وقىرمان قاۋىمعا ءوزىمدى ۋيليام ۋيلسون دەپ تانىستىرايىن. ال شىن ءاتى-جونىمدى ايتۋعا ۇيالامىن، ويتكەنى مەندەي كۇناھار پەندەنى بۇكىل الەم بىلەدى جانە جەك كورەدى. بار عۇمىرىم بىلعانىش ىستەر مەن لاس ارەكەتتەرگە تولى بولدى. سوندىقتان وزگەلەرگە ءتان اق ماحاببات، اينىماس ادالدىق، اسقاق ارمان سەكىلدى جان دۇنيە بايلىعى مەندە جوق. بۇنسىز ءومىردىڭ ءمانى دە، ءسانى دە جوق ەكەن. ءاردايىم كوڭىلىم قۇلازىپ، جانىم جۇدەپ، ولمەستىڭ كۇنىن كەشىپ جۇرەمىن، ايتەۋىر.
ءبىزدىڭ اۋلەتتەن شىققان ەركەك كىندىكتىڭ بارلىعى قىزۋقاندى، اشۋلانشاق بولاتىن. الما اعاشىنان الىسقا تۇسپەيدى. مەن دە قىزبا مىنەزدى بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتتىم. بالا كەزىمنەن باستاپ دەگەنىمنەن قايتپايتىن ەرەگىسپە، قىڭىر بولدىم. اتا-انام مەنى جاقسى قاسيەتتەرگە تاربيەلەۋگە قانشا تىرىسقانىمەن، ونىسىنان تۇك شىقپادى. ويتكەنى، ماعان قىزۋقاندىلىق وزدەرىنەن دارىعان عوي.
الايدا وقۋشى كەزىمدە قىزبا مىنەزىم مەنى بالالاردىڭ اراسىندا كوشباسشى قىلدى. قۇرداس بالالاردىڭ بىرەۋىنەن باسقاسىنىڭ ءبارى دەگەنىمدى ورىنداپ، ايتقانىما كونەتىن. سپورتتىق جارىستاردا دا، بالالار اراسىنداعى توبەلەستە دە مەنىمەن باسەكەلەسە الاتىن ءبىر عانا بالا بار ەدى. سونىڭ جالعىز ءوزى عانا مەنىڭ بۇيرىعىمدى ورىنداماي، پىكىرىمدى جوققا شىعارۋعا باتىلى جەتەتىن. جوسپارىمنىڭ كۇل-تالقانىن شىعارىپ، جولىمدا تۇرۋعا مۇمكىندىك بولسا، قالت جىبەرمەيتىن.ءبىر قىزىعى، ەكەۋمىزدىڭ ەشقانداي تۋىستىق قاتىناسىمىز بولماسا دا، اتىمىز دا، تەگىمىز دە بىردەي بولاتىن. اڭگىمەمنىڭ باسىندا ءوزىمدى ۋيليام ۋيلسون دەپ تانىستىرعاندىقتان، ارى قاراي اتتاسىمدى دا وسى اتپەن اتاي بەرمەكپىن. سونىمەن قاتار، ەكەۋمىزدىڭ ءبىر جىلى، ءبىر كۇندە (1813 جىلى، 19 قاڭتاردا) تۋعانىمىزدى قايتەرسىڭ!
جۇرتتىڭ كوزىنشە اتتاسىم ەكەۋمىز كۇن سايىن سوزگە كەلىپ، تاجىكەلەسىپ قالامىز. مەن جەڭۋىن جەڭەمىن عوي، ءبىراق ول ۇنەمى ادەيى جەڭىلگەن سياقتى بولادى دا تۇرادى. جەڭۋگە ول لايىعىراق دەگەن وي سانامنان ەش شىقپايدى. ودان ىشتەي قورقاتىنىمدى دا جاسىرمايمىن. «اتتاسىمنان جەڭىلىپ قالامىن با؟» دەپ قاۋىپتەنۋىمنىڭ ءوزى ونىڭ قابىلەتتىرەك، دارىندىراق ەكەنىن كورسەتەتىن. دەگەنمەن، وزگە بالالار مۇنى سەزبەي، مەنى كوشباسشى دەپ ەسەپتەيتىن. ۋيليام ۋيلسونمەن اراداعى باسەكەمىز ىشتەي ەرەگەسۋ عانا بولاتىن. مەن دە، ول دا بۇل ارپالىستى ءتىس جارىپ، سىرتقا شىعارمايتىنبىز. ايتەۋىر، اتتاسىمدى سۋقانىم سۇيمەيتىن، ودان قورقاتىنمىن جانە قۇرمەتتەيتىنمىن دە. دەيتۇرعانمەن، وسى سەزىمدەردىڭ بارلىعىنان ونىڭ بولمىسىنا قىزىعۋشىلىق تانىتۋىم جوعارى تۇرعان سەكىلدى.
ءبىر كۇنى ماعان بوگەت بولىپ، ويىمدى ىسكە اسىرۋعا كەدەرگى جاسايتىن اتتاسىمدى مۇقاتاتىن ءتاسىلدى تاپقانداي بولدىم. ول ءۇشىن بويىنداعى كەمشىلىكتى بەتىنە باسىپ، مازاقتاپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە كۇلكىگە قالدىرۋ قاجەت. ءسىرا، كەڭىردەگىندە سىرقاتى بولۋى كەرەك، اتتاسىم داۋسىن سىبىرلاپ سويلەۋدەن قاتتى شىعارا المايتىن. ونى كەكەتۋگە وسىنداي تاماشا مۇمكىندىكتى مەن بوسقا جىبەرمەدىم. ارينە، ول دا ءارتۇرلى جولمەن ەسە قايتارىپ، مەنى قاتتى ىزالاندىردى. اسىرەسە، اتتاسىمنىڭ جاقسى كورەتىن ءىسى – مەنى ءجۇرىس-تۇرىسىمدى، كيىم كيىسىمدى، ۇيرەنشىكتى ادەتتەرىمدى قايتالاۋ ەدى. ءتىپتى، مەنىڭ سويلەۋ مانەرىمدى دە قايتالايتىن. البەتتە، داۋسىن سىبىرلاپ سويلەۋدەن جوعارى شىعارا الماسا دا، سويلەۋ ىرعاعى، ءجيى قولداناتىن سوزدەرى تۋرا مەنىكىندەي ەدى. ەكەۋمىزدىڭ دەنە ءبىتىمىمىز بىردەي بولعاندىقتان، ەكەۋمىز ەگىزدەردەي بولىپ جۇردىك. ءبىراق باسقا بالالار مۇنى بايقامايتىندىقتان، جانىم جاي تاباتىن. ۋيليام ۋيلسون مەنىڭ بولمىسىمدى قايتالاۋ ارقىلى جالعىز ءوزى عانا مازاقتاپ، كۇلەتىن. ال مەكتەپتەگى باسقا وقۋشىلار ونىڭ مازاعىن نە ءۇشىن بايقامايتىنىن، نە ءۇشىن قوسىلىپ كۇلمەيتىنىن تۇسىنبەيتىنمىن.
ۋيلسوننىڭ مەنىڭ جىنىمدى قوزدىراتىن تاعى ءبىر ادەتى بار ەدى. ول ماعان اقىل-كەڭەس بەرۋگە قۇمار بولاتىن. ءوزىن مەن ونىڭ كەڭەسىنە مۇقتاج سياقتى ۇستايتىن. ءبىراق، البەتتە، اتتاسىمنىڭ ايتقانىنا مەن قۇلاق اسپايتىنمىن. ءقازىر ويلانىپ قاراسام، ۋيلسوننىڭ ءار اقىل-كەڭەسى دۇرىس ءارى ويلى ەكەن. اتتەڭ، سول كەزدە ونىڭ دەگەنىمەن جۇرسەم، ءقازىر بۇدان گورى الدەقايدا جاقسى ءارى باقىتتى ادام بولار ما ەدىم.
ۋاقىت سىرعىپ وتە بەردى. اتتاسىمنىڭ ىسىمە كيلىگە بەرۋىنەن، مەنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىمدى قايتالاپ، مازاق قىلۋىنان ابدەن مەزى بولدىم. ارامىزداعى باسەكە، كۇشەيمەسە، باسەڭدەگەن جوق. ءبىر كۇنى ونى مۇقاتۋدىڭ تاعى ءبىر امالىن ويلاپ تاپتىم. ينتەرناتتاعى بالالاردىڭ ءبارىنىڭ كوزى ءىلىندى-اۋ دەگەن كەزدە، قولىما شىراعدانىمدى الىپ، بولمەمنەن شىقتىم. ۋيلسوننىڭ بولمەسىنە كەلىپ، شىراعداندى جاقىنداتىپ، ونىڭ جۇزىنە ۇڭىلگەن كەزدە دەنەم مۇزداپ قويا بەردى. قورقىنىشتان قول-اياعىم دىرىلدەپ، توبە قۇيقام شىمىرلادى. وياۋ كەزىندە بۇلاي ەمەس سياقتى ەدى، ۇيىقتاپ جاتقان كەزدە اتتاسىمنىڭ تۇر-الپەتىندەگى ءار نوقاتقا دەيىن تۋرا مەنىكىندەي ەكەن! بىردەي ەسىم، بىردەي تۋعان كۇن، بىردەي ءتۇر-تۇلعا! بۇل قالاي سوندا؟! الدە مەنىڭ بولمىسىمدى اينىتپاي قايتالاۋىنىڭ ناتيجەسى مە ەكەن؟ ويىم ون ساققا جۇگىرگەن، ءارى-سارى كۇيدە شىراعداندى ۇرلەپ ءسوندىردىم دە، بولمەدەن شىعىپ كەتتىم. زاتتارىمدى اسىعىس-ۇسىگىس جيناستىردىم دا، تاڭ اتقانشا مەكتەپتەن كەتىپ قالدىم. سودان كەيىن ول جەرگە قايتىپ ورالعان ەمەسپىن.
بۇل كەزدە مەن ون بەس جاستا ەدىم. بىرنەشە ايدان كەيىن ەتون اتتى تانىمال جەكەمەنشىك مەكتەپتىڭ وقۋشىسى اتاندىم. بۇل وقۋ ورنىنداعى قايناعان تىرشىلىك ماعان بۇرىنعى مەكتەبىمدى دە، ونداعى اتتاسىمدى دا ۇمىتتىرىپ جىبەردى. ەتوندا مەن جارىتىپ ءبىلىم العان جوقپىن، جالقاۋ، ماقساتى جوق وقۋشى بولدىم. مىنە، وسى كەزدە سايتاني قاسيەتتەر مەنىڭ بويىما مىقتاپ تامىر جايدى. قىسقاسى، مەن قايران ءۇش جىلىمدى بىلعانىش ىستەرمەن زايا كەتىردىم.
ءبىر كۇنى كەشتە مەن ءوزىم سياقتى قارا ءدۇرسىن كورگەنسىز دوستارىمدى بولمەمە شاقىردىم. ءبىز ءتۇنى بويى ىشتىك، كوڭىل كوتەردىك، اراق-شاراپتى سۋداي سىمىردىك. جاڭا كۇننىڭ العاشقى ساۋلەسى قىلاڭ بەرە، قىزمەتشى مەنى دالىزدە وتە اسىعىس كورىنگەن ءبىر ادامنىڭ شاقىرىپ تۇرعانىن ايتتى. دالىزگە شىققانىمدا، تۋرا مەنىكىندەي اق شەكپەن كيگەن ءبىر جاس جىگىت تۇرا ۇمتىلىپ، قولىما جارماسىپ، قىسىپ ۇستاپ ادى. سودان سوڭ باسىن باسىما جاقىنداتىپ، سىبىرلاعان ۇنمەن «ۋيليام ۋيلسون!» دەدى دە، سۇق ساۋساعىن ارى-بەرى شايقاپ، ەسكەرتۋ بەلگىسىن جاسادى. ونىڭ بۇل ەسكەرتۋى ماعان ەلەكتر توعىمەن سوققانداي اسەر ەتىپ، ەسىمە تۇسكەن مىڭداعان ساتتەر كوز الدىمدا تىزبەكتەلىپ ءوتتى. ال مەنىڭ اتتاسىم قالاي اياق استى ساپ ەتە قالسا، سولاي كوزدى اشىپ-جۇمعانشا عايىپ بولدى. بۇدان كەيىن ءبىراز ۋاقىت اتتاسىمنىڭ قايدان كەلگەنىن، نە ءۇشىن كەلگەنىن، مەندە نە جۇمىسى بار ەكەنىن قانشا سۇراستىرسام دا، بىلە المادىم. تەك بۇرىنعى مەكتەبىمنەن مەن كەتكەن كۇنى وتباسىنداعى قايعىلى جاعدايلارعا بايلانىستى ونىڭ دا كەتكەنىن ەستىدىم.
ارادا از عانا ۋاقىت وتكەن سوڭ، مەن وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنە قۇجات تاپسىرىپ، اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتى اتاندىم. اتا-انامنىڭ اسىرە جۇمساقتىعىنىڭ كەسىرىنەن مەن مۇندا دا جامان ادەتتەرىمدى ۇدەتە ءتۇسىپ، ساۋىق-سايران قۇرۋمەن كۇن كەشىپ ءجۇردىم. ستۋدەنتتىك جىلدارىمدا الاياقتىق پەن ادامداردى الداپ اقشا تابۋدىڭ قىر-سىرىن جەتىك مەڭگەردىم. بۇل مەنىڭ ادامدىق دەڭگەيىنەن قانشالىقتى قۇلديلاعانىمدى كورسەتەتىن ەدى. الايدا دوستارىم مەنىڭ ارام ىستەرىمنەن بەيحابار بولاتىن. مەنەن ونداي ارەكەت شىعادى دەپ مۇلدەم كۇدىكتەنبەيتىن. ءسويتىپ، ادال دا اقكوڭىل ۋيليام ۋيلسون اتانىپ، ءوز ورتامدا سىيلى بولدىم. بىرنەشە جىل بويى كارتا ويىندارىندا الاياقتىق جاساپ، جەڭىل جولمەن اقشا تاپتىم. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتكە نازىك جاندى، قىز مىنەزدى گلەنديننينگ ەسىمدى جىگىت تۇسكەندە، مەن ءوزىمنىڭ «قۇرباندىعىمدى» بىردەن تانىدىم. انگلياداعى ەڭ باي وتباسىلاردىڭ بىرىنەن شىققان گلەنديننينگپەن كارتا ويناۋدى ادەتكە اينالدىردىم. بىر-ەكى رەت وعان ءىرى سوماداعى اقشانى ادەيى جەڭدىرىپ، قۇرۋلى قاقپانىما بەيقام جاقىنداتا ءتۇستىم. ءبىر كۇنى جوسپارىمدى ورىندايتىن ۋاقىت بولدى-اۋ دەگەن كەزدە گلەنديننينگتى ورتاق دوسىمىزدىڭ بولمەسىنەن كەزىكتىردىم. بولمەدە ون شاقتى جىگىت شۇيىركەلەسىپ وتىر ەكەن. اماندىق-ساۋلىق سۇراسقان سوڭ، اڭگىمەنىڭ باعىتىن بىلدىرتپەي كارتا ويىندارىنا قاراي بۇردىم. اقىرىندا كارتا ويناۋدى گلەنديننينگ ءوزى ۇسىندى. ءبىز ۇزاق ۋاقىت كارتا وينادىق. سوڭىندا گلەنديننينگ ەكەۋمىزدەن باسقالارى ويىننان شىعىپ قالدى دا، ەكەۋمىزدىڭ اينالامىزدى شەڭبەرلەي قورشاپ، ەنتەلەي قاراپ تۇردى. تىنىمسىز شاراپ ءىشىپ وتىرعان گلەنديننينگ وتە قىسقا ۋاقىتتا ماعان كوپ مولشەردە اقشا قارىز بولىپ قالدى. ءبىر ساعاتقا جەتەر-جەتپەس ۋاقىتتا قارىزى تاعى دا ءتورت ەسەگە ءوستى. گلەنديننينگتىڭ ءوڭى ولىكتەي بوزارىپ كەتتى. قارىزعا بەلشەسىنەن باتقان ول شىداي الماي، شاراسىزدىقتان جىلاپ جىبەردى. گلەنديننينگتىڭ قازىرگى ءحالى شىنىندا دا وتە مۇشكىل ەدى. بولمەدەگى وزگە جىگىتتەر تۇگىل ءوزىم دە ونى مۇسىركەپ، اياپ كەتتىم.
كەنەت ەسىك شالقاسىنان اشىلدى دا، بولمە ىشىنە الدەكىم سۋىت كىرىپ كەلدى. ەكپىنىنىڭ قاتتىلىعى سونشالىق – شىراقتار تۇگەلدەي ءسونىپ قالدى.
- مىرزالار، – دەپ باستادى ول ءسوزىن ەشقاشان ەسىمنەن شىقپاس سىبىرلاعان ۇنمەن، مەنىڭ جۇرەگىم القىمىما تىعىلدى، – رۇقساتسىز كىرگەنىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەمىن. ءبىراق بۇگىن لورد گلەنديننينگتى ويسىراتا جەڭگەن ادامنىڭ ادال وينامايتىنىن ايتۋ مەنىڭ پارىزىم. ونىڭ شەكپەنىنىڭ ىشكى قالتالارىن تەكسەرىپ كورۋىڭىزگە كەڭەس بەرەمىن.
اتتاسىم وسىنى ايتتى دا، قالاي اياق استى كىرىپ كەلسە، سولاي لەزدە شىعىپ كەتتى. مەن سول كەزدە قانداي ايانىشتى كۇيدە بولعانىمدى سوزبەن ايتىپ جەتكىزە الماسپىن!
كوپتەگەن قولدار ءبىر ساتتە مەنىڭ جاعاما جارماسىپ، شەكپەنىمدى جۇلقىلاپ شەشىپ الدى دا، قالتالارىن تىنتە باستادى. بۇگىنگى ويىندا ماعان ايقىن باسىمدىلىق بەرگەن كارتالار ىشكى قالتامنان تابىلدى. مەنى مۇنداي ادام دەپ تيتتەي دە كۇماندانباعان دوستارىم العاشىندا نە ايتارىن بىلمەي، اڭتارىلىپ وتىرىپ قالدى. الايدا مۇنداي ۇنسىزدىك ماعان بۇكىل كىنالاۋ، سوگۋدەن دە اۋىر ءتيدى. ءبىرازىراق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن عانا بولمەنىڭ يەسى:
– ۋيلسون مىرزا، ءبىز سەنىڭ قۋلىق-سۇمدىعىڭا ابدەن تويدىق. ەرتەڭ وكسفوردتان كەتەسىڭ دەپ ۇمىتتەنەمىز. ال ءقازىر مەنىڭ بولمەمنەن تابانىڭدى جالتىرات! – دەدى.
جەرگە كىرەرگە تەسىك تاپپاي ۇيالعان مەن كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە پاريجگە بەت الدىم. دەگەنمەن، اتتاسىمنان ءبارىبىر قاشىپ قۇتىلا المادىم. ول پاريجدە دە مەنىڭ جوسپارىمنىڭ كۇل-تالقانىن شىعاردى. ۋاقىت زىمىراپ وتە بەردى. ال ول مەنىڭ قىر سوڭىمنان قالماي قويدى. ريمدە دە، ۆەنادا دا، ماسكەۋدە دە ەندى ەن بايلىققا يە بولامىن با دەپ وتىرعاندا، جەر استىنان شىققانداي ساپ ەتە قالادى دا، قۋلىعىمدى اشكەرەلەپ بەرەدى! كۇللى جەر شارىندا اتتاسىمنان جاسىرىناتىن قۋىس تاپپاي كۇيىندىم!
ۋيلسون قاشان دا مەنىڭ ىسىمە كيلىككەندە، مەنى ارام ىستەردەن ساقتاندىرۋدى عانا كوزدەيتىن. ونىڭ تۇپكى مۇراتىن ءتۇيسىنۋ ماعان ءبارىبىر جان تىنىشتىعىن بەرگەن جوق. ىس-ارەكەت ەركىندىگىنەن ايرىلعانىما قاتتى ىزالاناتىنمىن.
اتتاسىم جىلدار بويى مەنىڭ كيىم كيىسىمدى قايتالاۋىن دا قويعان جوق. ءبىراق ءبىر ۇقپايتىنىم – ۇنەمى ءجۇزىن تۇمشالاپ، جاۋىپ الادى. نە دەگەن اقىماقتىق دەسەڭشى! ءبارىبىر مەن ونىڭ ۋيليام ۋيلسون ەكەنىن، وقۋشى كۇنىمنەن بەرگى باسەكەلەسىم ەكەنىن بىلەمىن عوي!
جىلدار وتكەن سايىن ىشىمدىككە تاۋەلدىلىگىم ارتا بەردى. ونسىز دا تۋمىسىمنان قىزۋقاندى مەن ىشىمدىكتىڭ اسەرىنەن ءوز مىنەزىمدى بيلەۋدەن قالىپ بارا جاتتىم. بىردە پاريجدە جۇرگەنىمدە، اتتاسىم ەندى كوزىمە كورىنسە، اياماسپىن دەگەن بايلامعا كەلدىم.
ءبىر كۇنى كەشتە ءبىر قارت بايدىڭ ۇيىنە بي كەشىنە بارماق بولدىم. ونىڭ وتە سۇلۋ ءارى جاس ايەلى بار ەدى. بايدىڭ ايەلىمەن كەشقۇرىم باقتا كەزدەسپەك بوپ ۋاعدالاستىم. قانداي ارام نيەتتە بولعانىمدى ايتپاي-اق قويايىن. يىعىمنان تارتىپ الدەكىم توقتاتقاندا، مەن ۋادەلەسكەن جەرگە اسىعىپ بارا جاتىر ەدىم. ەشقاشان ەسىمنەن شىقپاس سىبىرلاعان ءۇندى ەستىپ، مەن ونىڭ كىم ەكەنىن بىردەن تانىدىم. جالما-جان ارتىما بۇرىلىپ، ونىڭ جاعاسىنا جارماستىم دا:
– ايۋان! – دەپ اقىردىم.
ءوزىم ويلاعانداي مەنى قايتالاپ كيىنىپتى، ەكەۋمىزدىڭ دە قىنابىمىزدا بىردەي قىلىش بار. تەك ول قارا جىبەك ماتامەن بەتىن تۇمشالاپ العان.
– سەن بۇدان كەيىن مەنىڭ مازامدى المايتىن بولاسىڭ! قانە، قورعان! – دەپ ايقايلاپ، مەن قىلىشىمدى سۋىرىپ الدىم.
ول ءسال عانا ويلانىپ تۇردى دا، قورعانباق بوپ قىنابىنان قىلىشىن سۋىردى. جەكپە-جەك ۇزاققا سوزىلعان جوق. مەن ونى يتەرىپ جەرگە قۇلاتتىم دا، كەۋدەسىنە قىلىشىمدى قايتا-قايتا سۇققىلادىم. قۇلاعان كەزدە بەتىن بۇركەمەلەپ تۇرعان جاپقىش اناداي جەرگە ۇشىپ كەتكەن ەدى. ۋيلسوننىڭ جۇزىنە كوزىم تۇسكەن كەزدە دەنەم تۇرشىگىپ كەتتى. قانسىراپ جاتقان اتتاسىمنىڭ جۇزىندەگى ءار نوقات، كيىمىندەگى ءار تالشىق ءجىپ تۋرا مەنىكىندەي بولاتىن!
ۋيلسون قينالىپ جاتىپ اقىرعى ءسوزىن ايتتى:
– سەن جەڭدىڭ، مەن جەڭىلدىم. الايدا ەكەۋمىز ءبىر جاراتىلىس ەدىك. مەن سەنىڭ بويىڭداعى ار-يمانىڭ ەدىم. بۇجان كەيىن الەم ءۇشىن پايداسىز قوقىسسىڭ! سەن ار-يمانىڭدى ءوز قولىڭمەن ءولتىردىڭ! يار-يمانىڭدى ءولتىرۋ ارقىلى وزىڭە قانداي زيان كەلتىرگەنىڭدى بىلسەڭ عوي!..
اعىلشىن تىلىنەن ءتارجىمالاعان الپامىس فايزوللا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى
