عاسىرلار بويى قازاقتى بىرىكتىرۋدىڭ ەڭ باستى قۇرالى، ونىڭ مەملەكەتتىلىگىن ساقتاۋدىڭ ىرگەسى، ۇلتتىڭ گەندىك (تەكتىك) قورىنىڭ ساقشىسى بولعان رۋلىق جۇيە قازاق ۇلتىنىڭ الدىنداعى تاريحي ميسسياسىن اياقتاعان سەكىلدى. بۇل – وتە وكىنىشتى جاعداي.
شىنىندا دا، ەل ازاماتتارىنىڭ قازىرگىدەي رۋ-رۋعا ءبولىنىپ تارتىسقان رۋشىلدىعى ارمەن قاراي جالعاسا بەرسە − ول قازاقتىڭ تۇتاستىعىنا ءقاۋىپ توندىرەتىن، ۇلتتى ىشتەن ىدىراتاتىن كەسەلگە اينالۋعا بەت الادى. كۇننەن كۇنگە ءورشىپ بارا رۋشىلدىق ۇلتىمىزدىڭ بىرلىگى مەن تۇتاستىعىنا عانا ەمەس، ونىڭ بولاشاعىنا قارسى جۇمىس جاساۋعا كوشتى. بۇعان مۇددەلى توپتار پايدا بولدى دا، جۇرت ولاردىڭ ايتاعىنا قۇلاق تۇرە باستاعان سىڭايلى. ءسويتىپ، قازاق حالقى عاسىرلار بويى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان رۋلار قاۋىمداستىعى، بۇگىندە بايلىق پەن بيلىكتى ماقسات ەتكەن ازعانا توپتىڭ توعىشارلىق تابەتىن قاناعاتتاندىرۋدىڭ، تويىمسىز ويىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ وڭتايلى ءارى ءتيىمدى قۇرالىنا اينالىپ ۇلگەردى...
بۇرىنعى رۋلىق جۇيە قازاق حالقىنىڭ قالقانى ەدى، ەندىگىسى – جۇرەگىنە قادالار قانجارى بولعالى تۇرعان سىڭايلى...
دەگەنمەن، قازاقتىڭ رۋلىق جۇيەسىنىڭ تاريحىنا كوز سالساق − بۇل جۇيە قازاققا ۇشان-تەڭىز كومەك كورسەتكەنىن، تىپتەن، بۇگىندە «قازاق» اتىمەن تانىلعان ۇلتتى (حالىقتى) تاريحي ارەناعا الىپ شىققانىن كورەمىز. ءوز زامانىندا وسى جولدا ول مىناداي مىندەتتەردى اتقارىپ شىقتى:
ءبىرىنشى، رۋىن سۇراستىرا كەلە جەتى جانە ودان دا ارعى اتالارىن تاراتۋ ارقىلى قازاقتىڭ تاريحي جادىن، گەندىك (تەكتىك) قاسيەتىن ساقتادى.
ەكىنشى، رۋىن سۇراستىرا كەلە – «قارعا تامىرلى قازاق» دەگەن ءبىرتۇتاستىق سيمۆولدى جاساپ شىقتى. كەيدە، تىپتەن، «قۇداي قوسقان قوساعىڭ دا قارىن بولە» دەگەندەي تۋىستىق قاتىناسقا نەگىز بولدى.»تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى، التاۋ الا بولسا اۋىزداعى كەتەدى»، «جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار، ءبىرىنشى –ءوز جۇرتىڭ، ەكىنشى – ناعاشى جۇرتىڭ، ءۇشىنشى – قايىن جۇرتىڭ» دەگەندەي تۋىستىق قاتىناسقا نەگىز بولدى.
ءۇشىنشى، بايتاق جەرىمىز رۋلىق يەلىكتەرگە ءبولىنىپ، ودان ءارى، ونىڭ نەگىزىندە جۇزدىك بولىكتەرگە ءبولىنىپ، جەردى قورعاۋ جاۋاپكەرشىلىگى سول ايماقتى تۇراقتى مەكەندەگەن رۋلارعا جۇكتەلدى. قازاقتىڭ اتامەكەنگە دەگەن ىستىق ىقىلاسى وسىنداي سالماعى اۋىر جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋ ارقىلى قالىپتاستى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ەل مەن جەردى ءسۇيۋى جالاڭ سەزىم ەمەس، سالماقتى سەزىم! مىنە، سوندىقتان دا، ءار قازاق اتامەكەنىن، ءورىسىن، قونىستانعان جەرىن قورعاۋدا جانكەشتىلىك پەن كوزسىز ەرلىككە بارۋعا دايار بولدى. سونىمەن قاتار، جوعارىدا ايتىلعان «قارعا تامىرلى قازاق» دەيتىن ورتاق تۋىستىق سەزىمنىڭ ارقاسىندا كورشىلەس رۋدىڭ، ودان قالدى – ءجۇزدىڭ، ودان قالدى – تۇتاس قازاق ەلىنىڭ جەرىن قورعاۋ مىندەتىنىڭ ورتاقتىعىن ايقىن ۇعىپ وتىردى.
ءتورتىنشى، رۋلار وزدەرىنە تيەسىلى جەردى ءبولىپ الۋ ارقىلى وڭتايلى شارۋاشىلىق ءۇردىسىن قالىپتاستىردى. شارۋاشىلىق تاسىلىندە اسا كوپ ايىرماشىلىق بولماۋى سەبەپتى (كوشپەندى مال شارۋاشىلىعى)، رۋلار اراسىندا تەپە-تەڭدىك ارىپتەستىك قاتىناس ورنادى. ءار رۋدىڭ ءوزىن-وزى قاماتاماسىز ەتە الۋىنا كوڭىل ءبولىندى. رۋلىق جۇيەگە نەگىزدەلگەن شارۋاشىلىق قازىرگى جەتە الماي جۇرگەن نارىقتىق باسەكەلەستىككە تابيعي تۇردە قول جەتكىزدى. ال، رۋلار قاۋىمداستىعى ەل اراسىندا كەزدەسەتىن باقتالاستىقتىڭ شەكتەن شىققان ءتۇرى – بارىمتانى (ءقازىر ونى رەيدەرلىك دەپ اتايدى) بيلەر سوتى ارقىلى بىرگە جازالاپ، ادىلەتتى جولمەن بىتىمگەرشىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ وتىردى.
بەسىنشى، ءوز رۋىنان (7 - 12 اتاعا دەيىن سوزىلادى) قىز الماي، قىزدارىن وزگە رۋلارعا اتاستىرۋ، ۇزاتۋ ارقىلى حالىقتىڭ ءبىرتۇتاستىعىنىڭ رۋحاني باستاۋىن - ءتىلىن، مادەنيەتىن، ءسالت-داستۇرىن بىرتەكتى ەتتى. سول ارقىلى بارلىق قازاقتىڭ بىر-بىرىنە دەگەن تۋىستىق ىقىلاسىن قامتاماسىز ەتتى. بىرلىگىنىڭ رۋحاني باستاۋى مىعىم ەل، سول سەبەپتى دە باستان وتكەرگەن نەبىر زۇلماتتان تۇبەگەيلى جويىلىپ كەتپەي، ومىرشەڭدىگىن ساقتادى، ۇزاققا سوزىلعان سوعىستاردا بىرتەكتىلىگىن ساقتاي وتىرىپ جەڭىپ شىعا الدى.
التىنشى، جۇزدەردىڭ ءوزى دە، جۇزدەر ىشىندەگى ءىرى رۋلار مەن شاعىن رۋلاردىڭ ارا سالماعىن اجىراتۋ ارقىلى «ءاعا-ىنى» (ۇلى-ورتا-كىشى)، «ۇلكەندى (اعا رۋدى) سيلاۋ، جول بەرۋ، «ۇلكەن تۇرىپ كىشى سويلەگەننەن بەز»، شاعىن رۋلارعا قومقور بولۋ، «اعاسى باردىڭ جاعاسى بار، ءىنىسى باردىڭ تىنىسى بار» سەكىلدى اسىل قاسيەتتەردىڭ قاينار باستاۋىن اشتى. بۇل قاسيەتتەر حالىقتىق ىستەردى اقىلداسا − ورتاق كەلىسىمگە كەلە وتىرىپ شەشۋگە قابىلەتتى دەموكراتيالىق ءۇردىستىڭ ناعىز قاينار باستاۋى بولدى. تىپتەن، كوپ جاعدايدا، زاڭدىق تۇرعىدا قابىلدانعان ءومىر ءسۇرۋ پرينسيپتەرىنە اينالدى.
جەتىنشى، رۋلار كونفەدەراسياسى بولىپ تابىلاتىن جۇزدەردىڭ اراسىنداعى ىنتىماققا باسا نازار اۋدارىلدى. ولاردىڭ ءارقايسىسىنا ارناپ لايىقتى تەڭەۋلەر قالىپتاستىردى. ماسەلەن، «ۇلى ءجۇز - بايلىق كەنىشىم، ورتا ءجۇز - اقىل كەنىشىم، كىشى ءجۇز - ءجۇزى قايتپاس قىلىشىم» دەگەن ماعىناداعى ۇستانىم ءالى دە قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ ساناسىندا وشكەن جوق.
سەگىزىنشى، قازاق ۇلتى اياسىندا بىرىككەن رۋلاردىڭ بارىنە ورتاق ەر، باتىر، جىگىت، اقساقال، انا، باۋىر، قارىنداس جانە سول سياقتى كوپتەگەن ۇعىمداردى قالىپتاستىردى. بۇل ۇعىمدار مەن ورتاق داستۇرلەر رۋلىق دەڭگەيدەن جوعارى تۇردى، بار قازاققا تيەسىلى بولدى. ءوز كەزەگىندە بۇل بىرتەكتىلىك بۇكىل قازاققا ورتاق قازاقى بولمىستى – قازاق ۇلتىنىڭ ءدىلىن ومىرگە كەلتىردى.
توعىزىنشى، سونىمەن قاتار، قازاقتار جەتىمىن جىلاتپاۋعا، جەسىرىن جات قولىنا بەرمەۋگە قاتتى كوڭىل ءبولدى. رۋلىق تۇتاستىقتى ساقتاۋ – ۇلتتىق نامىس دىڭگەگىنە اينالدى: جەتىمى مەن جەسىرىن قورعاي الماۋ، بۇزاقىسىنا تيىم سالا الماۋ – بۇكىل رۋدىڭ بەتىنە تۇسكەن شىركەي رەتىندە قابىلداندى. مۇنداي – تەنتەگىن تەزگە سالا الاتىن ەركىن جانە تۇتاس جۇيەدە تۇرمەنىڭ قاجەتى بولمادى. تۇرمە، شىن مانىسىندە، مادەنيەتى ارتتا قالعان ەلدىڭ بەلگىسى سانالدى.
وسىنىڭ ءبارى دە رۋلىق جۇيە اياسىندا جۇزەگە استى. باسقاداي جۇيە بولعاندا قازىرگى قازاقتى «قازاقپىن» دەگىزىپ وتىرعان قاتىناستاردىڭ، ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى دە بولماس پا ەدى، − دەپ، كەيدە ويلاناسىڭ... مۇمكىن اتالاس باۋىرىنا قىزىن بەرەتىن كورشىلەس تۇركىلىك جۇرتىڭ ۇلگىسىن الار ما ەدىك، الدە، كەلىن-ەنەسىمەن اشىنا بولۋدى سوراقى سانامايتىن ورەكەڭدەرگە ۇقسار ما ەدىك − كىم بىلگەن ونى! سوندىقتان، قازىرگى قانداستارىمدى «رۋشىلدىق قۇرىسىن!» دەگەنمەن بىرگە «رۋلار دا قۇرىسىن!» دەپ ايتاردان بۇرىن كوپ ويلانسا دەيمىن...
بۇگىنگى قازاققا رۋلار تۇتاستىعىنان قۇرالعان ەل ەمەس، بيلىك پەن بايلىق ماڭىزدى بولا تۇسۋدە. ءبارى وعان جانتالاسا ۇمتىلۋدا. سونىڭ ارقاسىندا جانە مانساپ كوزدەگەندەردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن ۇلت مۇددەسى جولدان سىرعىپ قالدى: «رۋشىلدىق» جەكە مۇددەنى كوزدەۋدىڭ قۇرالىنا اينالىپ، قوعامدىق كەسەل رەتىندە ءورشىپ بارا جاتىر. جالپى، وسىنداي كەلەڭسىز كورىنىسكە اركىم دە قارسى، ءبىراق سوعان قاراماستان «رۋشىلدىق» باسەڭدەر ەمەس. ايتسە دە، ءار قازاق ءوز ۇلتىنىڭ تاريح قويناۋىنان تۋىندايتىن رۋلىق جۇيەسىنە قارا كۇيە جاقپاۋى ءتيىس. سەبەبى، ءقازىر «رۋ جويىلسىن!» دەگەن ۇراننىڭ ءوزى دە قازاقتى ىدىراتۋشى ۇرانعا اينالا الا الادى. قازاق ۇلتى ونىسىز دا بۇرىنعى جۇيەدەن قالالىق جانە دالالىق، قازاق جانە ورىس ءتىلدى، ال ءقازىر باي مەن كەدەي بولىپ، ال ءقازىر، تىپتەن، ءدىني تۇرعىدا ءبولىنىپ جاتقاندا − ەندىگى جەتپەگەنى وسى ەدى مە؟! سەبەبى، «رۋ جويىلسىن!» دەگەن كۇننىڭ ەرتەسىنە-اق «اتا بابامنىڭ ارۋاعىن قورلاتپايمىن!» دەپ ءار رۋ وكىلىنىڭ ورە تۇرەگەلەرى حاق. مىنە، ءسويتىپ، ناعىز رۋلىق جىكتەلۋ مەن تەكەتىرەس سوندا باستالادى! ەندەشە، جوعارىدا ايتىلعاندارعا وسىنداي قولدان ۇيىمداستىرىلعان رۋلىق ماسەلەلەردى قوسىپ الساق – ۇلت رەتىندە تامتىعىمىز قالماسى انىق. سوندىقتان اتالعانداي ىدىراۋ ءقاۋپىنىڭ توبەسى كورىنگەنسە − قازاق ءوزىن تەكتى ۇستاۋعا ۇمتىلعانى دۇرىس. ماسەلەن، اندا-ساندا ارامىزداعى ءبىر ارسىزداۋ نە الاڭعاسارلاۋ قازاقتىڭ «نايمان – شايتان» دەپ ايتۋىنان بۇرىن − ءتىلىن اياماي تىستەۋى شارت! ال تاعى بىرەۋلەرگە «قت»، «دت» دەپ ارسىز كۇلەردەن بۇرىن – ەكى ەزۋىن تىگىپ تاستاعانى دۇرىس شىعار. سوندىقتان، قازاق، بۇگىندە رۋلىق تۋىستىققا قاتىسى بار جەرلەردە ءوزىڭدى بەيپىل سوزدەن تىي! وزىڭمەن بىرگە ءبىر عانا قازاق دەگەن ۇلتتى قۇراپ وتىرعان رۋلارىڭدى قورلاعانىڭ − ءوزىڭدى قورلاعانىڭ! بۇل − قازىرگى زامانا تالابى، ءارى، قازاقتىڭ ەلدىك تۇتاستىعىنىڭ جالعىز شارتى! اسىرەسە وركەنيەتتىڭ اتىن جامىلىپ، ەلىمىزدىڭ مول قازبا بايلىعىنا بۇكىل جەر ءجۇزى الپاۋىتتارى لاپ قويعان زاماندا قازاق ءبىرىن ءبىرى باۋىر تۇتىپ، ءبىر ارنادان تابىلماسا – كىم كورىنگەنگە جەم بولارى انىق. ەگەر ءار قازاق ءوز تۇتاستىعىن وسىلاي ۇعىپ، ونى مىندەت ساناسا عانا − ءبىز ەل بولامىز، ەڭسەنى كوتەرەمىز، وزگەنىڭ شىلاۋىندا كەتپەيمىز.
ءوز رۋلاستارىن ماڭايىنا توپتاستىرىپ، «ءبىر بارماعى بۇگىلگەن» استىرتىن ساياسات جۇرگىزۋشى وليگارحيا نەمەسە سولاردى قولپاشتاپ وتىرعان «رۋشىل» بيلىك − بۇل ماسەلەدە تورەشى بولا المايدى. بايلىق پەن بيلىك – وتپەلى دۇنيە، ال حالىق − ەگەر ءوزىمىز جىگەر مەن اقىلدى قاتار ۇستاساق – ماڭگىلىك!
ءابدىراشيت باكىر ۇلى
