تاريحىمىزعا زەر سالساق، XX عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلارى ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى ءىس جۇرگىزۋ قاعازدارى قازاقشالانبايىنشا، ونسىز قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى العا باسپايتىنىن ايتقان. وسى ماسەلە قازىرگى تاڭدا دا كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي كەلەدى. ويتكەنى مەملەكەتتىك تىلدەگى رەسىمدەلەتىن ءىس قاعازداردى ساۋاتتى جۇرگىزۋدىڭ ءمانى قاشاندا زور. بۇل ورايدا ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاي ءىستىڭ بولسىن ونۋىنە ءۇش ءتۇرلى شارت كەرەك. ەڭ اۋەلى نيەت كەرەك، ودان سوڭ كۇش كەرەك، ودان سوڭ ءتارتىپ كەرەك» دەگەن قاعيداسىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، مەملەكەتتىك جانە رەسمي تىلدەگى قۇجاتتاردى اۋدارۋ ءىسى جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.

تۋعان ءتىلىمىزدى ءىس قاعازدارعا ساپالى ەتىپ جازۋ، اۋدارما سىندى يگى شارۋادا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىن باسشىلىققا الۋمەن قاتار، قازاقى ويلاۋ مەن قازاقى پسيحولوگيانى دا ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال. بۇل اۋدارماشى مامانداردان قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن جەتىك ءبىلۋدى تالاپ ەتەرى ءسوزسىز. مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارىلعان ءاربىر ءسوز تىلىمىزگە نۇقسان كەلتىرمەي، ماعىناسى – ءتۇزۋ، بىلدىرەر ويى – تۇسىنىكتى، جازىلۋى كەلىستى بولسا يگى. قانداي ءماتىن بولماسىن ونى ساۋاتتى اۋدارۋ ءۇشىن، مەنىڭ ويىمشا، ەكى ءتىلدى بىردەي جەتىك مەڭگەرىپ قانا قويماي، اۋدارما تەورياسىنىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ مەڭگەرىپ، ونى ءىس جۇزىندە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋىمىز قاجەت. ءبىراق بۇل تىلەكتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋعا اۋدارماشىلاردىڭ ادىستەمەلىك تۇرعىدان قامتاماسىز ەتىلۋ دارەجەسى كوڭىل كونشىتپەيدى. اتاپ ايتقاندا، اۋدارماشى ماماننىڭ قولىندا «قازاقشا-ورىسشا»، «ورىسشا-قازاقشا» سالىستىرمالى گرامماتيكاسىنا نەگىزدەلگەن سينتاكسيستىك ادىستەمەلىك نۇسقاۋلىعىنىڭ جوقتىعى جانعا باتادى. مۇنسىز اۋدارما ءىسىنىڭ العا باسۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. اۋدارما جۇمىسىمەن اينالىسۋدا كەرەكتى ءسوزدى تاۋىپ قولدانۋ، اۋدارعان ءماتىننىڭ ەستىگەن قۇلاققا تۇرپىدەي تيمەي، جاتىق بولۋى اۋدارماشىنىڭ شەبەرلىگىن ايقىندايدى. بۇل اۋدارما ماتىنىنە جانە بەرىلگەن ماتىندەگى جەكەلەي سوزدەر مەن سويلەمدەرگە، سونداي-اق قىزمەتتىك تەرميندەرگە دە قاتىستى. سول ءۇشىن، وسى تالاپتىڭ ۇدەسىنەن شىعۋ ءۇشىن ءىس قاعازداردى جۇرگىزەتىن اۋدارماشى مامان ءوزىنىڭ جۇمىس بارىسىندا، بىرىنشىدەن، نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق قۇجاتتارعا سۇيەنسە، ەكىنشىدەن، ءتۇرلى سالاداعى تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەرمەن قامتاماسىز ەتىلۋى شارت. ساۋاتتى اۋدارماشىعا قويىلاتىن نەگىزگى تالاپتىڭ ءبىرى ول اۋدارماشىنىڭ ەكى ءتىلدىڭ دە گرامماتيكاسىن جەتىك ءبىلۋى. سويلەمدەگى سوزدەردىڭ ورىن ءتارتىبىنىڭ ءار تىلدەگى ءتاسىلىن بىلمەي، تىلدىك قۇبىلىستاردى جەتىك مەڭگەرمەي ساپالى اۋدارماعا قول جەتكىزۋ مۇمكىن دە ەمەس. نەگىزى ورىس تىلىندەگى سويلەمدەردى قازاقشاعا اۋدارعاندا سوزدەردىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ماعىناسى مەن ءسوزدىڭ ورنالاسۋ رەتى بىردەي بولمايتىنى بەلگىلى. مىسالى بۇل رەتتە: «پامياتكا پو يزۋچەنيۋ كاچەستۆا پرەپوداۆانيا پرەدمەتوۆ وبششەستۆەننو-گۋمانيتارنوگو سيكلا ۆ ۋچرەجدەنياح وبرازوۆانيا» – «ءبىلىم مەكەمەلەرىندەگى قوعامدىق-گۋمانيتارلىق سيكل پاندەرىنىڭ وقىتىلۋ ساپاسىن تەكسەرۋ بويىنشا جادىناما» نەمەسە «وب ورگانيزاسيي گورياچەگو پيتانيا ۆ وبششەوبرازوۆاتەلنىح شكولاح نا 2013-2014 ۋچەبنىي گود» – «جالپى ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە 2013-2014 وقۋ جىلىنا ىستىق تاعامدى ۇيىمداستىرۋ تۋرالى» دەگەن نۇسقاداعى سويلەمدەردى كەلتىرۋگە بولادى. بۇل ەكى تىلدىك توپتىڭ شىعۋ تامىرلارىنىڭ بولەك بولۋىنان. ورىس ءتىلى فلەكتيۆتى تىلدەر توبىنا («ىشىنەن وزگەرەتىن») جاتسا، قازاق ءتىلى اگگليۋتيناتيۆتى تىلدەر توبىنا، ياعني «جالعانبالى تىلدەرگە» جاتادى. بۇل تەك وسى تىلدەردەگى سوزدەر قۇرىلىسىنىڭ وزگەشەلىگى عانا ەمەس، سونداي-اق جالپى سويلەم قۇرىلىمىنىڭ دا ەرەكشەلىكتەرى بولىپ تابىلادى. كەيدە اۋدارما ىسىندەگى ولقىلىقتار تەرمينولوگيالىق كوميسسيا بەكىتپەگەن نەمەسە بۇرىن بەكىتىپ، قايتا وزگەرتكەن اتاۋلاردى پايدالانۋدان تۋىنداپ جاتادى. مىسالى، اتتەستاسيوننايا كوميسسيا – اتتەستاتتاۋ كوميسسياسى (اتتەستاسيالىق كوميسسيا ەمەس)؛ ينديۆيدۋالنىي ترۋدوۆوي دوگوۆور – جەكە ەڭبەك شارتى (دارا ەڭبەك كەلىسىم-شارتى ەمەس)؛ دولجنوستنايا يسنترۋكسيا – لاۋازىمدىق نۇسقاۋلىق (قىزمەتتىك ەرەجە ەمەس)؛ وپتيمالنىي – وڭتايلى (ءتيىمدى ەمەس)؛ پرينسيپ – قاعيدات (قاعيدا ەمەس)؛ پرەدشكولنىي – مەكتەپالدى (مەكتەپكە دەيىنگى ەمەس)، ت.ب. قازاق تىلىندە سينونيم سوزدەردىڭ كوپ بولۋى جانە سينونيمدىك قاتارعا جاتاتىن سوزدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ماعىنالىق رەڭكى، قولدانۋ ورنى بولعاندىقتان، اۋدارماشى مامان مۇنى دا ەرەكشە نازاردا ۇستاي بىلگەنى ءجون. مىسالى، تۋرا (ۆەرنو) دەگەن كوپ ماعىنالى ءسوز ءبىر ماعىناسىندا دۇرىس، ءجون، ءتۇزۋ (پراۆيلنو) دەگەن سوزدەرمەن سينونيم بولسا، ەكىنشى ماعىناسىندا تىك (روۆنىي) سوزىمەن، ءۇشىنشى ماعىناسىندا شاق، ءدال (ۆپورۋ) سوزدەرىمەن سينونيم بولا الادى.  كەيبىر سينونيمدىك قاتاردىڭ قازاقشا بالاماسىندا ەكى-ۇش سوزدەن كەزدەسەدى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. سول ءتارىزدى تىلدەگى ءاربىر ءسوزدىڭ، اسىرەسە، ءبىر ۇعىمدى بىلدىرەتىن ماندەس سوزدەردىڭ قولدانۋ جۇيەسىن ناقتىلى بىلمەي، دۇرىس اۋدارما جاساۋ مۇمكىن ەمەس. ءسوز لوگيكالىق دالمە-دالدىگىمەن، ويدىڭ قىزمەتتىك رەڭكىن دۇرىس كورسەتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. مىسالعا، قاراجات، قور، اقشا، جاعداي دەگەن سينونيمدىك قاتارداعى سوزدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قولدانۋ اياسىن ءبىلۋ كەرەك. ماسەلەن، «قاراجات كوزى قاراستىرىلدى»، «قامقورشىلىق كەڭەس قورىنان الىندى»، «اقشالاي سىيلىق بەرىلدى»، «تۇرمىستىق جاعدايى جاقسى» جانە وزگە دە نۇسقالار. تاعى دا ءبىر مىسال، قازاق تىلىندەگى «شەن» ءسوزىنىڭ سينونيمدىك قاتارى: اتاق، دارەجە، لاۋازىم سوزدەرىنىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوز قولدانۋ ورنى بار. ەسىم، اتاۋ، نىسپى دەگەن سينونيم سوزدەردىڭ ەسىم دەگەنى تەك ادامعا بايلانىستى ايتىلادى. ال مەكەمە، قالا، وزەن، تاۋ، ت.ب. اتاۋلارعا بايلانىستى اتاۋ ءسوزى ايتىلادى دا، ەسىم ءسوزى ولارمەن تىركەسپەيدى. مىنە، وسىنداي كوپ ماعىنالى سوزدەردى اۋدارعاندا ولاردىڭ ورىس تىلىندەگى ناقتى ماعىناسىن تابا ءبىلۋ كەرەك. قازىرگى قازاق تىلىندە قىسقارعان سوزدەردى بىرىزگە ءتۇسىرىپ، قىسقارعان سوزدەردىڭ سوزدىگىن جاساۋ ماسەلەسى دە ۋاقىت قاجەتتىلىگىن بايقاتادى. جاقىندا «انا ءتىلى» گازەتىنەن ءتىلشى-عالىم شەرۋباي قۇرمانباي ۇلىنىڭ «قىسقارعان سوزدەر» جونىندەگى كىتابىنىڭ جارىق كورگەنىن وقىعان ەدىم. مۇنداي باعىتتاعى ەڭبەكتەر كاسىبي اۋدارماشىلارعا زور كومەك بەرەرى ءسوزسىز. مىسالى، مەكەمەگە كەلىپ تۇسكەن قۇجاتتاردا قازاقشا قىسقارتىلعان سوزدەر بولادى، ال وسىعان بايلانىستى سوزدىكتەردىڭ بولماۋىنان ولاردىڭ ورىس تىلىندەگى بالاماسىن ىزدەۋ قيىندىق تۋدىرادى. وسى ورايدا كەيبىر سوزدەردىڭ قىسقارتىلۋى تۇسىنىكسىز بولىپ قالا بەرەدى دە، ال كەيبىر قىسقارتۋلار بىردەي نۇسقادا بولىپ شىعادى. ماسەلەن، ققب – قۇقىقتىق قامتاماسىز ەتۋ باسقارماسى، ققب – قۇجاتتىق قامتاماسىز ەتۋ ءبولىمى جانە ت.ب. سونىمەن قاتار بۇگىندە اۋدارما سالاسىندا بىرىزدىلىكتىڭ، ورتاق ءستيلدىڭ قالىپتاسپاي وتىرعانىن دا ايتا كەتكەنىمىز ورىندى. ءبىر وكىنىشتىسى، ەلىمىزدە اۋدارماشىلارعا ءجون سىلتەيتىن، نۇسقاۋ بەرەتىن، ولاردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن باعالايتىن، بىلىمدەرىن شىڭداپ، باس­قا اۋدارماشىلارمەن تاجىريبە الماسۋىنا مۇمكىندىك تۋدىراتىن، جاڭادان بەكىتىلىگەن تەرميندەر تۋرالى حاباردار ەتىپ، سونداي-اق اۋدارماشىلارعا قاجەتتى سوزدىكتەردى، كومەكشى قۇرالداردى، وقۋلىقتاردى ەلەكتەن وتكىزىپ، اينالىمعا ەنگىزۋگە جارايتىندارىن سۇرىپتاپ وتىراتىن ارنايى قۇزىرلى ورىن جوق. سوندىقتان دا اركىم ءوز بىلگەنىنشە اۋداراتىندىقتان كەيدە ول ءماتىننىڭ اۋدارماسىن وقىعاننان گورى ءتۇپنۇسقاسىن وقىعانىڭ ارتىق بولىپ تۇرادى. ال ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋدە ءار مەكەمەنىڭ ىشكى قۇجاتتارىن ءار اۋدارماشى ءارتۇرلى اۋدارسا دا، كىرىس-شىعىس قۇجاتتارىندا بىرىزدىلىك ساقتالۋى كەرەك دەگەن ويدامىن. مىسالى، يسحودياششيە – شىعىس؛ سلۋجەبنايا زاپيسكا – بايانحات؛ زاياۆكا – ءوتىنىم، تاپسىرىس؛ سيمۆول – ءرامىز؛ رەجيم – ءتارتىپ؛ ۆاكانسيا – بوس جۇمىس ورنى؛ زارابوتنايا پلاتا – جالاقى، ت.ب. كاسىبي، سالالىق، عىلىمي تەرميندەردىڭ ءار جەردە ءارتۇرلى جازىلۋى كوپشىلىگىمىزدى جاڭىلدىرادى. ءار باسىلىم ءسوزجاسامنىڭ ءارتۇرلى نۇسقالارىن ۇسىنادى. ولاردىڭ جازعاندارىنا سۇيەنسەك، اۋدارىلمايتىن بىردە ءبىر ءسوز بولماۋى كەرەك. بۇل، ارينە، قاتە تۇسىنىك. قازاق تىلىندەگى تەرميندەردىڭ، ءسوزجاسامنىڭ عىلىمي پرينسيپتەرىن نەگىزدەپ، قالىپتاستىرۋ جولىندا كوپ ەڭبەك سىڭىرگەن ءتىلشى-عالىمدارىمىز احمەت بايتۇرسىن ۇلى مەن قۇدايبەرگەن جۇبانوۆتار حالىقارالىق تەرميندەردى جاپپاي اۋدارا بەرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتكەن ەدى. اسىرەسە، تەرمين سوزدەردى اۋدارعاندا اباي بولعانىمىز ءجون. سوندىقتان قازاق تىلىندە ءىس قاعازدار جۇرگىزۋگە قاجەتتى انىقتامالىق قۇرالدار مەن سوزدىكتەردىڭ شىعۋىنا باقىلاۋ جاسالعانى دۇرىس. ال ول ءۇشىن جوعارىدا ايتقانىمىزداي، وسى ماسەلەنى قولعا الىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدە رەتتەپ، اۋدارما سالاسىنداعى بارلىق جۇمىستاردى ۇيلەستىرىپ وتىراتىن ءتيىستى مەكەمە نەمەسە ورگاننىڭ قۇرىلعانى ابزال بولار ەدى. سەبەبى قالىپتاسقان سوزدەردىڭ جاڭا بالامالارى پايدا بولسا نەمەسە اۋدارما سالاسىنداعى وزگە دە جاڭالىقتار ەنگىزىلسە، ودان بارلىعى حاباردار ەتىلمەگەندىكتەن بىرىزدىلىك ساقتاۋ ىسىنە ايتارلىقتاي كەرى اسەرىن تيگىزەدى. وسى ورايدا ءىس قاعازداردى اۋدارۋ كەزىندە قولدانىلاتىن جەكەلەگەن ءسوزدى، گرامماتيكالىق تۇلعالاردى رەسمي ستيلگە وڭتايلاندىرا قولدانۋ ءۇشىن ورىن الماستىرۋ، اۋىستىرۋ، ت.ب. ترانس­فور­ماسيالىق ۇدەرىستەردى ورنىمەن، ءمۇم­كىن­دىگىنشە پايدالانۋعا بولادى دەپ سانايمىن. قورىتا كەلە ايتارىم، اۋدارمانىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنە باسا نازار اۋدارا وتىرىپ، بۇل سالادا ورىن الىپ كەلگەن قاتەلەردى تۇزەتىپ، شىن ماعىناسىندا ناقتى اۋدارما جاساۋ، ءىس قاعازداردى بىرىزدىلىككە ءتۇسىرۋ شارالارىن ويلاستىرۋىمىز قاجەت.

ءلاززات قۇرمانبايەۆا،  تاراز قالاسىنداعى  №1 گيمنازيانىڭ اۋدارماشىسى