قۇران كارىمدە: «و، حالىق! نە نارسەنى دە تالقىلا، سوندا سەن شىندىققا جەتەءسىڭ» دەپ كورسەتەدى دە، كوزقاراستار قايشىلىعىنان اقيقاتقا قول جەتكىزۋ بولاتىنىن مەڭزەيدى. ەندەشە، قازىرگى كەڭ ەتەك العان ءدىن مەن ءداستۇر قارىم-قاتىناسىنىڭ قانداي بولۋى كەرەكتىگى ماسەلەسى ۋاقىت تۋدىرعان پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. وعان قوسا ەندىگى ءبىر تۇستارداعى ايتىلىپ جۇرگەن تاڭىرشىلدىك ۇستانىمىن العا تارتساق، وندا ماسەلە ءتىپتى كۇردەلەنە تۇسەدى. ءتاءڭىرشىلدىككە كەلسەك، ونى تەوريالىق جاعىنان نەگىزدەيتىن كىتاپ تا، كانون دا جوق. ول بار بولعانى قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپ، ءسالت-داستۇر، كۇندەلىكتى تىنىس-تىرشىلىگىندەگى قارىم-قاتىناسقا ءسىڭىسىپ، مۇسىلماندىقپەن استاسىپ كەتكەن نانىم-تانىم، ايتا بەردى سەنىم. سوندىقتان، ءتاڭىرلىك ۇلتتىڭ «سابيلىك» شاعىنىڭ بەلگىسى. ول حالقىمىزدىڭ وتكەن تابيعي-تاريحي پروسەسى. وعان ەش قايتا ورالا المايمىز. دەمەك، بۇگىنگى كەلەلى كەڭەستە كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەمىز ءدىن مەن ءداستۇر قارىم-قاتىناسىنىڭ قانشالىقتى بولىپ، قانداي دەڭگەيدە دامۋى كەرەكتىگى بولسا، ول ەشكىمدى دە تاڭقالدىرا قويماس. دەيتۇرعانمەن، سوڭعى ۋاقىتتاعى جات اعىمداردىڭ كەرى اسەرىنەن بولار، ءداستۇرىمىزدىڭ دىنگە قايشى تۇستارى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. ءداستۇرلى ءدىن مەن سالت-سانامىزدىڭ ارا جىگى نەگە اجىراپ بارا جاتىر. بۇل قوعامنىڭ وزگە اعىمداردىڭ اسەرىنەن ارانداۋعا ۇشىراعانى ما، الدە «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەمەكشى، ءسالت-داستۇرىمىز يمانعا قايشى بولعانى ما؟ وسى جانە وزگە دە ءدىن مەن داستۇرگە قاتىستى كەڭەسكە «نۇر-مۇباراك» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، پروفەسسور ءشامشادين كەرىمنىڭ پىكىرىن بىلگەن ەدىك...
يسلام ءدىنى ءجانە ۇلتتىق ءداستۇر دەگەن ماسەلە قازىرگى قوعامىمىزدا نەلىكتەن كوكەيتەستى بولىپ وتىر. بۇنىڭ سەبەبى، يسلام ءدىنىنىڭ كۇشەيۋىمەن بايلانىستى. يسلام ءدىنى كۇشەيگەننەن كەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جاستار دىنگە قاراي بەت بۇردى، سونىمەن بىرگە سىرتتان، اسىرەسە ميسسيونەرلەر، ءدىندى تاراتاتىن قۇرالدار، فورمالار، ءدىن جولىن ۇستاناتىن جاستار كوبەيدى. وسىمەن بايلانىستى ەكىنشى پروبلەما تۋدى. جاستارىمىز تەك يسلام جولىمەن، شاريعات بويىنشا جۇرەمىز دەپ، كەيبىر ءسالت-داستۇرىمىزدى شاريعاتتا جوق دەگەن پىكىرلەر ايتا باستادى. وسىدان كەيىن ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا داستۇرگە قارسىلىق تۋدى. ءبىزدىڭ ارۋاققا سەنۋ سەكىلدى ءار ءتۇرلى ۇعىمدارىمىزدى يسلام دىنىندە جوق دەپ شىقتى. قىزداردىڭ دا كيىم كيۋ فورمالارى، قازاق جىگىتتەرىنىڭ سىرتقى كورىنىستەرى وزگەرە باستادى. سوندىقتان، ءبىز قازاق ەلى بولعاندىقتان، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى قالاي ساقتاپ قالامىز دەگەن ۇلكەن سۇراق تۋىندايدى. تەك قانا ءبىزدىڭ قازاق قوعامىندا عانا ەمەس، بارلىق الەمدىك جاھاندانۋ زامانىندا حالىقتاردىڭ ءداستۇرى وزگەرىپ، كەيبىر ۇلتتار جوعالىپ جاتىر. جاھاندانۋ داۋىرىندە ءبىز كوپتەگەن داستۇرىمىزدەن قالاساق تا، قالاماساق تا ايىرىلامىز. كەلەسى عاسىرعا ءبىز قازاقتىعىمىزدان نە الىپ بارامىز دەگەن پروبلەما تۇرۋى كەرەك. يسلام ءدىنى قازىرگىدەي كەڭ تۇردە، دەندەپ ەنە باستاعان كەزدە دە ءبىز ءداستۇرىمىزدىڭ قايسىسىن الىپ قالامىز دەگەن تاعى دا ماسەلەلەر تۋادى. سونىمەن بىرگە، يسلام ءدىنى ەشقاشان داستۇرگە قارسى شىقپاعان. سوندىقتان ءبىز قازىرگى داۋىردە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى، يسلامدى ساقتاي وتىرىپ، قازىرگى زامانعا لايىق حالىق بولىپ قالىپتاسۋىمىز كەرەك. «ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار». قالاساق تا، قالاماساق تا، كەيبىر سالت-داستۇرلەر قالادى. ءبىراق، داستۇرىمىزدەن ايىرىلىپ قالساق، ءبىز ۇلتتىق كەلبەتىمىزدەن دە ايىرىلىپ قالۋىمىز مۇمكىن. بار ماسەلە، وسى داستۇرلەردىڭ قايسىسىن ءبىز بولاشاققا الىپ بارامىز؟ سوندىقتان، ءبىزدىڭ قازىرگى فيلوسوفتار، قوعامتانۋشىلار دا قازاق حالقىنىڭ ەڭ جاقسى، زامانىمىزعا لايىقتى قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋىمىز كەرەك دەگەن وي ايتۋدا. مىنا زاماندا يسلام ءدىنىن بەرىك ۇستاماعان جاعدايدا دا بىزگە حالىق رەتىندە جوق بولىپ كەتۋ ءقاۋپى تاعى بار. قازىرگى كەزدە ءبىز ون ميلليوننان اساتىن حالىقپىز، كوپ ەمەسپىز. جاھاندانۋ داۋىرىندە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق كەلبەتىمىزدى ساقتاپ قالۋدى ويلاۋىمىز كەرەك. بيىل قازاقستان مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىندا بيىلعى جىل «ءدىن جانە ءداستۇر جىلى» دەپ اتالادى. بۇل ماسەلە وتە وزەكتى. وسىعان بايلانىستى ءبىز ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدىڭ دىنگە قايشى كەلمەيتىندىگىن، ۇندەستىگىن كورسەتۋىمىز كەرەك. ءسويتىپ، ءبىر جاعىنان يسلام ءدىنىن ۇستاۋ بولسا، ەكىنشى جاعىنان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋ، جوعالتپاۋ ماسەلەسى ءقازىر كوكەيكەستى بولىپ وتىر. بۇل كەيءبىر ءبىرجاقتى ءدىني اعىمدارعا توسقاۋىل قويىلۋدىڭ ءبىر جولى دەپ ەسەپتەيمىن. ءبىزدىڭ يسلام ەلدەرىنە بارىپ جۇرگەن جاستاردىڭ اراسىندا يسلام ءدىنى مەن ارابتى شاتاستىرۋ بار. اراب دەگەن 300 ملن. استام حالىق. ولاردىڭ ىشتەرىندە دە ءوز داستۇرىمەن كەلگەن حالىقتار بار. قازاق سەكىلدى ءارتۇرلى ءوزىنىڭ داستۇرلەرى مەن يسلام ءدىنىن قاتار ۇستانىپ كەلە جاتقان ۇلتتار بار. سوندىقتان، اراب ءداستۇرىنىڭ بارلىعى يسلامعا ءتان دەپ تۇسىنبەۋىمىز كەرەك. قازاق جاستارى اراب ەلدەرىنە بارىپ، ارابتاردان كورگەنىنىڭ ءبارىن يسلام دەپ ۇعادى. ءبىز وسىدان شاتاسپاۋىمىز كەرەك. سونىمەن قاتار، ەكىنشى ايتىلاتىن ارابتاردىڭ كيىم كيۋىنە بايلانىستى ءار ءتۇرلى كليماتتىق، گەوگرافيالىق جاعدايلارعا بايلانىستى نەمەسە يسلامعا دەيىنگى ولاردىڭ قالىپتاسقان داستۇرلەرى بار. سوندىقتان، كەيبىر جاعدايدا قازاقتىڭ داستۇرلەرى يسلام ءدىنى كەلمەگەنگە دەيىن قالىپتاسىپ جانە دىنگە سايكەس كەلەتىن ءداستۇرلەر بار. مىسالى، اماناتقا بەرىكتىك، «ۋادە – اللانىڭ ءسوزى» دەيمىز، تازالىق، قايىرىمدىلىق، كەشىرىمدىلىك، دارحاندىلىق، قوناقجايلىلىق سياقتى مىنەز-قۇلىقتارى جاعىنان الىپ قاراعاندا ءبىز اراب حالىقتارىنان دا جوعارى تۇرامىز. ءبىز ارابتارمەن قارىم-قاتىناستا ءجيى بولامىز. ولار كەيدە سوزدەرىندە تۇرماۋ، وتىرىك الداپ كەتۋ، وتىرىك كۇلۋ، تاعى باسقالارعا كوپ ەرىك بەرەدى. سوندىقتان، ءبىزدىڭ كوپ ءداستۇرلەرىءمىز يسلام دىنىمەن سايكەسىپ جاتادى. ءبىز ءوزىءمىزدىڭ جاقسى قۇندىلىقتارىمىزدى جوعالتپاۋىمىز كەرەك. ال، يسلامعا جات، كەڭەس ۇكىمەتىنەن قالعان اراق ءىشۋ، زيناقورلىق سەكىلدى جامان داستۇرگە اينالىپ بارا جاتقان ادەتتەرىمىزدەن ارىلۋىمىز كەرەك. وسى ورايدا، بىزگە يسلام ءدىنى كومەكتەسەدى. ءبىز داستۇرلەرىمىزدىڭ جاقسى جاقتارىن، يسلاممەن بايلانىستى تۇستارىن ايتۋىمىز كەرەك. يسلام دىنىندەگى ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدى العا تارتاتىن قۇندىلىقتارىن الىپ، ىسىراپشىلدىق، داڭعويلىق، قايىرىمسىزدىق، اتا-اناعا قاراماۋ، بىزدەگى سۋيسيد دەگەن، بالا سۇيمەۋ، تۇسىك تاستاۋ سەكىلءدى تەرىس مىنەزدەردىڭ قاجەتى جوق.قازاقتى حالىق رەتىندە قۇرتىپ جىبەرەتىن جاۋ وسى. يسلام ءدىنى كوپ بالالىقتى جاقسى كورەدى. سوندىقتان ءبىز يسلامنىڭ جاقسى جاقتارىن ناسيحاتتاۋىمىز قاجەت.
جازىپ العان جانيا ابدىبەك
