تۇركيادا سايلاۋلار ءارقاشان توي-دۋمان، ولەڭ-ان جاعدايىندا وتەدى. سول ءۇشىن سايلاۋعا قاتىساتىن پارتيالار كومپوزيتورلارعا تاپسىرىس بەرىپ سايلاۋعا ارنالعان ولەڭدەر جازدىرادى. بۇل ولەڭدەر سايلاۋ وتكەنشە، كوشەلەردە، جينالىستاردا داۋىس زورايتقىش اپپاراتتاردان بەرىلىپ وتىرىلادى. بيىل 30 ناۋرىز كۇنى بولاتىن جەرگىلىكتى سايلاۋلاردا دا ءار پارتيا سايلاۋ ءۇشىن وزدەرىنىڭ اندەرىن بەلگىلەپ سايلاۋ ناۋقاندارىن باستاپ كەتتى. تۇركيانىڭ بيلىك باسىنداعى رەجەپ تاييپ ەردوعان  جەتەكشىلىگىندەگى «ادىلەت جانە ورلەۋ» پارتياسىنىڭ بەلگىلەگەن سايلاۋ ءانى حالىقتىڭ نازارىن قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى دومبىراعا، ال جۋرناليستەردىڭ نازارىن  وسى دومبىرانىڭ يەسى تۇركيا قازاقتارىنا اۋداردى.

19 اقپان كۇنى «ارەنا» ستاديونىندا «ادىلەت جانە ورلەۋ» پارتياسىنىڭ بيىلعى سايلاۋدى ناسيحاتتايتىن ءانى جاريالاندى. ول – ۇلتى نوعاي، كومپوزيتور ارسلانبەك سۇلتانبەكوۆتىڭ «دومبىرا» اتتى  ءانى. بۇل ءان تۇركيادا ءۇش ءتورت جىلدان بەرى تانىمال بولعان ەدى. وسىدان كەيىن تۇركيالىق ب ا ق پارتيانىڭ وسى ءاندى نەگە تاڭداپ العانى جونىندە  قىزۋ پىكىرتالاستاردى ءوربىتىپ اكەتتى.  ويتكەنى «ادىلەت جانە ورلەۋ» پارتياسىنىڭ سايلاۋدا ءوزىن ناسيحاتتاۋ ءانى رەتىندە تاڭداعان «دومبىرا» انىنە ءماتىن جازعان اقىن ۇعۇر ىشىلاق، ءاننىڭ اۆتورى  سۇلتانبەكوۆتىڭ كەلىسىمىن الماستان، ءوز سوزىنە «دومبىرا» ءانىنىڭ اۋەنىن تاڭداپ العان. مىنە وسىعان بايلانىستى وپپوزيسيالىق پارتيالار مەن اقپارات قۇرالدارى بيلىك باسىنداعى پارتيانى سايلاۋ ءانىن زاڭسىز پايدالاندى دەپ سىنعا الدى.

سايلاۋ ءانىنىڭ اۆتورى، اقىن ۇعۇر ىشىلاق نە ءۇشىن انگە شىعارماشىلىق كەلىسىم الماعانى جونىندەگى ساۋالدارعا“دومبىرا ءانىنىڭ سۇلتانبەكوۆتىڭ تۋىندىسى ەكەنىن بىلمەگەنىن، حالىق ءانى دەپ قولدانا سالعانىن، ەگەر سۇلتانبەكوۆ ونىڭ ءوز ءانى ەكەنىن دالەلدەسە، اقىسىن تولەپ كەلىسىم الۋعا دايىن ەكەنىن” ايتقان.

سۇلتانبەكوۆ «دومبىرا» ءانىن تۇركى دۇنيەسىنىڭ ىنتىماقتاستىعى ءۇشىن شىعارعانىن، سوندىقتان ونىڭقانداي دا ءبىر پارتيانىڭ مەنشىگىنە اينالۋىن قالامايتىنىن، سوندىقتان ءوزىنىڭ رۇقساتىنسىز ءانىن پايدالانعان اقىن ىشىلاقتى سوتقا بەرەتىنىن جەتكىزگەن.

بۇل ماسەلە تەك كومپوزيتورلار اراسىندا ەمەس، تۇركيانىڭ پارلامەنتىندە، دەپۋتاتتار اراسىندا دا داۋ تۋدىردى. تۇركى دۇنيەسىنىڭ ىنتىماقتاستىعىن باستى ماقسات ەتىپ كەلە جاتقان وپپوزيسياداعى ۇلتشىل قوزعالىس پارتياسىنىڭ دەپۋتاتى سينان وعان بيلىك پارتياسىنىڭ دومبىرا ءانىن سايلاۋ ءانى رەتىندە تاڭداپ الۋىنىڭ ورىنسىز جانە ادىلەتسىز ەكەنىن ايتىپ سىنعا الدى.

مىنە وسى تالاس-تارتىستار تۇركياعا بەيتانىس قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپابى دومبىراعا قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ نازارىن ەرىكسىز اۋدارىپ اكەتتى. “دومبىرا دەگەن نە؟ ونىڭ قازاقتار ءۇشىن قانداي ءمانى بار؟ ونىڭ تۇركى مادەنيەتىنە قانشا قاتىسى بار؟ ونىڭ تاريحى قالاي؟”دەگەن  ساۋالدار تۇرىك جۇرتشىلىعىن مازالاعان كورىنەدى.

وسى وقيعادان كەيىن ەكى كۇن وتكەن سوڭ، ىستامبۇلداعى قازاقتاردىڭ مادەني ورتالىعى «قازاق قورىنا» تۇركيانىڭ ۇلتتىق تەلەارنالارىنان دومبىرا اسپابى جايلى سۇحبات الۋعا ۇسىنىستار تۇسە باستادى.

قازاق قورى ءتوراعاسى پازىل توپلى وسى ۇسىنىستارعا جاۋاپ بەرۋ ماقساتىندا جۋرناليستەرگە “دومبىرا” ءانىن ورىنداپ بەرۋ ءۇشىن تۇركيالىق قازاق ونەرپازدارى بەشير احمەت كوسە مەن تالحا گەزەرگە، ال دومبىرا اسپابى جايلى مالىمەت بەرۋ ءۇشىن ماعان ءوتىنىش جاسادى. ءسويتىپ تاڭعى ساعات9-دا قورعا جينالدىق. قورعا العاش كەلگەن«حابارتۇرىك» ۇلتتىق ارناسىناندومبىرا تۋرالى تىكەلەي ەفيردەن 10 مينۋتتىق حابار تاراتسا، ونى كورگەن باسقا باسەكەلەس ءتورت ۇلتتىق ارنا قازاقتاردان تاعى دا سۇحبات جازىپ الدى. ال كەشكىسىن«حابارتۇرىك» اتتى ۇلتتىق ارنانىڭ تىكەلەي  ەفيردەن تاراتىلاتىن «تەلەديدار گازەتى» اتتى باعدارلاماسىنا قوناق بولىپ دومبىرانى جانە تۇركيا قازاقتارىن جان جاقتى تانىستىردىق.

وسى ارنالارعا بەرگەن سۇحباتتارىمىزدا دومبىرا تاريحىنىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ساق-عۇن داۋىرلەرىنە دەيىن باراتىنىنا باسا نازار اۋداردىق. 2008 جىلى بەلگىلى عالىم قارجاۋباي سارتقوجا ۇلىنىڭ ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە 1500 جىلدىق دومبىرانىڭ موڭعوليادا تابىلعانىن دا اتاپ وتتىك. سونىمەن قاتار دومبىرانىڭ شىعۋ توركىنى تۋرالى اڭىزداردى ايتتىق. قورقىت اتا اڭىزدارىندا ءجيى كەزدەسەتىن «قوبىزدىڭ» دا نەگىزىندە دومبىرا بولۋىنىڭ ىقتيمال ەكەنىنە كورسەتتىك. ويتكەنى، قورقىت اتا ءومىر سۇرگەن كەزدە وعىزداردىڭ، بۇگىنگى قىرعىزدار “قومۇز” دەيتىن سىياقتى، دومبىراعا “قوبىز” دەۋى ابدەن مۇمكىن.

قورىتا ايتقاندا، تۇركياداعى بيلىك پارتياسىنىڭ “دومبىرا” ءانىن سايلاۋ ءۇشىن تاڭداپ الۋى كەزدەيسوق ەمەس. ويتكەنى وسى ءاندى ەستىگەن تۇرىكتەردىڭ دەلەبەسىنىڭ قوزاتىنىن، قايتا قايتا تىنداعىسى كەلەتىنىن بايقاپ ءجۇرمىز. سوندىقتان بۇل ءاننىڭ سايلاۋشىلارعا وڭدى اسەر ەتەرى انىق. سوندىقتان وپپوزيسيالىق پارتيالار بۇل ءاننىڭ سايلاۋدا قولدانىلۋىنا قارسىلىق بىلدىرۋدە.

سونىمەن قاتار ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بۇكىل تۇركىلەردىڭ قانىندا دومبىرا اۋەنىنە قالىقتاپ ۇيۋشىلىق بار. ويتكەنى بۇكىل تۇركى حالىقتارىنداعى ساز اسپاپتارىنىڭ ءتۇپ توركىنى وسى دومبىرا. ماسەلەن بۇگىن تۇرىكتەردىڭ “ساز” نەمەسە “باعلاما” دەپ اتالاتىن ۇلتتىق اسپابىنىڭ دا اتاسى دومبىرا دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ءبىر كەزدە تۇرىكتەردىڭ ورتالىق ازيادان وزدەرىمەن بىرگە الا شىققان دومبىرالارى اناتوليا جەرىنە كەلگەننەن كەيىن ەۋروپالىق حالىقتاردىڭ مۋزىكا مادەنيەتىمەن ارالاسىپ دامىپ، وزگەرىپ بۇگىنگى فورماسىن العان.

تۇركيادا بيىلعى سايلاۋلار ەرەكشە جاعدايدا وتەتىن سياقتى. سايلاۋ ناۋقاندارى باستالماي جاتىپ قازاقتىڭ دومبىراسى كەڭىنەن تالقىعا ءتۇستى. ءقازىر تۇركيادا بۇكىل حالىق دومبىرامەن ەتەنە جاقىن تانىستى. سۇلتانبەكوۆتىڭ ءانى دە بۇكىل حالىققا ۇناپ وتىر. سوندىقتان “قازاق قازاق ەمەس، ناعىز قازاق دومبىرا” دەگەن ماتەلدىڭ، تۇركيانىڭ 2014 جىلعى 30 ناۋرىزدا وتەتىن سايلاۋلارىنان كەيىن جالپى سيپات الىپ بۇكىل تۇركىلەردى قامتيتىن تۇردە “تۇرىك تۇرىك ەمەس، ناعىز تۇرىك دومبىراعا” اينالۋى عاجاپ ەمەس سياقتى.

ءابدىۋاقاپ قارا

ميمار سينان كوركەمونەر ۋنيۆەرسيەتىنىڭ 

پروفەسسور، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى