اتام قازاق "ءبىرىنشى بايلىق دەنساۋلىق، ەكىنشى بايلىق اق جاۋلىق، ءۇشىنشى بايلىق ون ساۋلىق" دەپ تەگىن ايتپاعان. ءار ادامنىڭ، ءار پەندەنىڭ ءبىرىنشى بايلىعى – دەنساۋلىعى بولسا، ەكىنشى بايلىعى – وتباسى، ءۇشىنشى بايلىعى – ماتەريالدىق دۇنيە ەكەنىن باعى زامانداردا-اق ايتىپ، وتباسى تاربيەسىنىڭ قۇندى تاعىلى رەتىندە، اق داستاحان باسىندا ۇرپاقتارىنىڭ قۇلاعىنا قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قۇيىپ، ۇلاعاتتى ۇرپاق تاربيەلەپ كەلگەنى بارشامىزعا ايتپاساق تا تۇسىنىكتى تاعىلىم. دەسە دە ءبىز بۇگىنگى دامىعان عاسىردا وتىرساق تا مىنا ءبىر ماڭىزدى ماسەلەنى ءۇنى ايتۋعا جانە ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءار ءبىر وتباسىنداعى اتا مەن انانىڭ بۇلجىتپاي اتقاراتىن پارىزى دەپ تانۋمىزدىڭ بولشاقتىق ماڭىزى تىپتەن جوعارى ەكەنىن ەڭ الدىمەن ءوزىمىز تانۋمىز قاجەت. 

ال وتباسى بايلىعى دەنساۋلىق، اق جاۋلىق، ون ساۋلىق قانا ەمەس. يماندىلىق پەن يباللىق، ارللىق پەن ادامگەرشىلىك، ونەر مەن عىلىم ءبىلىمدارلىق تا وتباسى ادامجارىنىڭ جوعارى قۇندىلىق ولەمدەرىنە جاتادى. مۇندا ءتان سالىق پەن جانساۋلىقتى دا قاتار ۇستانادى. وتە-موتە اتا ءداستۇرىن بەرىك ۇستانا وتىرىپ، جەتى اتالىق قىز الىسپاۋ، قىزعا قىرىق ۇيدەن، ۇلعا وتىز ۇيدەن تيىم سالىپ باقىتتى وتباسىن قۇرۋدىڭ وتە تاماشا زاڭ ، ەرەجەلەرىن اتقارىپ كەلگەن. "ءتانى ساۋدىڭ-جانى ساۋ"، "جاقسى مىنەز-جان كوركى" دەپ رۋحاني مادەنيەت پەن زاتتىق مادەنيەتتى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي تاربيە تاعىلىمى ەتىپ، تاماشا سالت پەن داستۇرگە اينالدىرا بىلگەن. وندا مەملەكەتتىڭ بايلىعى كىم جانە نە؟

مەملەكەتتىڭ ءبىرىنشى بايلىعى – ادام، حالىق، حالىق بۇقاراسى. حالىق بۇقاراسىز مەملەكتتە ەش بايلىق تا باقىت تا بولمايدى. حالىقسىز مەملەكەتتە ەش قۋات تا، كۇش تە بولمايدى. حالىقتىڭ بەدەلى – مەملەكەتتىڭ بەدەلى. حالىقتىڭ بەرەكەسى – مەملەكەتتىڭ بەرەكەسى. حالىقتىڭ بايلىعى – مەملەكەتتىڭ بايلىعى. بۇل بۇلجىماس اقيقات، بۇلتارتپاس شىندىق.

ءبىز سونى ءبىلۋمىز كەرەك ءارى ۇرپاقتارمىزعا ۇقىپتاپ ۇقتىرۋمىز ءتيىس. حالىق ۇلكەن ءۇش بۋىننان تۇرادى. ءبىرىنشى جاس بۋىن، ەكىنشى ورتا بۋىن، ءۇشىنشى قارت بۋىن. جاس بۋىن- ەلدىڭ ەرتەڭى، وتاننىڭ كەلەشەگى، مەملەكەتتىڭ جارقىن بولاشاعى. ورتا بۋىن – مەملەكەتتىڭ التىن دىڭگەگى، بۇگىنگى تىرەگى. قارت بۋىن – مەملەكەتتىڭ بۇگىنگى قازىناسى، ەرتەڭگى ۇلى تاريحى. قازاق "قارتى بار ءۇي-قازىنا" دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاعان. ءبىر عانا ماقال سوزگە ماڭعاز ۇعىمدى ۇيالاتىپ ۇعىمدى ەتىپ جەتكىزىپ، ارتقى ۇرپاعىنا قاتتاردى ايالاي ءبىلۋدى، قۇرمەتتەپ ءوتۋدى، سىيلاۋدى، قادىرلەۋدى، كۇتۋدى، ولاردىڭ ءبىلىم قازىناسىنان سۋسىنداۋدى وسيەت ەتىپ، ارتتان ەرىپ ءوسىپ-ونىپ، كوگەرىپ-كوكتەپ كەلە جاتقان التىن ۇرپاقتارىنا اسىل ءسوز مۇراسى ەتىپ قالتىرىپ كەتتى ەمەس پە؟!

مەملەكەت حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى مەن ماتەريالدىق جاعدايىن عانا جاقسارتىپ قويماي حالىق دەنساۋلىعىن جاقسارتۋعا دا ەرەكشە ءمان بەرۋى كەرەك. 20-21 جىلدارى ارالىعىندا الەمدى جايلاعان اتى جامان تۇماۋ – ءۇش بۋىندى، اسىرەسە، قازىنا قارت بۋىندى باۋداي ءتۇسىرىپ، ارامىزدان اياماي الىپ كەتتى. كۇن سايىن، ءتىپتى ساعات سايىن قارالى حابار الەۋمەتتىك جەلىلەردەن جەلدەي ەسىپ، قۇلاققا سۋىق حابار قاپلاقتاپ جاۋعان قارداي جاۋىپ ەستىلدى. جۇرەككە مۇزداي سۇپ-سۋىق بولىپ ءتيىپ جاتتى. ءار ءسات سايىن الەۋمەتتىك جەلىنى اشىپ قاراۋعا دا، جۇرەك داۋالامايتىن جاعدايدار بولىپ ءوتتى. "قازاعا سابىر بەر" دەپ قانا، "يماندى بولسىن"، دەپ جەلىمەن كوڭىل ايتىپ، ۇيدە وتىرۋدان باسقا قولدان ەشتەمە كەلمەي دارمەنسىز كۇي كەشتىك.

كۇللى الەم دارىگەرلىك سالاسىنا قويىلعان ءسۇراقتار قارشا بورايدى، ءبىراق تۇشىمدى جاۋاپ جوق. حالىق ۇرەيلى كۇي كەشتى. ءيا، وسىنداي الاساپىران، قاۋىپ-حاتەرى كوپ، تۋماۋ الاسۇرىپ اسقىنعان كەزدە اق قالاتى ابزال جاندار كۇندى-تۇنگە جالعاپ، جارعاق قۇلاقتارى جاستىققا تيمەي، اۋرعانداردى ەمدەپ، التىن تەرلەرىن اياماي توكتى، كۇن-تۇن دەمەي جاپالى قىزمەت اتقاردى. سونىڭ جەمىسىندە كوپ ادام جازىلدى. مەملەكەت تارابىنان قايتا- قايتا كارانتين ءتۇزىمىن جاريالادى. وعان قۇلاق اسقاندار دا، اسپاعاندار دا بولدى. بۇل كوزگە كورىنبەيتىن، قۇلاققا ەستىلمەيتىن، قولمەن ۇستاۋعا كەلمەيتىن ادام دەنەسى ارقىلى تاسمالداناتىن، ءوزى جاۋىز، ءارى ءجايل تۇماۋدى جەڭۋدىڭ جالعىز جولى دا - كارانتين ءتۇزىمى ەدى. مۇنى الەم ەلدەرى مويىندادى. تازالىققا باسا ءمان بەرىپ، دارىگەرلەر بەرگەن كەڭەستى وڭ قۇلاقپەن تىڭداۋمىز كەرەك. بەرەكە - بىرلىكتە بولا وتىرىپ، اتى جامان اۋرۋمەن بەل شەشىپ كورەسۋمىز كەرەك. مەملەكەت بەلگىلەگەن كارانتين تارتىبىنە قاتاڭ سانالى بويسىنۋمىز ءتيىس ەكەنىنە حالىقتىڭ كوزى جەتتى.

مەن بۇل وتكەن كۇندەردى ەسكە الىپ، كوزگە قايتا ەلەستەتىپ وتىرعانىمنىڭ دا ءوز ءمانى بار. بۇگىنگى دارىگەرلىك عىلىمى قانشا دامىدى دەگەن كۇندە دە، باعى زاماندا عىلىمى دامىماعان زاماندا جاساعان بابالارمىزدىڭ دا كەرەمەت قۇندى تاجىريەبەلەرى بولعان. ءبىز سونى ءوزىمىز عانا ءبىلىپ قويماي، الدىمىزدا ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتارمىزعا دا ۇقتىرۋمىز كەرەك.

راس-اۋ، ءبىز قازاق دەگەن باتىر حالىقتىڭ ۇرپاعىمىز. سول باتىر بابالارمىز وزدەرى باستان كەشكەن ۇلى تاريحىندا تالاي اۋرۋلاردى جازىپ، ودان ساقتانۋدىڭ امال-ادىستەرىن، ەم-دومدارىن تاپقىرلاپ، ونى ۇرپاقتارىنا اماناتتاپ كەتتى.

ءسىز وي جۇگىرتىپ كورىڭىزشى كونە عاسىرلاردا، ءبىر اۋىلعا جۇقپالى اۋرۋ تاراعان كەزدە، سول اۋىل اقساقالدارى، حالىقتى دەرەۋ ۇيىمداستىرىپ، باسقا اۋىلعا قىدىرىپ بارۋعا تىيىم سالعان. اۋىل اينالاسىنداعى توبە-توبەلەرگە قارالى تۋ ءىلىپ، قارا قازان توڭكەرىپ، قارا ات ءمىنىپ، قارا كيىم كيىپ، قولىنا قارا تۋ ۇستاپ، باسقا اۋىلدارعا جولدا جۇرگەن جولاۋشىلارعا بەلگى ارقىلى، جامان اۋىرۋ تاراپ جاتقانىنان حابار بەرەتىن بولعان. جامان اۋىرۋدىڭ اتىن اتاپ ايعايلامايتىن. تەرگەپ جۇمسارتىپ "ىندەت" ، "سىرقات" ت.ب. سوزبەن اتتايتىن بولعان. ەلدىڭ، جۇرتىڭ، حالىقتىڭ ەڭسەسىن تۇسىرمەي، ۇرەيلەندىرمەي، "اۋىرۋ جەتى ءتۇرلى بولعانمەن، جەتپىس جەتى ءتۇرلى ەمى بار" دەپ جىگەرلەندىرەتىن. "اۋرۋ - باتپانداپ كىرەدى، مىسقالداپ شىعادى" دەپ حالىقتى سابىرعا شاقىراتىن. "اش ادام ۇرىسقاق ، اۋىرۋ ادام تىرىسقاق" دەپ اۋىرعان ادامنىڭ اشۋىنا تيمەيتىن. زاتتىق جاقتان دا رۋحاي جاقتان دا كومەك كورسەتىپ كوڭىلىن اۋلايتىن تاماشا سالتتى قالىپتاستىرعان. مىنە ءبىزدىڭ اسا ءبىلىمدى اتا-بابالارىمىزدىڭ جاقسى ءداستۇرى دەپ وسىنى ايتامىز جانە ۇرپاعىمىزعا مارقايا ايتىپ، ماقتانىشپەن ۇيرەتەمىز.

بايىرعى قازاق ەمشىلەرى-تۇماۋدى وتە جاقسى داۋالاعان. تۇماۋدىڭ تۇرلەرىن "ىستىق تۇماۋ" ، "قۇرعاق ىتىق تۇماۋ" جانە "دىمقىل ىستىق تۇماۋ" دەپ بولسە، سۋىق تۇماۋ "قۇعاق سۋىقتۇماۋ" جانە "دىمقىل سۋىق" دەپ ءبولىپ تۇماۋدىڭ مىنەزىنە قاراي ءدارى بەرىپ، ەم جاساپ داۋالاعان.

قازاق ەمشىلەرىنىڭ باعى زامانداعى تۋماۋدى داۋالاپ، ەم-دوم جاساۋىندا ۇلكەن عىلمي ساۋاتتىلىق بولعانىن، بۇگىنگى دامىعان مەديتسينا عىلىمى دا جوققا شىعارمايدى. قازاقتىڭ كونە زامان ەمشىلەرى ىستىق تۇماۋ بولىپ اۋىرعان ادامنىڭ دەنەسى قىزادى، سۋىقتان قورقادى، باسى اۋرادى، وكپەسى قىزىپ قابىنىپ تىنىمسىج جوتەلەدى، اۋزى، ەرنى، ءتىلى قۇرعايدى، ءتىل ءۇستى سارعىش تارتادى، جۇتقىنشاق پەردەلەرى قىزارادى، شاعىپ اۋرادى، ىسىنەدى، ەرىندەرى كەبەرسيدى،سۋساپ شولىركەيدى، نەسەبى ازيادى، سارعىن تۇسكە اينالادى.ت.ب. بەلگىلەر پايدا بولادى دەپ قاراعان. سول بەلگىلەرىنە قاراي اۋىرعان ادامنىڭ ديگنوزىن انىق ايىرىپ ەم جۇرگىزەتىن بولعان.

ال سۋىق تۇماۋمەن اۋرعان ادامنىڭ مۇرنىنان سۋ اعادى، تۇشكىرەدى، مۇرنى بىتەدى، كەڭسىرىگى قىشىيدى، تۇلا بويى تىتىركەنەدى، كەڭىردەگى قىشىپ جوتەلەدى، مۇرىن، كەڭسىرىك، كەڭىردەك جولىنداعى پەرنەسى زاقىمدالادى، باسى لوقىلداپ اۋرادى، تەر شىقپاي سۇيەك-سۇيەگى قاقساپ اۋىرادى، تىلىندە اقشىل وڭەز پايدا بولادى، كوزى تۋمانداپ، قاراداي شارشاپ، السىرەپ جاتا بەرگىسى كەلىپ تۇرادى، ءتىلى ءدام سەزۋ قابىلەتىن تومەندەتەدى، باسى اينالعانداي بەلگىلەرى پايدا بولادى دەپ قاراعان. بۇل بۇگىنگى جاڭا مەديسينا عىلىمىندا دا راستالىپ وتىرماي ما؟!

قازاق ەمشىلەرىنىڭ مىنا كونەدەن قالعان رەسىبىنە قاراڭىزشى، تىپتەن تاڭعالاسىز. ىستىقتۇماۋ ءتيىپ اۋىرعان ادامعا مىناداي ءتابيعي دارىلەردى قولدان جاساپ بەرگەنعوي:
ءۇش دانا سارىمساق، ەلۋ گرام كۇرىش، جيىرما گرام بۇرشاق ۇنى، ءتورت گرام قىزىل شەكەر قوسىپ سۋعا قايناتىپ، كۇنىنە ەكى رەت ىشكىزەدى. وسىلاي ءبىر جۇما داۋالاعاندا اۋىرعان ادام، اۋىرۋىنان ادا-كۇدە جازىلىپ، ساقايىپ شىعا كەلەتىن بولعان.
ال سۋىق تۇماۋ ءتيىپ اۋىرعان ادامعا بىلاي ەم جۇرگىزگەن:
ەلۋ گرام قوي ەتى، ءجۇز گرام ۇن، ءۇش گرام قىزىل بۇرىش، ءۇش دانا ۋسارىمساق قوسىپ كەسپە كوجە جاساپ، كۇنىنە ەكى رەتتەن ىشكىزەدى. سوندا تۇماۋدان تەز ايعادى. بۇل باعى زامانداعى قازاق ەمشىلەرىنىڭ ەمدەۋ ادىستەرى بولىپ تابىلادى.

ىستىعى كوتەرىلىپ تۇسپەسە، اق بيدايدى تاسبۇلاقتىڭ سۋىنان الىپ، سىرلى ىدىسقا ءبىر بۇرىق ەتكىزىپ قايناتىپ، كۇنىن بەس-التى رەت ىشكىزسە، ىستىعى لەزدە تۇسەدى. وسى كۇنگى فينسەلىن سول اق بيدايدان جاسالادى. سۋىق رايلى داقىل. ال قىزىل بيداي ىستىق. ونى سۋىق تۇماۋعا قولدانعان. اق بيدايعا قاراعاندا قىزىل بيدايدىڭ قۋاتى جوعارى بولادى. كوكتەپ تۇرعان جاس بيدايدى شايناپ جوتسا دا، اۋىرۋعا ەم بولادى. بيداي ۇجىماقتان جەرگە تۇسكەن اسىل ءدان. قازاق "نان- قان، قان- جان " دەپ تەكتەن تەككە ايتپاعان.

قازاق اقساقالدارى اۋىرۋ تاراپ جاتقان اۋىلدا، توي-تومالاق وتكىزۋگە تىيىم سالادى. ال اۋىرۋ تاراماعان اۋىلدار كورشى اۋىل قارالى بولىپ جاتقاندا تويدى توقتاتادى، كەيىنگە قالدىرادى. "بىرەۋگە مال قايعى، بىرەۋگە جان قايعى" بولماسىن دەيدى.

قاپيادا اۋىل ىشىندە اۋىرۋ جوقتىرىپ العانداردىڭ ماڭدايىنا قازاننىڭ قارا كۇيەسىن جاعىپ قويادى. سول كۇيەگە قاراپ، باسقا اۋىرماعان ادامدار بىردەن بىلەتىن بولعان. ول ادامنان الىس ارالىق ساقتاپ، تۇمشالانىپ جۇرەتىن بولعان. سىرىت باسىپ، اۋىرۋ تاراپ جاتقان اۋىلعا قوي، سيىر، جىلقى سىندى مالداردىڭ مۇيىزىنە، جالىنا اق شوپەرەك بايلاپ، مال ايداپ كىرگىزىپ جىبەرەدى. وزدەرى بارمايتىن بولعان. بۇل زاتتىق جانە رۋحاني جاقتان قيىندىق كورىپ جاتقان كورشى اۋىلعا جاساعان ەرەكشە كومەكتەرى سانالاتىن تاماشا سالتى بولعان.

ەل ىشىندەگى ەمكوستەر ارشا، ادىراسپان، جالبىز، كيەلى ەرمەن ، يتمۇرىن، يتسيگەگ، سەكسەۋىل. ت.ب. وسىدىكتەر مەن شۋبات، قىمىز، ايران، ءسۇت، قۇرت – ىرىمشىك، ەت تاعادارىمەن اۋىرعانداردى ەمدەپ جازاتىندار دا بولعان. ادامى قايتىس بولعان ۇيگە قارالى تۋ ءىلىپ، باسقالارعا حابار بەرەدى. قايتقان ادامدى مولالار تۇمشالانىپ بارىپ، جەرلەيتىن بولعان. كەيبىرىن امانات ەتىپ قويىپ، اۋرۋدىڭ بەتى قايتقان دا، باسقا جاققا جەرلەۋ سالتى دا بولعان. ءبىر ۇيدەن ادامى قالماي قىرىلىپ قالعاندا ءۇيدىڭ اينالاسىنا قارا قازاندى اينالا توڭكەرىپ قويادى. بۇل ۇيدە ەندى قازان اسىلمايدى دەگەن ىرىم ارقىلى باسقالارعا ۇقتىرعان. قازاق ىرىمىندا ءجايشىلىقتا قازاندى توڭكەرىپ قويۋ جامان ىرىم، جامان ادەت سانالاتىنى بولعان.

اۋىل اقساقالدارى جينالىپ، اق سارى باس مال شالىپ، اللاعا جالبارىنىپ، جاقسى تىلەك تىلەيدى. الا بيە شالىپ اۋىلدى جامان اۋرۋدان الاستايتىن عۇرىپتار دا بولعان. "جامان تۇماۋعا جاقسى اس ەم" دەپ، اق سارى باستىڭ سورپا-سۋىنا بۇرىش، قارا بۇرىش، قىزىل بۇرىش، قالامپىر، كيەلى ەرمەن قوسىپ ءىشىپ، قۋاتتارىن جوعارلاتاتىن بولعان. سۋىق ۇستاپ قۇرىسىپ قالعان ادامداردى، اق سارى باس قويدىڭ جاڭا سويىلعان تەرىسىنە وراپ تەرلەتىپ، سۋىعىن تەرمەن شىعارىپ جازىپ الاتىن دا بولعان. ارشا بۇلاۋ، تاس بۇلاۋ، قۇم بۇلاۋ، تۇز بۇلاق، سۋ بۇلاۋ ت.ب. بۇلاۋ تۇرلەرىمەن دە ەم-دوم جاساعان، تۇماۋدىڭ بەتىن قايتارعان. تاۋ سارىمساعى، جابايى جۋالاردى دا ەم ورىنا ىستەتكەن.

ءسىز مىنا عاجاپ بايقاۋعا قالاي تاڭدانبايسىز. تاۋ سۋىرلارى وبا اۋىرۋى تاراعان كەزدە، قۇمدى ايماققا، جازىق دالاعا بارىپ، سەكسەۋىل قىرىپ ءىنىنىڭ اۋزىنا كولدەلەڭ قويىپ، سونى شايناپ سۋىن تالعاجاۋ ەتىپ، ءنىلىن سورىپ سودان امان قالادى ەكەن. سونى جاقسى بىلگەن قازاق سەكسەۋىلدى قيىپ الىپ، وعان اقتىق بايلاپ شاڭىراق كۇلدىرەۋىشىنە، ەسىك ماڭدايشالانىنا بايلاپ قوياتىن بولعان. سويتسە جاڭبىر جاۋىعاندا ۇيگە نايزاعاي، جاي وتى تۇسپەيدى ەكەن. ال جۇقپالى اۋىرۋ تاراعاندا سول سەكسەۋىلدى دارەت قۇمانىن سالىپ، دارەت الادى، اۋىزىن شايقاپ، بەتى - قولىن جۋادى ەكەن، ۇيلەرىن ادىراسپان، ارشامەن الاستاپ تازارتادى ەكەن سولاي ەتكەندە ەكى ءتۇرلى قاۋىپتەن امان قالاتىن بولعان. مىنە بۇل باعى بابالارمىزدىڭ بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا وتە تاماشا مەديسينالىق تاجىريبەسى بولىپ تابىلادى.

قازاق ىرىمىندا جامان جازىلماس، جۇقپالى اۋىرۋدان قايتقان، قايتىس بولعان ادامداردىڭ كيىمىنە اق تامىزىپ ، وتقا ورتەپ، كۇلىن جەرگە كومىپ تاستايتىن ، ادەت- سالت تا بولعان. ونىسى جامان اۋرۋ وتپەن بىرگە كۇلگە اينالسىن دەگەن جاقسى ىرىمى دەۋگە بولادى. 20-21 جىلى كوروناۆيرۋستان قايتقان ادامداردى دا ءدال سول ادىسپەن جەرلەگەنىمىز ەسىمىزدە.

ءجا، مەن بۇل كونە ءداستۇردى ايتقانداعى ماقساتىم - ءقازىر عىلىم دامىدى. قۇدايعا شۇكىر، كوپ نارسە قولدا بار. مەديسينالىق ۇلكەن ورتالىقتاردا جەتكىلىكتى. ءدارى - وكىل تۇرلەرى مەن ەمدەۋدىڭ جاڭا تەحونلوگيالىق ءادىس-امالدارى دا جەتىپ ارتىلىپ جاتىر. دەسەدە ءبىزدىڭ دانا بابالاردان قالعان ءارى قاراپايىم ءارى عىلىمي ساۋاتقا ساي كەلەتىن ەمدەۋ ادىستەرىن بىلە جۇرگەنىمىز، ءار قازاق بالاسى ءۇشىن ەش ارتتىقتىق ەتپەيدە دەپ سانايمىن.

بولات بوپاي ۇلى