتاسقان ءبىر قىڭىر ادەت، قىرسىق داعدى بار. ول ونەرپاز ابدەن دۇنيەدەن وتكەن سوڭ عانا ماقتاپ، كوشە بەرىپ كوكەلەپ جاتامىز. تىرىسىندە ۇندەمەي قويامىز. ناشار بولسا كوزگە ىلمەيمىز، مىقتى بولسا جاق اشپاي جاتىپ الامىز، ورتان قول بولسا، ونى جەر-سۋعا سىيعىزباي ماقتايمىز. ساحنا تورىنەن تۇسىرمەي توسبەلگىمەن ماراپاتتايمىز.
ءبىز سونى ءبىلۋمىز ءارى سونى مويىنداۋمىز كەرەك. ول - ونەردىڭ دوسى - قۇشتارلىق، ونەردىڭ جاۋى - ءىش تارلىق، دوستىڭ جاۋى - مىستاندىق. ءبىز قىزىرحان باباقۇمار ۇلى جاساعان كۇي ونەرىن قۇشتارلىقپەن باعالاي ءبىلۋمىز كەرەك. 

بولات بوپاي ۇلى
الماتى. 16. 07. 2023 .ج.