ۇلت تاريحى – ادام مىنەزى مەن كوزقاراسىنىڭ «قاعباسى». وسى جاعىنان كەلسەك، 1931-1938 جىلدار، ونداعى مايىپ بولعاندار ستاتيستيكاسى – سان ەمەس، سانا ماسەلەسى. دالىرەك ايتساق، بىزدەگى ۇرەي مەن ىشكى تويىمسىزدىقتىڭ قازىرگى ستاتيستيكاسى.
I
ءسوز – شارتتى ۇعىم. ادام باردا شىندىق پەن ادىلەت ۇعىمدارى دا بار ەمەس پە؟ بۇل سوزدەر دە ادام زياتىمەن بىرگە وسەدى، وركەندەيدى. قوزعالىس پەن وزگەرىس زاڭىنان ەشبىر تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ شەت قالمايتىنى سەكىلدى، كەز كەلگەن ۇعىمنىڭ ىشكى ءمانى دە مىزعىماستان تۇرا المايدى. ايتالىق، ەۋروپاداعى ادىلەتتىك پەن شىعىستاعى شىندىق ۇعىمدارىنىڭ نەگىزگى ەسىم-سويى ءبىر بولعانمەن، ولاردىڭ اتقارار قىزمەتى مۇلدە ەكى بولەك. ءبىز سول ەكى ءتۇرلى تۇسىنىكتى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ، تانىمدىق تۇرعىدان ءسوز وربىتسەك پە دەيمىز. بۇل جەردە سارا كامەروننىڭ «اشتىق جايلاعان دالا» يا بولماسا كەشەگى قازاق توپىراعىن اقسوڭكە سۇيەككە تولتىرعان تراگەديانى ءسوز ەتكەن «قىزىلدار قىرعىنى» سەكىلدى عىلىمي نەمەسە ەستەلىك ەڭبەكتەردىڭ بىردە بىرەۋىنەن سىلتەمە كەلتىرمەيمىز. ءبىز الاپات اشتىق ماسەلەسىنە تەك فيلوسوفيالىق تۇرعىدان عانا باعا بەرىپ، بارلاۋ جاساساق دەيمىز. راس، ءار كۇننىڭ ءبارى تاريح ەمەس. تاريح – بۇل باسقا مەجە. بۇل – ارىڭ مەن ءومىرىڭدى رۋحاني ۋازىنگە تارتۋ. ادام مەن اڭنىڭ باستى ايىرماشىلىعى نە دەسەڭىز، ەڭ اۋەلى اڭ اتاۋلىدا تاريح جوق. وندا تەك رەفلەكس پەن ينستينكت قانا بار. ادامدى قويىپ، تۇتاس ۇلت اتاۋلى كەيدە وسى ەكى تۇسىنىكتىڭ ەرەجەسىنە باعىنىپ، بۇدان دا بيىك ولشەمدەرگە وتە الماي جاتادى. تىرشىلىك اتاۋلىنىڭ شۇڭەتىنە ءبىر شىرمالعان ادام تاريح جاساي المايدى. تاريح تەك وقيعالار دەرەگى ەمەس، ول ەڭ اۋەلى ونەر مەن عىلىم، مادەنيەت پەن وركەنيەتكە ءومىر ەسىگىن اشۋ. كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ نەگىزگى باعاسى ءوز انولوگياسى بولعاندا عانا انىقتالادى ەمەس پە؟ ماعىناسى ءبىر اتاۋدىڭ شىعىس پەن باتىسقا(ەۋروپاعا) كەلگەندە قىزمەتى مەن قولدانىسىنىڭ مۇلدە ەكى ءتۇرلى ەكەندىگىن جوعارىدا عانا تىلىمىزگە تيەك ەتتىك. اشتىقتى ايتپاعاندا، توقتىق ۇعىمىنا دا ءدال وسىنداي سالىستىرۋ ولشەمى كەرەك. ءسىز قازىرگى قازاق جانۇياسىنداعى كەز كەلگەن تەكە-تىرەس پەن اجىراسۋ فاكتورىنىڭ ارعى جاعىن تەكتەپ كوردىڭىز بە؟ءجۇز پايىز دەمەسەك تە وسى كيكىلجىڭنىڭ سەكسەن پايىزى ماتەريالدىق جەتىسپەۋشىلىكتەن تۋىنداپ وتىرعانى بەلگىلى جايت. تاعى دا تاتپىشتەپ ايتۋعا ءماجبۇرمىز. جانجال مەن كەرىستىڭ نەگىزگى ءموتيۆى – جەتىسپەۋشىلىك. ستاتيستيكاعا سۇيەنسەك، ەلىمىزدەگى ءار ادام تابىسىنىڭ تەڭ جارتىسى ازىق-تۇلىككە جۇمسالسا، باتىس ەلدەرىندە بۇل كورسەتكىش نەبارى 5-12 پايىز ارالىعىندا عانا. بۇل ىلكىدە فيلوسوفتار قويعان «سەن تاماق ءىشۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەسىڭ بە، الدە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن تاماق ىشەسىڭ بە» سۇراعىنىڭ تەك ءبىرىنشى تارماعىنا عانا تاڭداۋ جاساعانىمىزدى كورسەتەدى. امەريكان پسيحولوگى ابراحام ماسلوۋدىڭ قاجەتتىلىك يەرارحياسى تۋرالى جاقسى بىلەسىزدەر عوي.
سانا مەن تۇرمىستىڭ بەس بەلدەۋىنە توقتالىپ وتكەن عالىم ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى فيزيولوگيا ( ياعني ءىشىپ جەۋ مەن ءۇيلى باراندى بولۋ) تۋراسىندا ايتسا، بەسىنشى ساتىسىندا بار بولۋدىڭ ءمانى، تۇلعانىڭ ءوزىن-وزى تانۋ ميسسياسىن العا تارتادى. بۇل – جەكە ادام باسىنا عانا ەمەس، تۇتاس قاۋىمعا دا قاراستى ۇعىم. ءبىزدىڭ ءوز بيلىگىمىز وزىمىزگە تيەسىلى التىنوردا ءداۋىرىن، دالىرەك ايتساق XIII-XY عاسىر ارالىعىنداعى شاقتى ماسلوۋدىڭ بەسىنشى بەلدەۋىنە تولىققاندى جاتقىزۋعا بولادى. حاندىق كەزەڭىنەن كەيىنگى ۇلت باسىنان وتكەن نەبىر اۋمالى-توكپەلى زامان بەسىنشى قۇندىلىقتى كوز الدىمىزدا كۇن سايىن بالاۋىز شامداي كەمىكتەي ءتۇستى. ءسويتىپ، جىلدار جىلجىپ XX عاسىردىڭ تاڭى اتقاندا بۇرناعى بۇلا قازاقتىڭ نوقتاعا سىيماعان اساۋ باسى قاي تۇرعىدان (رۋحاني ءام ماتەريالدىق) بولسىن، ءبىرىنشى باسپالداق بوساعاسىندا بۇراتىلىپ جاتتى.
II
...اشتىقتىڭ تراگەدياسى مەن ازابى ودان قۇربان بولعاندار سانىمەن انىقتالمايدى. ونىڭ ەڭ نەگىزگى ازابى اشتىقتان ءتىرى قالعانداردىڭ بۇدان كەيىنگى ءومىر ءسۇرۋ ۇرەيى مەن تويىمسىزدىعىنان باستالادى. ارينە، بۇدان كەيىنگى اشتىق ول باسقا ءپىشىن، وزگە فورماتتا جۇرەدى. بۇل جەردە ءسىز اشتىقتان وزەگى تالىپ، قابىرعاسى ارسا-ارسا بولعان ادامدى ەش جەردەن ۇشىراتا المايسىز. ءتىرى قالعانداردىڭ تراگەدياسى مەن تارتىسى ەندى باستالادى. بۇل سوندا قانداي تراگەديا بولدى دەيسىز عوي؟.اشتىق ۇرەيى ولگەندەردىڭ ەمەس، ودان ءتىرى قالعاندار مەن كەدەيشىلىك كورگەندەردىڭ كوز بەن كوڭىلىنە كوشەدى. ءسويتىپ سانا جويداسىز جاراقات الادى. كەيىن ادام كوڭىلى قانشا جەسە دە ءبىر تويىپ بەرمەس ءتۇپسىز ىنساپسىزعا اينالادى. ماتەريالدىق دۇنيەگە جان-تانىمەن قاتالاعان، سول «تىرىلەردىڭ» سىرتقى الپەتى توق كورىنگەنىمەن، ىشكى ارانى ماڭگىلىك اشقاراق سيپاتقا ۇلاسادى. ەكىنشى رەت ەستەرىڭىزگە سالايىن، ولاردىڭ سىرتقى الپەتى تىم قوڭدى كورىنگەنىمەن، ىشكى مازمۇنى ماڭگىلىك قالتىراپ تۇرادى.
اشتىقتان كەيىن ادامداعى ورىن الاتىن بۇل پسيحولوگيالىق احۋالعا قازاقتىڭ «سەمىزمالاي» سوزىمەن عانا دالمە-دال انىقتاما بەرۋگە بولادى. «سەمىزمالايلىق» پەن «سەمىزقۇلدىق» بۇگىنگى بىزدەردىڭ جاپپاي سىرقاتتانعان ەڭ نەگىزگى ءتول دەرتىمىز دەسەك تە بولادى. داۋ جوق، مۇنىڭ ارتىندا كەشەگى الاپات اشتىقتىڭ سالعان ءوز لاڭى جاتىر. سول لاڭ مەن جاراقات زاردابى ءالى كۇنگە دەيىن ۇلت ساناسىندا قاراقوتىرلانىپ بولسا دا ءبىر جازىلعان جوق. اشتىقتان كەيىنگى كەزەڭ بۇعان دەيىنگى ءسىزدىڭ تىراشتانىپ باققان ماتەريالدىق يگىلىكتەر مەن اتاق داڭقىڭىزعا مۇرىن ءشۇيىرىپ تە قارامايدى. مۇنىڭ استىن سىزىپ ارنايى ايتىپ وتىرعانىمىز، نەگىزگى تاعانى كەڭەستىك، بۇگىنگى ءسىز بەن ءبىز زيالى ساناعان «ەليتانىڭ» كوبىسى سول جوقتىق پەن اشتىقتا وسكەن جانۇيا مۇشەلەرى ەكەندىگىن دە ەستەن ەش شىعارۋعا بولمايدى. ولاردىڭ بالالىق شاعى تۋرالى ساۋال قويىلا قالسا بولعانى، بەينەتتى بەك تارتقانىن، ىشەر اس پەن كيەر كيىمگە زار بولعانىن ايتىپ زارلاي جونەلەتىنى دە سوندىقتان.
كەشەگى الاش ارىستارىنىڭ شەن مەن شەكپەنگە الدانباعان تاباندى كۇرەسكەرلىگىنىڭ ارتىندا دا ولاردىڭ جوقشىلىق كورمەگەن قۇيقالى جەردىڭ ءتولى ەكەندىگى تۇر. وسى ەليتا تۇگەلىمەن جويىلعان سوڭ قولدان جاسالعان سوۆەتتىك قۋىرشاق «قايراتكەرلەر» تاريح ساحناسىنا شىقتى. بۇلار ءبىر ءتۇرلى قازاق ەكەنىنە قورلاناتىن «ەليتا» ەدى. ولاردىڭ ءىشى قات-قابات ۇرەي مەن كومپلەكسكە تولى بولاتىن. ۇلكەن كومپلەكسىنىڭ ەڭ ايقىن دالەلى سول، بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ بويىنا جاپپاي ورىس تاربيەسىن ءسىڭىردى. ەلدىڭ كۇن ەرتەڭ ەگەمەن بولارىنا ەشقايسىسى دا سەنگەن جوق. بۇل ەندى تابالاۋ ەمەس، تاريحي شىندىق ەدى.
«ادام سەنسيتيۆتىك (ءجاسوسپىرىم جاسىندا)كورگەن ادەتتەرىن ۇلكەيگەننەن كەيىن دە مىندەتتى تۇردە بەيسانا جاعدايدا قايتالاي بەرەدى. ۇرلىق – بالا كەزىندە جوقشىلىق كورگەن ادام مەنتاليتەتىنىڭ كورىنىسى»، – دەيدى كورنەكتى فيلوسوف ق.جۇكەشيەۆ. قۋ دۇنيە كىمدەردەن قۇل مەن كۇڭ جاسامادى دەرسىڭ. اعا بۋىننىڭ دۇنيەگە ءبىر تويمايتىن بۇگىنگى اشكوزدىگىنىڭ ارتىندا دا سول اشتىق ماسەلەسى جاتىر. كەدەيلىك شىرماۋىنان شىعىپ، ەندى عانا شەن مەن شەكپەنگە قول جەتكىزگەن الگى جانداردىڭ ىشكى ۇرەيى تىپتەن سۇمدىق. ولار وسى «مارتەبەلى» مانسابىن قىزعىشتاي قورعاۋ جولىندا كەز كەلگەن قادامعا ەش ويلانباستان بارا الادى. ولار ءوز مۇددەسى جولىندا سايتانمەن دە كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، تۋعان ەلىنىڭ تاعدىرىن قاراقان باسىنىڭ قامى ءۇشىن قۇرباندىققا شالىپ كەتە بەرەدى. قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىكتەن كەيىنگى تاۋقىمەتتى تاريحىنىڭ ءبىرى كەشەگى «جاڭاوزەن» وقيعاسى مەن بۇگىنگى «قاڭتار» وقيعاسى عوي. وسى ءبىر وقيعالار اتالعان پىكىردىڭ اينا قاتەسىز اكسيوما ەكەندىگىن دە كوز الدىمىزدا ناقتى دالەلدەپ بەردى. قازاق زيالىسى ءۇشىن، ءبىر باسى شىندىققا، ەكىنشى ۇشى ۇجدان قازىعىنا بايلانعان سول قىل كوپىردىڭ اتى ار-ۇيات كوپىرى-تۇعىن. نە دەرىڭىز بار. كوپ شەشەندەرىمىز بەن كوسەمدەرىمىز سىندارلى ساتتە سول «سيرات» كوپىرىنەن اياعى اردان تايىپ وماقاسا قۇلاپ جاتتى. اشتىقتىڭ بەيسانا ۇرەيى مەن تۇپكى جاراقاتىن كورسەتەتىن ەل جادىندا قالعان جادىگەر سوزدەر كوپ. سونىڭ ءدال دياگنوزى مىنا ءسوز. «اش ادامدا اقىل بولمايدى»، «ءبىر كۇن اشىققاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما» دەيدى. ءبىزدىڭ قازىرگى ءحالىمىز، اي ەمەس، جىلدار بويى اشىعىپ اقىلىن جوعالتقان ەلدىڭ باسىنان وتكەرىپ جاتقان تابيعي پروسەسى دە بولار. اشتىقتىڭ ارتىنا تاستاعان زاردابىنىڭ اتوم رادياسياسىنان بىردە ءبىر كەمدىگى جوقتىعىن دا ءوز كوزىمىزبەن كورىپ وتىرمىز. اشتىق ساپ تيىلۋى ءۇشىن ونىڭ «رادياسياسىن» ۇنەمى اينالاسىنا جاياتىن اشكوزدەر مەن سەمىزمالايلار ەشەلونى تولىعىمەن جويىلىپ، ونىڭ ورنىنا ءبىر مەزەت تە جوقشىلىق كورمەگەن رۋحاني ازات ۇرپاق دۇنيەگە كەلۋى كەرەك. ويتپەي ەشتەڭە دە بولمايدى…
III
بۇعان دەيىنگى سارناعان ساياسي كورپۋستىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق احۋالىمىز جايلى جارىسا ايتاتىن «جاقسى ءومىرى» مەن «ۇجماق» ۇراندارىنا ەش يلانۋعا كەلمەيدى. مۇنىڭ ءبارى وپاسىز ايەل بەتىنە جاققان وپا دالاپ سەكىلدى كوسمەتيكالىق بوياۋلار عانا. ەندى توقتىق تۇسىنىگىنە قاراي جىلىستايىق. توقتىق – تاماقتان گورى جان مەن كوڭىلدىڭ تىنىشتىعىنا سايادى. وكىنىشكە قاراي، بوستاندىق پەن توقتىق ۇعىمدارىن ادام ساياسي ساۋاتىنا بايلانىستى ءارتۇرلى ولشەمدە باعامدايتىنىن كورەمىز. ءبىرىنشىسى، بۇل ەكەۋىن دەموكراتيا مەن پليۋراليزم قۇندىلىقتارى رەتىندە قاراستىرسا، ەكىنشىسى، ءبىر جاپىراق نان ەسەبىندە عانا تۇسىنەدى. قالاي دەسەك تە بىزدەگى «توقتىق» ۇعىمىن وركەنيەتتى ەۋروپا ەلىنىڭ توقتىعىمەن ەش سالىستىرۋعا كەلمەيدى. راس، ديكتاتورلىق داۋىردە اينالامىزداعى ابسەنتەيزم مەن ساياسي ەنجارلىق قالىپتى دۇنيەگە اينالدى.ءقازىر ءبىزدىڭ قوعامعا جاننىڭ دامىسى مەن رۋحاني ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى ءسوز شىعىنداپ كورىڭىزشى. ەستىر ءسوزىڭىز تەك تومەندەگىدەي عانا بولادى.
نان بولسا، ءان بولادى. كويلەگىڭ كوك، قارىنىڭ توق، ۇيقىڭ تىنىش بولسا بولدى ەمەس پە؟ باسقانىڭ ءبارى بوس ءسوز. ءاي، تىنىش ءجۇر دەيمىن... قانەكەي، بۇل كۇنىمىزگە دە شۇكىر دەيىك... مىنە، بۇل اشتىقتىڭ ءوز ۇرەيى تۋدىرعان پسيحولوگيالىق پاتولوگياسى. مۇنداي انتۇرعان اۋىر سوزدەر اشتىق ابدەن ەتىنەن ءوتىپ، سۇيەگىنە جەتكەن ۇلتتىڭ عانا اۋزىنان شىعادى...
اسىرەسە اعا بۋىن وكىلدەرى اتالعان وسى ۇرانداردى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى ءجيى-جيى ەسىمىزگە سالاتىن. بۇل نەگىزىندە جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي «سىرتى توق ءىشى قالتىراق» جانداردىڭ قولىمىزداعىنىڭ بارىنەن ايىرىلىپ قالمايىق دەگەن دە ىشكى ۇرەيى ەكەندىگى دە ەش جاسىرىن ەمەس. كەلىس، كەلىسپەڭىز ەندى بۇل تاقىرىپ تۇبەگەيلى وزگەرىسكە ءتۇسىپ، ۇلكەندەردىڭ بۇل ۇرەيى مەن قورقىنىشى ماڭگىلىك كەلمەسكە كەتتى. سەبەبى بۇل اشتىق كورگەن اعا بۋىننىڭ عانا مەنشىكتى ءتول دەرتى بولاتىن. ارينە، جاستاردىڭ ەمەس...
تانىم وسەدى، تالعام وزگەرەدى. ساحناعا جاڭا تۇسىنىك شىقتى. كەشەگى تەڭىزدەي تولقىعان بەيبىت شەرۋشىلەردىڭ ورىمدەي جاستار ەكەندىگى دە وسىنى مەڭزەيدى. ەندى بۇل تۇسىنىكتى جازعىرۋعا دا جازالاۋعا دا بولمايدى. بيلىك پاراساتى جەتسە وسى تۇسىنىكپەن ساناسىپ، وسى تۇسىنىككە كەڭ قولداۋ كورسەتۋى كەرەك. مەن بىلسەم بۇل ەشتەڭەدەن دە سەسكەنىپ، ەشتەڭەدەن دە قورىقپايتىن ەرەن تۇسىنىك. مۇنى قايىرا جانشىپ، بۇرىنعى ەسكى ادەتىنە سالامىن دەگەن بيلىك قاتتى قاتەلەسەدى. جارىق پەن قۇنار تەك وسىمدىك اتاۋلىعا عانا ەمەس، ول ەڭ اۋەلى ادام ناسىلىنە دە اۋاداي قاجەت قوي. جارىق – رۋحاني ءبىلىم بولسا، قۇنار ۇلتتىڭ بايىرعى باي تاريحى مەن ءتول تۇسىنىگى. بۇل شاعىن جازبامىز ساڭىلاۋى بار ادامنىڭ كوكىرەگىنە ساۋلە جۇگىرتۋدى ماقسۇت ەتكەن سول از عانا تالپىنىسىمىز ەدى...
دەرەككوز: adebiportal.kz
