كوشى-قون زاڭناماسىنداعى قايشىلىقتار مەن شاتاسۋلار

2013 جىلدىڭ سوڭىنداعى قازاق ۇلتى ءۇشىن ماڭىزدى ساياسي وقيعالاردىڭ ءبىرى – پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتتارى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىنا سەنات ەنگىزگەن تۇزەتۋلەردى تالقىلاپ، ءبىراۋىزدان ماقۇلداۋى بولدى. نەگىزى، قۇجاتتىڭ باستى ماقساتى – ەڭبەك يمميگرانتتارىن زاڭداستىرۋ، ەڭبەك كوشى-قونى ۇدەرىسىن مەملەكەتتىك رەتتەۋدىڭ ماسەلەلەرىن جەتىلدىرۋ بولىپ تابىلادى.  ءبىراق، وسى زاڭنىڭ ءبىر ۇشى شەتەلدە جۇرگەن قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ اتامەكەنگە ورالسام دەگەن ورەكپىگەن كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باسىپ، ەلباسىنىڭ ءوزى باستاماشى بولىپ وتىرعان «نۇرلى كوشكە» نۇقسان كەلتىرىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، بۇل زاڭنىڭ العاشقى جوباسىندا شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋى ءۇشىن ەلىمىزدە مىندەتتى تۇردە بەس جىل تۇرۋ مەرزىمى بەلگىلەندى. قوعامدا قارسى پىكىرلەر تۋدىرعان بۇل مەرزىمدى سەنات ءتورت جىلعا تومەندەتۋدى ۇسىنىپ، ماجىلىسكە كەرى قايتارعانى بەلگىلى. ءيىسى قازاقتى شۋلاتقان وسى زاڭ جوباسىنىڭ ماجىلىسكە قايتۋىنا نۇرلان ورازالين، قۋانىش ايتاقانوۆ سياقتى سەناتورلار ىقپال ەتكەن ەدى. ن. ورازالين: «بۇدان قيىن كۇندەردە دە الىستاعى اعايىندارىمىزدى ەلگە شاقىرىپ، جاعدايىن جاساپ، ازاماتتىق بەرگەنبىز. ەندى، بۇگىن دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، تۇرمىسىمىز تۇزەلگەندە، قازاق بالاسىن ەكىگە ءبولىپ، جىلاتقانىمىز ەلدىككە جاتپايدى»، – دەسە، سەناتور ق. ايتاحانوۆ: «بۇرىنعى ءبىزدىڭ زاڭ جوباسىن­دا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىق الۋ ماتەريالدارىن قاراۋ مەرزىمى 3 ايدان اس­پايتىن. ءقازىر 5 جىل دەدىك، ەندى 4 جىلعا تۇسىردىك. تىم ۇزاق ەمەس پە؟ 1 جىل نەمەسە 2 جىلعا تۇسىرۋگە بولادى عوي. نەگە ءبىز ونى 5 جىلدان ءتۇسىرىپ، 4 جىل دەدىك. نەگە ونى ءبىر جىل دەمەيمىز. وسىعان ءبىز تۇسىنبەي وتىر­مىز» – دەگەن بولاتىن. ءماجىلىس قايتا قاراپ، ورالمان اعايىنعا قازاقستان ازاماتتىعىن بەرۋدى تاريحي وتانىنا كەلگەننەن كەيىن ءتورت جىل وتكەن سوڭ عانا بەرۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىستى ماقۇلدادى. قالىڭ قازاق «ەندى قالاي بولار ەكەن؟» دەپ ءدۇدامال كۇيگە ءتۇستى. ورالمانداردىڭ ازاماتتىق الۋىن بەس جىلعا دەيىن سوزىپ، كۆوتاسىن مۇلدەم جويۋ كەرەك دەگەن ە.دوسايەۆتىڭ باستاماسىنا زيالى قاۋىم دا، شەتتەگى اعايىن دا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، «بۇل زاڭ جوباسىنا قول قويماڭىز» دەپ ەلباسىعا اشىق حاتتار جازدى، اتاجۇرتقا قاراي باسەڭدەي باستاعان كوشتىڭ دامۋىنا ودان سايىن كەدەرگى كەلتىرەتىن زاڭعا ۇلت كوشباسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۆەتو قويۋىن ءوتىندى. وسىلايشا، قازاقتى شۋلاتقان زاڭنىڭ تاعدىرىن پرەزيدەنتتىڭ قول قويىپ بەكىتۋى عانا قالعاندا، بارشا قازاق ەلباسىنا ءۇمىت ارتىپ، ول ونى كەرى قايتارادى دەگەن سەنىمدە بولدى. الايدا، 2013 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا مەملەكەت باسشىسى ەڭبەك كوشى-قونى سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە ەڭبەك كوشى-قونى ماسەلەلەرى بويىنشا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى» زاڭعا قول قويدى. ءسويتىپ، قازاقتىڭ ءۇمىتى اقتالمادى… بالكىم، ەلباسىمىز زاڭ جوباسىن ۇسىنعان مينيستر مەن ەكى پالاتالى پارلامەنت دەپۋتتارىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىنە سەنگەن بولار، كىم ءبىلسىن. ەندى كۇشىنە ەنگەن جاڭا زاڭ بويىنشا تاريحي وتانى – قازاقستانعا كوشىپ كەلەتىن شەتەلدىك قازاقتار ءتورت جىلدان كەيىن عانا ازاماتتىق الا الادى… ازاماتتىقسىز، «يين»ء-دى الماي ەشكىم بالاسىن مەكتەپكە ورنالاستىرا المايتىنى بەلگىلى. تۇراقتى تىركەۋسىز «ورالمان كۋالىگى» جوق. ال، تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن ءتۇرلى قولدان جاسالعان كەدەرگىلەر  جەتىپ ارتىلادى. «ورالمان كۋالىگىن» بولماسا، زەينەتاقى راسىمدەۋ، جاڭا تۋعان بالالارىنا جاردەماقى تولەۋ، ءتۇرلى تولەماقىلاردان قاعىلادى. ونىڭ ۇستىنە، قولدانىستاعى زاڭناما بويىنشا «ورالمان كۋالىگىنىڭ» مەرزىمى 1 جىل. ول وسى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە ازاماتتىققا قۇجاتتارىن تاپسىرىپ ۇلگەرۋى ءتيىس. ال، ازاماتتىق بەرۋ ماسەلەسى 4 جىل قاراستىرۋدا بولماق پا؟ ياعني، «حالىقتىڭ كوشى-قونى» مەن «ەڭبەك كوشى-قونى» زاڭدارى بىر-بىرىنە قايشى.  شەتەلدەگى قانداستارىمىز قازاقستانعا ەلىم، جەرىم دەپ كەلگەندە، ءتورت جىل بويى قازاقستان ازاماتى دەگەن اسقاق سەزىمدى سەزىنە الماۋى ەلدى­گىمىزگە سىن ەمەس پە؟ باسقا ۇلتتارعا باۋىر­مال، جاتقا قوناقجاي قازاق ۇلتى ءوزى­ءنىڭ شەتەلدەگى قازاق قانداستارىنا نەگە كەنەتتەن تاسباۋىرلىق تانىتىپ وتىر؟

كوشى-قون زاڭناماسىن وزگەرتىپ تولىق­تىرۋدىڭ باستاماشىسى – ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءمينيسترىمىز ەربولات دوسايەۆ بولسا، ازاماتتىق الۋشى ادام 4 جىل ىشىندە بالالارىنىڭ وقۋ پروب­لەمالارىن، ورنالاسۋ، بەيىمدەلۋ سياقتى ماسەلەلەرىن شەشەتىنىن، وسى زاڭ جوباسىن ازىرلەۋدە ءبىرقاتار شەتەلدەردەگى ەڭبەك كوشى-قونى تۋرالى زاڭدار مەن ولاردىڭ ىسكە اسىرىلۋ تاجىريبەسى زەرت­تەلگەنىن ايتتى. ءوزى قامشىنىڭ سابىنداي عانا قىسقا ءومىر، ونىڭ 4 جىلى ازاماتتىقسىز وتسە نە بولعانى؟ ءدال وسى جەردە، ە.دوسايەۆ مىرزانىڭ ەڭبەك كوشى-قونى مەن ەتنيكالىق كوشى-قوندى شاتاستىرىپ العانى انىق بايقالادى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 22 شىلدەدەگى № 477-IV زاڭىنىڭ 3-بابىندا كوشىپ كەلۋدىڭ نەگىزگى بەس ءتۇرى ايقىندالعان: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنا كەلۋ جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا بولۋ ماقساتىنا قاراي كوشىپ كەلۋدىڭ مىناداي نەگىزگى تۇرلەرى بار: 1) تاريحي وتانىنا ورالۋ ماقساتىندا؛ 2) وتباسىن بىرىكتىرۋ ماقساتىندا؛ 3) ءبىلىم الۋ ماقساتىندا؛ 4) ەڭبەك قىزمەتىن جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا؛ 5) گۋمانيتارلىق جانە ساياسي ۋاجدەر بويىنشا. ياعني، ەكونوميست-مينيستر 3 تارماقتىڭ 1ء-شى جولىندا كورسەتىلگەن تاريحي وتانىنا ورا­لۋشى قازاق قانداستارىمىزدى 4ء-شى ساناماداعى قازاقستانعا جۇمىس ىزدەپ كەلۋشى ەڭبەك ميگرانتتارىمەن تەڭەستىرىپ تۇر. «رەپاترياسيا» دەگەنىمىز – شەتەل تەرريتورياسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتى ءبىر قانداستاردىڭ ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋى. ال، ەڭبەك ميگرانتتارى – جۇمىس ىزدەپ، ءبىر ەلدەن ەكىنشى ەلگە پايدا تاۋىپ، كۇن كورسەم دەگەن ويداعى كوشىپ-قونۋشىلار، ياعني، «گاستاربايتەرلەر» (نەمىسشە — Gastarbeiter؛ سوزبە-سوز: قوناق-جۇمىسشى). رەپاتريانتتار تاريحي وتانىنا ورالىپ، ازاماتتىق الىپ، ەل-جۇرتتا تۇراقتاپ قالۋدى ارمانداسا، ەڭبەك كوشى-قونىمەن كەلەتىندەر قازاقستاندا ۋاقىتشا جۇمىس ىستەپ، اقشا تاۋىپ، كەرى قايتىپ كەتۋدى كوزدەيدى. سوندا، ورالمان «گاستاربايتەرمەن» تەڭ بولعانى ما؟ شەتىنەن عالىم بولسا دا، بۇل قالاي دەگەن دەپۋتاتتار جوق، ءسوز بۇيدامەن بۇرمالانعان ءماتىننىڭ كەسىرى ەندى شەتەلدەن كەلۋشى قانشاما رەپاتريانت قازاققا سور بولارى بەلگىسىز. وسى زاڭنىڭ 26-بابىنداعى «ورالمانداردىڭ قۇقىقتارى مەن ءمىن­دەتتەرى» جازىلعان 1 تارماقشادا ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشە­­لەرىنىڭ جەڭىلدەتىلگەن (تىركەلگەن) ءتار­تىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا قۇقىقتارى بەكى­تىلگەن بولاتىن. بۇدان بولەك، «قازاقستان رەسپۋبلي­كاسىنىڭ ازاماتتىعى تۋرالى» 1991 ج. 20 جەلتوقسانداعى № 1017-XII قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ (ق ر پرەزي­دەنتىنىڭ 03.10.95 ج. N 2477 جارلىعىنا سايكەس، سونىمەن قاتار، 17.05.02 ج. № 322، 2004.20.12 ج. № 13-III، 2009.29.04 № 154ء-ىV ق ر زاڭدارىمەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەندىرىلگەن) 16-بابىندا قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا قابىل­داۋ شارتتارى ايقىن­دالعان. مۇندا: «قازاقستان رەس­پۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىنا: 1) قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋما­عىندا زاڭدى نەگىزدە كەمىندە بەس جىل تۇراقتى تۇراتىن نە قازاقستان رەس­پۋب­ليكاسىنىڭ ازاماتتارىمەن كەمىندە ءۇش جىل نەكەدە تۇراتىن ادامدار قابىلداناتىن بولادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازامات­تىعىنا قابىلداعان كەزدە كامەلەتكە تولما­عانداردان، پايىم قابiلەتiن جوعالتقان نە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى بەلگىلەيتىن تىزبە بويىنشا كاسىپتەرگە يە جانە تالاپتارعا ساي كەلەتىن ادامداردان جانە ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنەن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى الدىندا ەرەكشە ەڭبەك سiڭiرگەن ادامداردان، سونداي-اق قازاقستان اۋماعىنان كەتكەن ادامدار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان، ەگەر ولار تاريحي وتانى رەتiندە تۇراقتى تۇرۋ ءۇشiن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا قايتىپ ورالعان بولسا، ولاردان وسى تارماقشانىڭ بiرiنشi ابزاسىندا كوزدەلگەن شارتتاردىڭ بولۋى تا­لاپ ەتiلمەيدi» – دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. سوندا، ەڭبەك كوشى-قونى­نا ەندىرىلەتىن وزگەرىستەر مەن تولىق­تى­رۋلار ازاماتتىق تۋرالى زاڭناماعا دا قايشى كەلمەي مە؟ ۇلتتىق مۇددەگە سايكەس جۇرگىزىلگەن كوشى-قون ساياساتىنىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىك العالى بەرى شەتەلدە جۇرگەن ميلليونعا تارتا قازاق قانداستارىمىز تاريحي وتانىنا ورالىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتىنا اينالدى. ورالماندار دا «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەپ، ەگەمەندى ەلىمىزدى نى­عايتۋعا وزىندىك ۇلەستەرىن قوسۋدا. تاۋەل­سىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باس­تاپ بيىلعا دەيىن قازاقستانعا شەتەلدەگى قازاق قانداستاردى جيناۋ جۇيەلى جانە ءبىرىزدى ءجۇردى، مەملەكەتتىك قولداۋ جاسالعاندىقتان ناتيجەسى دە ايتارلىقتاي بولاتىن. ال، ەندى، وقىستان ۇركىپ، شابىسىن كىلت توقتاتقان ات سياقتى، ەلگە ورالۋشى قازاقتىڭ كوشىن كىدىرتۋگە نە تۇرتكى بولىپ وتىر؟

تاۋەلسىز قازاقستانداعى ەتنيكالىق كوشى-قون ساياساتىنىڭ سيپاتى

قازاقستانعا باعىت العان ەتنيكالىق كوشى-قوننىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالار بولساق، 1991 جىلدىڭ باسىندا اۋەلى «قايت، قازاق وتانىڭا!» دەپ قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمى باس كوتەرسە، ەل پرەزيدەنتى ن.نازاربايەۆ «الىستاعى اعايىندارعا اق تىلەك» اتتى ايگىلى حاتىن جاريا­لادى. حاتتا: «اتامەكەنگە كەلەمىن دەۋشىلەرگە جول اشىق، اتا-بابا ارۋاعى الدارىڭنان جارىلقاسىن»، – دەگەن اق تىلەك ايتىلعان. وسى حات ونسىز دا ەلپىلدەپ، ەلەگىزىپ وتىر­عان شەتەلدەگى قازاق قاۋىمىن رۋحتاندىردى. 1992 جىلدىڭ 28 قىركۇيەگىندە پرەزيدەنتىمىزدىڭ باستاماسىمەن الماتىدا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى قۇرىلدى. تاۋەلسىزدىك العان تۇستا رەپاترياسيا پروسەسىن رەتتەۋشى نەگىزگى قۇقىق­تىق قۇجات – 1992 جىلعى 26 ماۋسىمدا قابىلدانعان «يمميگراسيا تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى بولدى. «يمميگراسيا تۋرالى» زاڭ ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ كوشىپ كەلۋىنىڭ ۇيىمدىق ماقساتىن قامتاماسىز ەتۋ جانە رەتتەۋدىڭ، ولارعا جاڭا جەردە قولايلى جاعداي جا­ساۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرىن قۇراپ، شەت ەلدەردە تۇراتىن قازاقتار ءۇشىن تاريحي وتانىنا ەمىن-ەركىن ورالۋعا مۇمكىندىك بەردى. تىپتەن، سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ «كوشى-قون تۋرالى» قابىلداعان قاۋلىسى بويىنشا ق ر ەڭبەك مينيسترلىگىنىڭ جانىنان ارنايى مەملەكەتتىك ورگان — كوشى-قون باسقارماسى قۇرىلعان بولاتىن. اتالعان باسقارما شاما-شارقى جەتكەنشە رەپاتريانتتاردىڭ قازاق ەلىنە ورالۋىنا ىقپال ەتتى. يمميگراسيا زاڭىنىڭ نەگىزىندە كوشى-قوننىڭ جىل سايىنعى كۆوتاسى 1993 جىلدان باستاپ بەلگىلەندى، ونى مينيسترلەر كابينەتىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا قازاقستان پرەزيدەنتى بەكىتەتىن بولدى. كۆوتادا كەلۋشىلەردىڭ مەملەكەتى مەن شەكتەۋلى سانى، ولاردى قابىلداۋدىڭ، ورنالاستىرۋ مەن بەيىمدەۋدىڭ جاعدايلارى، سونداي-اق، ولار قونىستاناتىن ايماق پەن شارۋاشىلىقتىڭ ءتۇرى كورسەتىلدى. ال، ق ر مينيسترلەر كابينەتى 1992 جىلى 23 قىر­كۇيەكتە قابىلداعان «شەت ەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ وكىلدەرىن قازاقستان رەسپۋب­ليكاسىندا بولعان كەزىندە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى» ايگىلى №791 قاۋلىسى الىستان ارىپ-شارشاپ جەتكەن اعايىننىڭ وسى توپىراقتا ءوسىپ-ونىپ ءومىر سۇرۋىنە وڭتايلى جاعدايلار جاسادى. ورالمانداردىڭ كوپشىلىگى ءۇي-جاي جانە باسقالاي جەڭىلدىكتەرگە قول جەتكىزدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇ­رىلتايى 1992 جىلعى 28 قىرقۇيەك پەن 3 قازان ارالىعىندا الماتى قالاسىندا ءوتتى. قۇرىلتايدىڭ باستى ماقساتى – بۇكىل الەمدەگى قازاق قاۋىمىنىڭ بولاشاعى جونىندە ويلاۋ، ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن-داعى وسىناۋ ەرەكشە بەلەستىڭ تۇسىندا ەندىگى تاعدىر-تالايىمىزدىڭ قالاي ءورى­لەتىنىن تالقىلاۋ. قۇرىلتاي بارىسىندا الەم قازاقتارىنىڭ ۇيىتقىسى بولاتىن قاۋىمداستىق قۇرىلدى. ەڭ باستىسى – تۇڭعىش قۇرىلتاي الىستاعى اعايىننىڭ ەلگە ورالاتىن ۇلى كوشىنە قوزعاۋ سالىپ بەردى. وسى قۇرىلتايدا سويلەگەن سوزىندە ن.ءا. نازاربايەۆ: «…بۇل دۇنيەدە ءبىزدىڭ ءبىر عانا وتانىمىز بار، ول – تاۋەلسىز قازاقستان. ءبىز تۋعان مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە، قۋاتىن ارتتىرۋعا، ونىڭ يگىلىگىنە، حالىقارالىق قوعامداستىقتا ابىرويىنىڭ وسۋىنە ادال قىزمەت ەتۋگە پارىزدارمىز» – دەپ، «بار قازاق – ءبىر قازاق» دەگەن سارىنداعى جالىندى ءسوز سويلەدى. كوپ ۇزاماي، 1993-1994 جىلدارى باستالعان ەكونو­ميكالىق داعدارىس كوشى-قوننىڭ بارىسىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى. ءسويتىپ، دابىرامەن باستالعان كوش ءبىر مەزگىل سايابىرلاپ، كەيبىر جەرلەردە «كەرى كوشۋ» ورىن الدى. 1995 جىلدان باستاپ قازاق كوشى تۇزەلدى. پرەزيدەنتى جارلىعىمەن 1996 جىلى قابىلدانعان «شەت ەلدەگى اعايىندارعا قولداۋ كورسەتۋ تۋرالى مەم­لەكەتتىك باعدارلاما» جانە 1997 جىلى قابىلدانعان «2000 جىلعا دەيىنگى كوشى-قون ساياساتىنىڭ نەگىزگى باعىت­تارى» تۋرالى قۋاتتى قۇجاتتار جاسالدى. 1997 جىلى قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان-2030» جولداۋىندا كۇشتى دەموگرافيالىق ساياسات ەلدiڭ ۇلتتىق قاۋiپسiزدiگiنiڭ باسىمدىعى رەتىندە ايقىندالدى. سوعان سايكەس، 1997 جىلعى 13 جەلتوقساندا «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭى قابىلداندى (2011 جىل­عى 22 شىلدەدەگى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» № 477-IV زاڭمەن كۇشى جويىلعان). بۇل زاڭدا شەتەلدە تۇراتىن بۇرىنعى وتانداستارمەن جانە ەتنيكالىق قازاقتارمەن ءوزارا قارىم-قاتىناستى، ونىڭ ىشىندە، مادەني ىنتىماقتاستىق پەن اقپاراتتىق قامتاماسىز ەتۋ سالاسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناستى قولداۋ مەن دامىتۋعا، ەتنيكالىق قازاقتاردىڭ تاريحي وتانىنا قونىس اۋدارۋىنا جاردەمدەسۋگە ايتارلىقتاي كوڭىل ءبولىندى. 1997 جىلعى «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرا­لى» زاڭدا العاش رەت شەتتەن كەلگەن وتانداستارىمىزعا ورالمان انىقتاماسى قولدانىلدى. مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ سانى مەن ساپاسىنىڭ ارتۋى ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ماسەلە. وسىلاي بولا تۇرا، قازاقستانداعى وزگە كىرمە ۇلت وكىلدەرىنە باۋىرمال قازاق شەتەلدەن ورالعان قانداستارىنا «ورالمان» دەپ الابوتەن قارايتىنى تۇسىنىكسىز. بۇل زاڭدا ايتىلعانداي: «رەپاتريانت (ورالمان) – جالپى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن اكتىلەرى زاڭسىز رەكۆيزيسيالاۋ، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، ىزگىلىككە جات – وزگە دە ىس-ارەكەتتەر سالدارىنان تاريحي وتانىنان تىسقارى جەرگە قۋىلعان جانە ازاماتتىعىنان ايرىلعان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا تۇراقتى تۇرۋ ماقساتىمەن ەرىكتى تۇردە قونىس اۋدارعان بايىرعى ۇلت ادامى، سونداي-اق، ونىڭ ۇرپاقتارى». وسى جەردە، «ورالمان» دەپ ايتۋدى قاتە دەۋشىلەر مەن «رەپاتريانت» دەگەن تەرميندى وزگەرىسسىز قالدىرۋ قاجەت دەگەن پىكىرلەر بولعانىن ايتا كەتكەن ءجون. سونىمەن قاتار، «يرريدەنتا» تەرمينىن قولدانۋدى ۇسىنۋشىلار دا بولدى. مىسالى، قىتايدىڭ قازاق جەرىمەن شەكتەسەتىن ىلە، التاي، تارباعاتاي، ەرەنقابىرعا وڭىرلەرىندە قازاقتار ەجەلدەن بەرى تۇرىپ كەلە جاتىر، سول سياقتى، رەسەيدىڭ ومبى، ورىنبور، استراحان، ساراتوۆ، قورعان، تاۋلى التاي؛ وزبەكستاننىڭ سىرداريا، جيزاق، گۇلستان، كەلەس، قاراقالپاق سياقتى شەكارالاس ايماقتارىنداعى قازاقتار وزدەرىنىڭ تۇرعىلىقتى جەرلەرىن اتا-بابالار زامانىنان اتامەكەن سانايدى. ولار وزگە ەلدىڭ ازاماتى بولعانىمەن، تۋىپ-وسكەن جەرلەرىن ساياسي-تاريحي جاعدايلار مەن شەكارالىق مەجەلەۋدىڭ سالدارىنان باسقا ەلدىڭ شەكاراسى ىشىندە قالىپ قويعان قازاق جەرلەرى دەپ بىلەدى. مۇندايلارعا قاتىستى عىلىمدا يرريدەنتا دەگەن تەرمين بار. بۇل جەردە ەشقانداي ارام ويىمىز جوق، قازاقستان كورشىلەس ەلدەرمەن شەكارالارىن انىقتاپ قويدى، ەشكىممەن تالاسىمىز جوق، قازاق يرريدەنتالارى دا سەپاراتيزمنەن اۋلاق. ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز — قازاقستانمەن شەكارالاس بولسا دا، شەت جەردە سانى قالىڭ دياسپورا، يرريدەنتا كۇيىندە قالعان، شالعايدا تارىداي شاشىلعان باۋىرلارىمىزدىڭ سانى 1997 جىلدىڭ باسىندا 5 ميلليون 400 مىڭ بولسا، ءقازىر جوبامەن 4،5 ميلليوننان اسادى ەكەن. ال، 1998 جىلى 16 قىركۇيەكتە ق ر ۇكىمەتىنىڭ № 900 قاۋلىسىمەن «ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا رەپاتريا­سيالاۋدىڭ تۇجىرىمداماسى» قابىل­داندى. تۇجىرىمدامادا ەتنيكالىق قازاقتاردى تاريحي وتانىنا رەپاترياسيالاۋ مەن وڭىرلەردىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ مۇددەلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ورالمانداردى ۇتىمدى ورنالاستىرۋدى ۇيىمداستىرۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنداعى باسىمدىق رەتىندە ايقىندالعان. كوپ ۇزاماي، 2000 جىلى ماڭىزى زور تاعى ەكى قۇجات: 17 تامىزداعى № 1272 جانە 5 قىر­كۇيەكتەگى № 1346 ۇكىمەت قاۋلىسىمەن بە­كىتىلگەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك دەموگرافيالىق ساياسا­تىنىڭ تۇجىرىمداماسى» جانە «قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسى» قابىلداندى. بۇل قۇجاتتاردان دەموگرافيالىق دامۋ ەكونوميكانىڭ ءوسۋiنە، ەلدiڭ قورعانىس قابiلەتi مەن مەملەكەتتىك قاۋiپسiزدiكتi قامتاماسىز ەتۋگە تiكەلەي اسەر ەتەدi دەگەن ۇلتتىق ءمۇد­دەمەن استاسىپ جاتقان قاعيدانى انىق باي­قاۋىمىزعا بولادى. 2001 جىلعى 29 قازاندا قازاقستان ۇكىمەتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى كوشى-قون ساياساتىنىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان سالالىق باعدارلاماسىن» بەكىتتى. ونىڭ ماقساتى – ەلىمىزدىڭ ءبىر­قا­لىپتى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، دەمو­گرافيالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋمەن قاتار، ميگرانتتاردىڭ قۇقىقتارىنىڭ ورىندالۋىنا جاعداي جاساۋ، سونداي-اق، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋ بولىپ تابىلادى. 2002 جىلعى 23 قازاندا تۇركىستان قالاسىندا دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ەكىنشى قۇرىلتايى وتكىزىلدى. بۇل جيىندا ورالماندار ءۇشىن وزەكتى كوشىپ كەلۋ، ءبىلىم الۋ، ەڭبەك ەتۋ ماسەلەلەرى جان-جاقتى قارالدى. دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ ءۇشىنشى قۇرىلتايى 2005 جىلعى 28-30 قىركۇيەك ارالىعىندا استانا قالاسىندا وتكى­ءزىلدى. بۇل قۇرىلتايدا ەلباسى ن.ءا. نازاربايەۆ 1991-2005 جىلدار ارالىعىندا ەلىمىزگە بارلىعى 110 مىڭ 591 ورالماندار وتباسى قونىس اۋدارعاندىعىن ايتا كەلىپ، ەلىمىزدەگى قازاقتاردىڭ سانى التى ءجۇز مىڭعا جۋىق ادامعا كوبەي­گەندىگىن اتاپ ءوتتى. ەلباسى الەمدەگى ءاربىر ءۇشىنشى قازاق شەت ەلدەردە تۇراتىنىن، قازاقتاردى تاريحي وتانعا جيناپ، بىرىك­ءتىرۋدىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى. سول كەزەڭدەگى كوشى-قون جانە دەموگرافيا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، 1991-2006 جىلدارى شەت ەلدەردەن كەلگەن ورالمانداردىڭ جالپى سانى 143343 وتباسى شامامەن، 565757 ادام بولعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ 2007 جىلعى 27 قىركۇيەكتەگى № 224ء-و بۇيرىعىمەن ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ ەرەجەسى بەكىتىلدى. ەرەجەدە «ورالمان» مارتەبەسىن بەرۋ جانە ونىڭ تىركەلۋى تۋرالى ءوتىنىشتى بەرۋ ءتارتىبى، ورالمان مارتەبەسىن بەرۋ ءتارتىبى ايتىلعان. ورالمان كۋالىگى قاتاڭ ەسەپتىلىكتەگى قۇجات جانە ولاردىڭ مارتەبەسىن راستاۋ ءۇشىن نەگىز. قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ 2007 جىلعى 29 قىركۇيەكتەگى № 858 قاۋلىسىمەن «ورالمانداردى كوشىپ كەلۋ كۆوتاسىنا ەنگىزۋ» ەرەجەسى، 2006 جىلعى 6 قاڭتارداعى № 15 قاۋلىسىمەن «كوشىپ-كەلۋ كۆوتاسى بويىنشا كەلگەن ورالماندارعا تۇراقتى تۇراتىن جە­رىنە بارۋ جانە مۇلكىن (ونىڭ ىشىندە مالىن) اپارۋ جونىندەگى شىعىستارىن وتەۋ، كەلگەن جەرى بويىنشا تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ ءۇشىن قاراجات ءبولۋ جانە ءبىرجولعى جاردەماقىلاردى تولەۋ» ەرە­جەسى بەكىتىلدى. ەلىمىزدەگى كوشى-قون پروسەستەرىن باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2007 جىلعى 28 تامىزداعى № 399 جارلى­عىمەن «2007-2015 جىلدارعا ارنال­عان كوشى-قون ساياساتىنىڭ تۇ­جى­رىمداماسى» قولدانىسقا ەندى. ماقساتى – ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق بىردەيلىگى مەن قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ جانە دامىتۋ شەڭبەرىندە زاڭسىز كوشى-قوندى بارىنشا ازايتۋ جانە سۇرىپتاۋشىلىق كوشى-قوندى قالىپتاستىرۋ جولىمەن كوشى-قون اعىنىنىڭ كەلەڭسىز سالدارىن ازايتۋ بولدى.  تۇجىرىمدامادا كوشى-قون ساياساتىن باسقارۋدىڭ جاڭارتىلعان ستراتەگياسى انىقتالعان: مامانداردى ىرىكتەۋ كريتەرييلەرىنە نەگىزدەلگەن كوشىپ-قونۋشىلاردى تارتۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ؛ وڭىرلەردىڭ دەموگرافيالىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋ مۇددەلەرىن، وڭىرلىك ەڭبەك نارىقتارىن نەگىزگە الا وتىرىپ، كوشىپ كەلۋشىلەردى ۇتىمدى ورنالاستىرۋ تەتىكتەرىن ازىرلەۋ؛ كوشىپ كەلۋشىلەردى زاڭداستىرۋ، بەيىمدەۋ جانە كىرىكتىرۋ جونىندەگى شارالاردىڭ جۇيەلەرىن ازىرلەۋ؛ شەت مەملەكەتتەردىڭ پراكتيكالىق تاجىريبەسىن پايدالانۋدى قامتيدى، مۇنىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوشىپ كەلۋشىلەردى كىرىكتىرۋ كونتەكسىندە مەملەكەتتىڭ ساياساتىن كۇشەيتىپ، جاقسارتۋ. بۇعان قوسا، ەلباسىنىڭ ءوزى ورالمانداردى قازاقستانعا كوشىرۋگە جاڭا سەرپىن بەرەتىن «نۇرلى كوشكە» باستاماشى بولدى. 2008 جىلعى 2 جەلتوقساندا «2009-2011 جىلدارعا ارنالعان «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىن بەكىتۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ № 1126 قاۋلىسى شىقتى. باعدارلامانى جۇزەگە اسىرۋعا 197 795،6 ملن. تەڭگە قاراستىرىلىپ، بۇل قاراجات رەسپۋبليكالىق، جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەردەن جانە قازاقستان زاڭناماسىندا تىيىم سالىنباعان وزگە دە كوزدەردىڭ ەسە­بىنەن بەرىلەتىن بولادى. ءۇش جىلدىق باع­دارلاما اياسىندا 60 مىڭ وتباسى، ياعني، ورتا ەسەپپەن 300 مىڭداي ادامدى كوشىرىپ الۋ جوسپارلاندى. وكىنىشكە وراي، بۇل باعدارلامانىڭ جۇزەگە اسۋىندا ءتۇرلى ولقىلىقتار ورىن الدى. ق ر پارلامەنتى ماجىلىسىندە ق ر ۇكىمەتىنىڭ 2011 جىلعى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ اتقارىلۋى تۋرالى ەسەبىنە قورىتىندى جاساعان ەسەپ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ومارحان وكسىكبايەۆ «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ءتيىمسىز جۇزەگە اسىرىلىپ جاتىر دەپ مالىمدەدى. ماسەلەن، جالپى قۇنى 2،6 ملرد. تەڭگەدەن استام سوماعا 3223 پاتەر سالىنعان بولسا، سونىڭ 622-نە ەشكىم قونىستانباعان. باعدارلامانىڭ ورىندالۋى، ونىڭ اياسىنداعى شارالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ءتيىستى مونيتورينگ جانە ۆەدومستۆوارالىق ءوزارا ءىس-قيمىل ۇيىمداستىرىلماعان. جوسپارلانعان 21 ءىس-شارانىڭ 9-ى ورىندالىپ، 3ء-ۋى ورىندالماعان، 9 ءىس-شارا ءىشىنارا، كەشىكتىرىلىپ جانە ساپاسىز اتقارىلعان. بۇدان بولەك، سالىنعان تۇرعىن ۇيلەردىڭ ءوز باعىتتى ورنىنا پايدالانىلماي وتىرعاندىعى انىقتالعان. جالپى، ەسەپ كوميتەتىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى ءالى دە پىسىقتاۋ مەن جاقسارتۋدى قاجەت ەتەدى. سوعان قاراماستان، 2011 جىلعى 25-27 مامىردا استانادا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ  ءتورتىنشى قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە ق ر پرەزيدەنتى – دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى ءتور­القاسىنىڭ ءتوراعاسى ن. نازاربايەۆ «نۇرلى كوش» باعدارلاماسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭىن جۇزەگە اسىرۋدى داعدارىسقا قاراماستان قولعا الامىز دەپ مالىمدەدى. «حالىقتىڭ كوشى-قونى تۋرالى» قا­زاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلعى 22 شىلدەدەگى № 477-IV زاڭى دا «نۇرلى كوشكە» يگى ىقپال ەتەتىندەي مازمۇندا بولاتىن. ورالماندار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ  جەڭىلدەتىلگەن ءتار­تىپپەن قازاقستان ازاماتتىعىن الۋ قۇقىعى بەكىتىلدى. الايدا، «ۇكىمەتتىڭ 2011 جىلعى 22 جەلتوقسانداعى قاۋلىسىمەن 2011-2014 جىلدارى جىل سايىن 10 مىڭ ورالمان وتباسىعا كۆوتا بولىنەدى دەپ بەكىتىلگەن بولاتىن. ۇكىمەت بۇل قاۋلىنى كەرى قايتارىپ الدى»، – دەگەن كوشى-قون پوليسياسىنىڭ حابارلاماسى تالاي قازاقتىڭ ءۇمىتىن سۋ سەپكەندەي باستى. 2012 جىلعى 23 ساۋىردە قازاقستان ۇكىمەتى بۇل قاۋلىنى كەرى قاي­تارىپ الدى. ەلباسىنىڭ ايتقانى نەگە ىسكە اسىرىلماي قالعانى بەيمالىم. كوشى-قون ورگانى قىسقا عانا: «كۆوتا دۇرىس بولىنبەگەن، ايماقتىق ەرەكشەلىكتەر ەسكەرىلمەگەن. ولقىلىق تۇزەلگەن سوڭ ءبارى قالپىنا كەلەدى» دەگەن تۇسىندىرمە بەردى. كۆوتاعا قول جەتكىزۋ مۇڭ بولىپ تۇرعاندا، جىعىلعانعا جۇدىرىقتاي بولىپ، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋدى 4 جىلعا دەيىن سوزاتىن جاڭا تالاپ زاڭدى تۇردە بەكىتىلىپ كەتتى. وسىلايشا، تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭنەن بەرى ءبىر ءىزدى جۇرگىزىلگەن ەتنيكالىق كوشى-قون ساياساتى سۇيىلىپ، «نۇرلى كوشتىڭ» سوڭى سيىر قۇيىمشاقتانىپ، اتا جۇرتقا جول تارتقان قانداستارىمىزدىڭ كوشى داعدارىپ قالدى. اسىلى، قا­زاق­تىڭ سانىن وسىرەتىن ۇلى كوشتى توقتاتپاعانىمىز ءجون ەدى. وسىعان وراي، «ورالماندار قازاقستانداعى قازاقتىڭ سانىن ارتتىرىپ جىبەرەتىن بولدى دەپ قاۋىپتەنەتىندەر بار ما، قالاي؟» دەگەن كۇدىك كوڭىلىمىزگە ۇيالايدى…

«ورالمانوفوبيا» نەمەسە «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەدىنىڭ» كەرى

اششى دا بولسا ايتۋعا تۋرا كەلەتىن شىندىقتىڭ ءبىرى – قوعامىمىزدا ورال­مان­دارعا قاتىستى جەكەلەگەن تەرىس پىكىر­لەر­ءدىڭ بولۋى. باسقاسى باسقا، كەيبىر قازاق­تاردىڭ ءوزىنىڭ شەتەلدىك قانداستارىنا «ورالمان» دەپ، مۇرىن ءشۇيىرىپ، كەيبىرەۋلەرى كۇندەپ، «ورالماندار جەڭىلدىك الاتىنداي قازاقستانعا قانداي ەڭبەك ءسىڭىرىپ ەدى؟» – دەپ الاكوزبەن قارايتىنى قىنجىلتادى. ءتىپتى، «ورالماندار – قيىن كەزەڭدە ەلدى تاستاپ قاشقاندار» دەپ كىنالايتىن «ءبىزدىڭ» قازاقتار بارشىلىق. باسقاسى باسقا، كەي­ءبىر قازاقتاردىڭ ءوزىنىڭ شەتەلدىك قان­داستارىنا «ورالمان» دەپ، مۇرىن ءشۇيىرىپ قارايتىنى قىنجىلتادى. قا­را­پايىم حالىق نە ايتسا دا، ءوزارا كۇڭكىلدەۋمەن شەكتەلەتىنى بەلگىلى. قارا­شا حالىق ايتار دا قويار دەسەك، رەسمي ادام­دارعا قاتىستى ولاي دەي المايمىز. 2011 جىلعى 6 قىركۇيەكتە الما­تىداعى دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم­داس­­تىعىندا «ەتنيكالىق كوشى-قون: قۇ­رىل­تاي شەشىمدەرى جانە جاڭا زاڭ» اتتى دوڭگەلەك ۇستەل ءوتىپ، وعان  شەتەلدەگى قا­زاقتاردىڭ ءبىرلى-جارىم وكىلى، كوشى-قون كوميتەتى، سىرتقى جانە ىشكى ىستەر، ءبىلىم مينيسترلىكتەرىنەن قىزمەتكەرلەر، قازاق كو­شىنە الاڭداپ، الىستاعى اعايىننىڭ اتا­جۇرتقا ورالۋىنا اتسالىسىپ جۇرگەن ازا­­ماتتار قاتىسقان. وسى جيىندى ءجۇر­گىزگەن دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىم­داستىعى ءتوراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تالعات ماماشيەۆ ارىز-شاعىمى بار ورالماندارعا قىرىن قاراپ، جەكىپ سويلەپ، تىپتەن ءدۇيىم جۇرتتىڭ الدىندا قانداستارىمىزعا: «ورالمانداردى ۇرعانىم بار. سىيلاسىپ ءجۇرمىز بە، سىيلاسىپ، ادام سياقتى جۇرىڭدەر. ءجونى جوق ەسىرىپ، قۇتىرماڭدار!» دەپ كىجىنگەنىن ب ا ق وكىلدەرى بۇكىل ەلگە تاراتىپ جىبەردى. «دۇنيەجۇزى قازاق­تارىنىڭ قاۋىمداستىعى» دەگەن دارداي اتى بار ۇيىم­دا ورالماندار وسىنداي تەپەرىش كورسە، وزگەسىن ايتپاي-اق قويساق تا بولار… جاڭاوزەن وقيعاسىنىڭ قارساڭىندا جەكەلەگەن رەسمي بيلىك وكىلدەرى دە ورالماندارعا قاتىستى ويلارىن جاريا ايتا باستادى. تيمۋر قۇلىبايەۆ 2011 جىلعى 29 قىركۇيەكتە اس­تانادا وكەن «Expert» پىكىرتالاس كلۋبىنىڭ وتى­رىسىندا جاڭاوزەندەگى ەرەۋىلشىلەردى «ءتۇر­­­كى­­­مەنستان، قاراقالپاقستاننان تۇ­­­­تاس اۋىل بولىپ كوشىپ كەلىپ جات­قان ورال­ماندار. ولاردا وزدەرىنىڭ قارا­قالپاقستاننان بىرگە كەلگەن رەسمي ەمەس جە­تەك­شىلەرى بار. ول جاققا كە­لەتىن ادامدار سانىن باياعىدا-اق شەكتەۋ كەرەك ەدى» دەدى. ت.قۇلىبايەۆ بۇل ەرەۋىلگە جەرگىلىكتى قازاقتاردىڭ ەش قاتىسى جوق ەكەنىن باسا ايتقان. ءسويتىپ، قازاق قوعامىندا «ورالمانوفوبيا» اشىق بوي كورسەتە باستادى. سول سياقتى، 2012 جىلعى 12 قاڭتاردا لوندونداعى چاتەم حاۋس اتتى كورولدىك حا­لىقارالىق قاتىناستار ينستيتۋتىندا ءسوز سويلەگەن قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر بويىنشا كەڭەسشىسى ە. ەرتىسبايەۆ ەلدەگى ساياسي-الەۋمەتتىك احۋالعا قاتىستى بيلىكتىڭ رەسمي ۇستانىمىن جاريا ەتكەن. BBCء-دىڭ ورىس قىزمەتىنىڭ جازۋىنشا، بۇل جولى چاتەم حاۋس ءوز ەرەجەلەرىنە وزگەرىس جاساپ، بايانداماشىنىڭ سوزدەرىن باسپاسوزدە جاريالاۋعا رۇقسات بەرگەن. ازاتتىق راديوسى وسى كەزدەسۋگە قاتىسقان لوندون ۋنيۆەرسيتەتىنە قاراستى شىعىستانۋ جانە افريكاتانۋ مەكتەبىنىڭ دوسەنتى باۆنا داۆەمەن قىسقاشا سۇحباتتاسقان. ب. داۆەنىڭ ايتۋىنشا، ە.ەرتىسبايەۆ ساراپتاماسىنىڭ ءبىرىنشى سويلەمىندە-اق، جاڭاوزەندەگى ماسەلەلەر قاتە كوشى-قون پروسەسىنىڭ شارىقتاۋ شەگى ەكەندىگىن ايتقان. «سوسىن ە.ەرتىسبايەۆ جاڭاوزەن حالقىنىڭ سانى سوڭعى 15-20 جىلدا وزبەكستان مەن تۇركىمەنستاننان كەلگەن ميگرانتتاردىڭ سەبەبىنەن ەكى ەسەگە جۋىق ءوسىپ كەتكەنىنە باسا نازار اۋداردى. ونىڭ «ميگرانتتار» دەپ ورالمانداردى مەڭزەپ وتىرعانى تۇسىنىكتى» — دەيدى ب.داۆە. «ارقادا قىس جىلى بولسا، ار­قار اۋىپ نەسى بار» دەگەندەي، الپاۋىت جۇمىس بەرۋشىلەر مۇنايشى جۇمىس­شىلاردىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرى­مەن تاپقان جالاقىسىن ۋاقىتىندا بە­ءرىپ، قاراپايىم ەڭبەكشىلەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ەلەپ-ەسكەرىپ وتىرسا، كاسىپ­وداق پەن مەملەكەتتىك بيلىك ءتيىستى قاداعالاۋىن جاساسا، جاڭاوزەندە قاندى قىرعىن ورىن الماسى انىق ەدى. بۇعان ورالمانداردىڭ قانداي قاتىسى بار ەكەنىن ءدۇيىم جۇرت سول بويى تۇسىنە الماي قالا بەردى. ورالماندارعا قاتىستى تاعىلاتىن «كىنالاردىڭ» ءبىرى – كۆوتاعا بولىنگەن اقشانى الىپ العان سوڭ، قايتادان شەتەلگە قاشىپ جاتىر دەگەن قاۋەسەت. ويلاپ قاراساڭ، قيسىنى جوق جالا. قازاقستانعا العاش كەلگەن ەتنيكالىق قازاق ورالمان مارتەبەسىن العانشا شەتەلدىك ازامات بولىپ تابىلادى. شەتەلدىڭ ازاماتى قازاقستاندىق زاڭنامانىڭ قالتارىستى تۇستارىن، بوتەن ەلدىڭ زاڭىن بۇزۋ ارقىلى الاياقتىق جاساۋدى قايدان ءبىلسىن. بىردى-ەكىلى جىلپوس ورالماندار بار دا بولار، بەس ساۋساق بىردەي ەمەس قوي. ءبىراق، «ءبىر قۇمالاق ءبىر قارىن مايدى شىرىتەتىنى» سياقتى، كەيبىر ورالماننىڭ قىلمىسى ءۇشىن بۇكىل ورالمان قاۋىمىنا كۇيە جاعۋعا بولماس. بالەنىڭ ءبارى ءوزىمىزدىڭ ىشىمىزدەن شىعىپ جاتىر. ياعني، «كۇرىشتىڭ ارقاسىندا كۇرمەك سۋ ىشەتىن» جاعداي قالىپتاسقان. 2003-2004 جىلدارى قابىلدانۋعا ءتيىس 15 مىڭ وتباسىنىڭ 13807 عانا ورالعاندىقتان، ۇكىمەت ەل-ەلگە بولگەن كۆوتانىڭ شەكتەۋىن الىپ تاستادى. بيۋدجەت قارجىسى يگەرىلمەي قالاتىندىقتان، كۆوتا بويىنشا باسپانا بەرىلەتىن ءتارتىپ تە وزگەرىپ، ءۇي ورنىنا ناقتى اقشا بولىنە باستادى. ورالمان وتباسىنداعى جان باسىنا بەلگىلى ءبىر مولشەردە (1000 اقش دوللارى شاماسىندا) قاراجات تاعايىندالدى، ءبىر وتباسى ادام سانىنا قاراي ورتا ەسەپپەن 1 ميلليون تەڭگەگە جۋىق  جاردەماقى الاتىن بولدى. بۇل  جەمقور­لىققا كەڭىنەن جول اشتى. جالعان قۇجات جاساپ، ورالمانعا بولىنگەن اقشانى تالان-تاراجعا سالۋ بەلەڭ الدى. مىسالى، 2008 جىلى باسپا ءسوز بەتىندە اقمولا وبلىسىنا كەلگەن 700 ورالمان وتباسىنىڭ جاردەماقى الىسىمەن ءىزىم-عايىم جوق بولىپ كەتكەنى ايتىلدى. كەيىنىرەك، ول وبلىسقا 700 ورالمان  وتباسى­نىڭ وزدەرى ەمەس، جالعان قۇجاتتارى عانا بارعانى بەلگىلى بولدى. بۇل ءبىر وبلىس­تا كەمىندە 700 ميلليون تەڭگە قولدى بولدى دەگەن ءسوز. شەتەلدەگى قازاقتاردى سىرتىنان كۆوتاعا ەنگىزىپ، زاڭسىز اقشا تابۋ ارەكەتى وسى كەزەڭدە كوبەيدى. ەل ىشىدەگى كەيبىر جەمقور قازاق پەن شەتەلدىك جىلپوس قازاق «تاندەم» قۇرىپ، قۋ قۇلقىننىڭ قۇلىنا اينالدى. ءسويتىپ، «نۇرلى كوشتى» قوجىراتتى، ىرگەلى ءىستى ىشتەن ءىرىتىپ، كەسىرىن جالپى قازاققا تيگىزدى. پاتەر بەرۋدە الدانعان ورالماندار دا جەتەرلىك. «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا ەلگە ورالىپ، كۆوتامەن كۋرچاتوۆ قالاسىنان پاتەر الۋى ءتيىس 10-نان استام ورالمان وتباسى قاعازباستىلىقتىڭ كەسىرىنەن ۇيسىز-كۇيسىز ارىپ-اشىپ، بۇگىندە قىتايعا قايتا كوشىپ كەتكەنىن جۋرناليستەر قاۋىمى شۋلاپ ايتتى. ءوز ەلى وزەگىنەن تەپكەندەرگە وڭاي ءتيىپ تۇرعان جوق. قازاق ەلىنە «ورالمان» بولىپ سىڭبەي، قايتىپ كەلگەندەردى قىتايدا «قارابەت» دەپ كەمسىتەتىن كورىنەدى. وڭتۇستىك قازاقستاندا قانشاما ورالمان وتباسى جەر الامىز دەپ الاياقتارعا جەم بولدى. ودان قالدى، قاراقالپاق، ۇيعىر، دۇنگەن، قىتايدى شەتەلدىك ەتنيكالىق قازاق دەپ راسىمدەپ جىبەرۋ فاكتىلەرى دە ورىن الدى. ءتىپتى، كەلەڭسىزدىكتىڭ اسقىنعانى سونشا، بۇل ماسەلە تۋرالى ەلباسىنىڭ ءوزى وقيتىن رەسپۋبليكالىق «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە «ورالماندار­دى ورنالاستىرۋداعى ورالىمسىزدىقتار» (25.10.2005)، «كوشى-قون جانە جاڭا زاڭ» (25.05.2010)، «ورالمان كوشى: كۇدىك پەن ءۇمىت»، «ادال جولدىڭ ازابى» (24.07.2012) سياقتى ءتۇرلى ماتەريالدار جاريالاندى، تەلەارنالاردا نەبىر رەپورتاجدار جاسالىپ، ازاتتىق راديوسى ورالمانداردىڭ الدانۋى جايلى ارنايى زەرتتەۋ دە جۇرگىزدى. قايسى ءبىرىن تىزە بەرەمىز، «نۇرلى كوشتىڭ» سوڭى «بىرەۋگە مال قايعى، بىرەۋگە جان قايعى» دەيتىن جاعدايعا ۇقساپ كەتكەنى وكىنىشتى-اق… قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ حح سەسسياسىندا جازۋشى د.يسابەكوۆ ءسوز الىپ، ەلباسىنا ورالماندارعا قاتىستى ورىن الىپ وتىرعان الاياقتىق فاكتىلەردى جويۋدى، ايىپتىلارعا ءادىل جازا بەرۋدى ءوتىنىپ سۇرادى. د. يسابەكوۆ موڭعوليادان كەلگەن 800 قازاقتىڭ قايتادان موڭعوليا ازاماتتىعىن سۇراۋىنىڭ سەبەبىن ورالمانداردىڭ كۆوتاعا الماقشى اقشالارىن قازاقستاندىق الاياق ازاماتتار يەلەنىپ كەتىپ، تاقىرعا وتىرعىزۋى دەپ مالىمدەدى. سونداي-اق، ورالماندار ەسەبىنەن جەكە باستارىن بايىتۋعا تىرىساتىندار دا جەتەرلىك. ءبىر عانا مىسال: شىعىس قازاقستان وبلىستىق ەكونوميكا جانە بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ ءبولىمىن باسقارعان جانەت نۇرلان دەگەن شەنەۋنىك «نۇرلى كوش» باعدارلاماسى بويىنشا «شىعىس» اۋىلىنداعى ورالماندارعا ءۇي سالۋعا بولىنگەن 500 ملن. تەڭگە قارجىنى قال­تاسىنا باسىپ، قاشقانى بەلگىلى. تەكسەرۋ بارىسىندا ورالماندارعا ارنالعان 300-گە تارتا جاڭا ءۇيدىڭ 170ء-ى جارامسىز ەكەنى انىقتالعان. كەيىن تەرگەۋدە جاتقان كۇدىكتى ۇرلاعان قارجىنىڭ 150 ملن. كەرى قايتارىپ، «شىعىس» اۋىلىنداعى 70-كە جۋىق ءۇي قايتا جوندەلگەن. الاياقتار قۇرىلىس باعاسىن ارزانداتۋ ماقساتىندا ءۇيدىڭ جىلۋ جۇيەسىن تۇتىنۋشىعا قىمباتقا تۇسەتىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا قوسا سالىپتى. قىس بويى ازاپ كورگەن ورالماندار كوكتەمدە وسكەمەنگە كىرەبەرىس جولدى جاۋىپ تاستاعان سوڭ عانا بۇل قىلمىستىڭ بەتى اشىلدى. اقىرىندا، اڭعال ورالمان اعايىندار ەلەكتر ەنەرگياسىنا 42 ملن. تەڭگە قارىز بولىپ شىقتى. «ىشتەن شىققان جاۋ جامان» ەكەنىن وسىندايدا تۇسىنەسىڭ. ەلىمىز ءۇشىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار سالالاردى جەمقورلىقتىڭ جاۋلاۋى – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە تونگەن قاتەر بولىپ تابىلدى. ورالمانداردىڭ قۇقىقتارىن پايدالانا وتىرىپ، الداۋ-ارباۋ ارقىلى مال تابۋدى ۇيرەنگەن باۋكەسپەلەردىڭ كەسىرىنەن ەلىمىز ءۇشىن ءمانى زور «نۇرلى كوشىمىز» داعدارىپ تۇر. ال، ورالماندار بولسا، الدانىپ سەرگەلدەڭگە تۇسكەندەرى بىلاي تۇرسىن، «پايدا ءۇشىن وتانىن ساتقان وپاسىز» دەگەن قارا كۇيەنى وزدەرىنە قالاي جاعىپ العاندارىن بىلمەي ابدىراپ ءجۇر. قىسقاسى، ورالماندارمەن جۇمىس ىستەيتىن وكىلەتتى ورگاندارداعى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ سالدارىنان «ايران ىشكەن قۇتىلىپ، قازان جالاعان تۇتىلادىنىڭ» كەرى كەلىپ وتىر. ورالمانداردىڭ «نۇرلى كوشىنىڭ» تىزگىنىن ۇستاعاندار شەتتەگى قازاقتاردى ەلگە كوشىرۋدىڭ، قۇجاتتاندىرۋ مەن ورنالاستىرۋدىڭ ءتيىمدى جولدارىن قاراستىرمادى. سىرتتان كەلگەن قازاقتاردى ورتاعا ۇيلەستىرۋ، ولاردى بەيىمدەۋ جانە ولاردىڭ ينتەللەكتۋالدىق پوتەنسيالىن، ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىك قۋاتىن، وزگە دە قابىلەتتەرىن اشۋعا كۇش سالمادى. كوشىپ كەلگەن قازاقتاردى كوبىنە ازاماتتىق بەرىپ، ايماققا ءبولىپ، تىركەۋمەن عانا شەكتەلدى. ارى قاراي بىلگەنىڭدى ىستە، ءوز كۇنىڭدى ءوزىڭ كور دەگەن سالعىرتتىق ءالى كۇنگە دەيىن ورىن الىپ وتىر. جەڭىلدەتىلگەن ازاماتتىق الۋ قۇقىعى بولعان كەزدىڭ وزىندە ورالمان اعايىندار ۋاقىتشا قۇجات ۇستاپ، ءبىر جارىم-ەكى جىل شاماسىندا ازاماتتىق الا الماي جۇرەتىن. ەندى، بۇل از بولعانداي، تۇزدە دە، ۇيدە دە تەپەرىش كورۋدەن كوز اشپاعان ورالمانداردىڭ جاعدايى ودان سايىن قيىنداماقشى. بۇعان نە سەبەپ بولىپ وتىر؟ ەندى وسى سۇراققا دولبارلاپ جاۋاپ ىزدەپ كورەيىك. بارىمىزگە بەلگىلى، 2012 جىلعى 22 قاراشادا حالىقارالىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ (حكب) جاسىرىن داۋىس بەرۋى ناتيجەسىندە استانا EXPO-2017 حالىقارالىق مامانداندىرىلعان كورمەسى وتەتىن ورىن بولىپ تاڭدالدى.  EXPO -2017 تەندەرىن ۇيىمداستىرۋشىلار بۇل كورمەنى وتكىزۋدىڭ جالپى قۇنى كەم دەگەندە 2،3 ملرد. دوللار، ياعني، قابىلداۋشى تاراپ وسىنشا قاراجات جۇمساي الاتىنداي بولۋى ءتيىس دەگەن تالاپ قويدى. ەكونوميكالىق داعدارىس جاعدايىندا قارجىلىق تاۋەكەلگە بارۋدان كانادا، اۆستراليا، يسپانيا، فرانسيا، نورۆەگيا، سەربيا جانە ت.ب. ەلدەر باس تارتىپ، وزدەرىنىڭ كورمە وتكىزۋگە بەرگەن وتىنىشتەرىن قايتارىپ الدى. اقىرعى داۋىس بەرۋگە ەكى قالا عانا كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى: استانا مەن بەلگيانىڭ لەج قالاسى. حكب-گە مۇشە 161 ەلدىڭ وكىلدەرىنىڭ جاسىرىن داۋىس بەرۋ بارىسىندا استانانىڭ ءوتىنىمىن 103 ەل قولدادى. حقب تالاپتارىنا ساي كورمەنى وتكىزۋگە بەلگىلەنگەن ءۇش اي ىشىندە استانا قالاسىنىڭ الەمنىڭ 100 مەملەكەتى مەن حالىقارالىق ۇيىمداردان كەمىندە 4 ملن. ادامدى قابىلدايتىنداي شاماسى بولۋ كەرەك. EXPO-2017 وتكىزۋ تمد اۋماعىندا تۇڭعىش رەت قازاقستانعا عانا بۇيىرىپ وتىر. بۇل ۇلكەن ابىروي ءارى جاۋاپكەرشىلىگى وتە اۋىر حالىقارالىق ءىس-شارا. مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە دە ايتارلىقتاي اۋىرتپالىق سالارى ءسوزسىز. وسىعان بايلانىستى، قازاقستان ەكونوميكاسى ۇنەمدەۋ رەجيمىنە ءوتىپ جاتقان سىڭايلى. 2013 جىل زەينەتكەرلىككە شىعۋ جاسىن كوتەرۋ، سالىق دەڭگەيىن ارتتىرۋ، بۇرىن بولماعان جاڭا سالىق تۇرلەرىن ەندىرۋ، كەيبىر وتەماقىلاردى قىسقارتۋ، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ سياقتى داۋ-دامايلى زاڭ جوبالارىن تالقىلاۋمەن ەستە قالدى. زەينەتكەرلەردىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىرگەن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى س.ابدەنوۆ وتستاۆكاعا كەتىپ تىندى. ال، ەكونوميكا ءمينيسترى ە.دوسايەۆ بولسا، زاڭنامالىق باستامالارىنىڭ ءبارىن قابىلداتا الدى: سالىقتاردى كوتەردى، جاڭا سالىقتارىن ەندىردى، قازاقتاردىڭ اشۋلانعانىنا قاراماستان، ورالماندارعا ازاماتتىق بەرۋ مەرزىمىن دە ءتورت جىلعا دەيىن سوزدىرىپ بەكىتكىزىپ الدى. ەندى، اللا تاعالا قايىرىن بەرسىن، قازاق ەلىنىڭ مارتەبەسى ارتا بەرسىن. مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق ءتورت جىلعا دا شىدار. ءبىراق، اتامەكەندى باعىتقا العان شەتەلدىك قازاقتاردىڭ كوشى قوجىراپ قالۋى ابدەن مۇمكىن. جالپى، تۇيىندەپ ايتار بولساق، الەمدەگى كەز-كەلگەن قازاقستان سەكىلدى ۇلتتىق ۋنيتارلى مەملەكەت ءۇشىن تۇتاستىق پەن تاۋەلسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىنىڭ ءبىرى – ازاماتتارىن ءبىرتۇتاس حالىق ەتىپ بىرىكتىرۋ. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەلى بەرى اتقارىلعان اۋقىمدى شارالاردىڭ ءبىرى – قانداس باۋىرلارىمىزدىڭ تاريحي وتانىنا ورالۋىنا قۇقىقتىق تۇرعىدان نەگىز قالاپ، سىرتقى كوشى-قون جۇمىستارىنىڭ قولعا الىنۋى. قازاق ەلىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزى زور وسى ۇلكەن تاريحي ءۇردىستىڭ، ياعني، ۇلى كوشتىڭ باستالۋىنا قوزعاۋ سالعان قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ يگى باستاماسى ەدى. سونىڭ ارقاسىندا ميلليونعا تارتا قانداسىمىز ەلگە ورالدى، ءبىراق، ءتورت جارىم ميلليوننان استام قازاق شەتەلدەردە تارىداي شاشىلىپ ءجۇر. ولار وسىنشاما ۋاقىت جىراقتا جۇرسە دە، قازاق ءتىلىن، ءدىلى مەن ءدىنىن ساقتاپ كەلدى. وكىنىشكە وراي، وزگە ەلدەردەگى قازاقتارعا تولىققاندى قولداۋ كورسەتە الماي كەلەمىز، ولار قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاپ، ودان ءارى دامىتۋ جاعىنان قىسىمشىلىقتار كورۋدە، جىمىسقى اسسيميلياسيالىق ساياساتتىڭ زاردابىن تارتۋدا. وسىلاي جالعاسا بەرسە، شەت مەملەكەتتىك قازاقتاردىڭ كەلەر ۇرپاعى ۇلتتىق گەندىك قورىن جويىپ الۋ ءقاۋپى بار. سوندىقتان، شەتەلدەگى ەتنيكالىق قازاقتاردى بارىنشا تەز قازاقستانعا جيناۋعا كۇش سالىپ، «نۇرلى كوش» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قايتا جانداندىرۋ وتكىر قاجەتتىلىك بولىپ تابىلادى. مىسالى، يزرايل «اليا» دەگەن رەپاتريانتتاردى ەۆرەي جەرىنە جيناۋ ساياساتىن ءجۇز وتىز جىلدان استام ۋاقىت توقتاتپاي جۇرگىزىپ كەلەدى. حح عاسىردا «اليا بەت»، «قىران قاناتى»، «سيقىرلى كىلەم»، «موشە»، «سولومون» سياقتى ارنايى وپەراسيالار جۇرگىزىپ، حولوكوست، ءتۇرلى رەپرەسسيالار مەن گەنوسيدتەردەن ەۆرەيلەردى امان الىپ قالدى. ءبىر عانا «قىران قاناتى» وپەراسياسى بارىسىندا يزرايل 1949-1950 جىلدارى يەمەندەگى 50 مىڭ ەۆرەيدى دامىل تاپپاي، ۇشاقپەن تاسىپ العان. ءبىر زاماندا توز-توز بولىپ، قايعى-قاسىرەت شەككەن ەۆرەي حالقى ءقازىر تاياۋ شىعىستاعى جۇمىلعان جۇدىرىقتاي مىقتى مەملەكەت. ءارقاشان ۇقىپتىلىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن نەمىس ۇلتى دا رەپاترياسيا ماسەلەسىنە اسقان مۇقياتتىلىقپەن قاراپ، 1990-2000 جىلدار ارالىعىندا عانا 2 ملن. اسا نەمىس قانداستارىن ىڭ-شىڭسىز كوشىرىپ الدى. جالپى، 1950 جىلداردان باستاپ قازىرگى كەزگە دەيىنگى ستاتيستيكا بويىنشا گەرمانياعا شەت ەلدەردەن 4،5 ملن. ەتنيكالىق نەمىس ورالعان. ولاردان قازاقتىڭ نەسى كەم؟ قازاقستان العا باسقان ەتنيكالىق كوشى-قوندى كەرى ارتپاي، الەمدىك تاجىريبەدەگى وسىنداي وزىق ۇلگىلەردەن ساباق الۋى قاجەت. ورالماندارعا قاتىستى قابىلدانعان قاتال زاڭ دا قايتا قارالاتىن ءسات تۋار. ورالىپ جاتقان قانداستارىمىز حح عاسىردا ورىن العان كەڭەستىك كەلەڭسىز ساياساتتىڭ قۇرباندارى ەكەنىن ۇمىتپايىق. ولاردىڭ ەلگە ورالۋى ەلىمىزدىڭ كوركەيۋىنە، ءبىرتۇتاس بول