داعدارىس ەل بيۋدجەتىن قوس بۇيىردەن قىسقاندا قازاقستان بيلىگى قازىنا قورجىنىن تولتىرۋدىڭ مۇناي ساتۋدان باسقا دا جولدارىن قاراستىرا باستادى. شەتەلدەن ينۆەستيسيا تارتۋ مۇمكىندىگى عالامدىق داعدارىس جاعدايىندا جوققا تەڭ ەكەنىن ويلاعان ۇكىمەت مەملەكەت مەنشىگىندەگى نىسانداردى ساۋداعا شىعارىپ، بيۋدجەتكە جان ءبىتىرۋدى ويلاپ وتىر.
داعدارىس كەزىندە كەز كەلگەن دۇنيەنىڭ قۇنى تۇسەتىنى بەلگىلى. سوعان ساي، قازاقستاندا ساتىلاتىن اكتيۆتەردىڭ دە قۇنى بۇعان دەيىنگى نارىقتىق باعادان الدەقايدا تومەن بولماق. وسى رەتتە بيلىكتىڭ جەكەشەلەندىرۋ ساياساتىن قالتاسىنىڭ قامىن ويلاعان قارجىلىق توپتار پايدالانىپ كەتپەي مە دەگەن وي كەلەدى. ءتىپتى، مەملەكەت ەسەبىنەن پايدا تابۋدى كوزدەيتىندەر سول بيلىك باسىنداعىلاردىڭ دا اراسىندا جوق دەپ ايتا المايسىز.
مەملەكەت مەنشىگىندە بولىپ كەلگەن نىساندار ءقازىر ساتىلسا تەڭگەمەن ساتىلادى. ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترى ەربولات دوسايەۆ تا قازىرگى كۇنى ساتىلاتىن اكتيۆتەردىڭ بالانستىق قۇنى مەن نارىقتىق باعاسىنىڭ سايكەس كەلمەيتىنىن ايتقان بولاتىن. تەڭگەنىڭ قۇنىن ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانك ەكى جاقتاپ ءجۇرىپ «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر پالاتاسىنىڭ تىلەۋىنە وراي قانداي دەڭگەيگە دەيىن قۇنسىزداندىرعانى تاعى بەلگىلى. ەندى بيلىككە ءسوزىن جۇرگىزىپ وتىرعان سول كاسىپكەرلەر مىنا جەكەشەلەندىرۋ دەگەن ناۋقاننىڭ دا ارتىندا تۇرعان جوق پا؟ الىپ كاسىپورىندار مەن ءىرى كومپانيالاردى سابان اقشاعا اينالىپ كەتكەن قۇنسىز تەڭگەگە ساتىپ الۋعا قاي كاسىپكەر بولسا دا قۇلىقسىزدىق تانىتپاس. جەر استىنداعى قازبا بايلىقتان قىرۋار قارجى تاۋىپ، مۇمكىندىك بولسا تاعى دا قارماپ قالۋعا ءازىر وتىرعان ماشكيەۆيچ، شودييەۆ، اليمجانوۆ، كيم، ميتتال سياقتى وليگارحتاردىڭ دا بۇل ناۋقان وڭ جامباسىنا كەلەرى انىق.
مەملەكەت قيىن ساتتە قۇنىن تومەندەتىپ ساتقان نىسانداردى العان كومپانيالار جاعدايىن جاساپ العان سوڭ، ول كاسىپورىنداردى نە بانكروتقا ۇشىراتىپ، نە مەملەكەتتىڭ وزىنە نارىقتىق قىمبات باعامەن ساتىپ كەتكەن جاعدايلار از ەمەس. ءبىر عانا الماتىداعى ەنەگرگيا كەشەنىن بەلگيالىق «تراكتابەل س.ا.» كومپانياسىنا ساتقان بيلىكتىڭ كەيىن مەملەكەتتى قىرۋار شىعىنعا باتىرعانىن ەشكىم ۇمىتا قويماعان بولار. 1997 جىلى بۇل كومپانيا قازاقستان ۇكىمەتىندەگى بايلانىستارىن پايدالانىپ باس قالانىڭ ەنەرگوكەشەنىنىڭ ءبىراز بولىگىن ساتىپ الدى. شەتەلدىك «ينۆەستورلار» ەنەرگوكەشەن ءۇشىن بار بولعانى 7 ميلليون دوللار عانا جۇمساعان. ال، سول كەزدە ءبىر عانا الماتىنىڭ 2 جەو-سى 500 ميلليون دوللارعا باعالانعان ەدى. كەيىن 2000 جىلى بانكروتقا ۇشىراۋدىڭ الدىندا تۇرعان كەشەندى مەملەكەت الگى «تراكتابەلدەن» قايتا ساتىپ الدى. مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
ۇكىمەت ساتىلىمعا شىعارىپ وتىرعان اكتيۆتەردىڭ ىشىندە مۇناي وڭدەۋ زاۋىتتارى، اۋەجايلار، ءتىپتى، عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى مەن «قازگەولوگيا» سىندى گەولوگيالىق زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا دەيىن ءجۇر. بۇلاردىڭ مەملەكەت ءۇشىن ماڭىزى جوعارى ستراتەگيالىق نىساندار ەكەنىن ايتىپ جاتۋ ارتىق بولار. گەولوگيالىق زەرتتەۋلەپ، پايدالى قازبالار قورىنىڭ كولەمىن انىقتاۋ ءبىرىنشى كەزەكتە جەكە بيزنەستىڭ ەمەس، مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن كەرەك جۇمىس ەمەس پە؟ بۇگىن عىلىم مەن ءبىلىم مەكەمەلەرىن ۇستاۋعا قارجى تاپپاعان ۇكىمەت زامان تۇزەلگەندە سول ينستيتۋتتارعا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قايتادان مەملەكەتتىك تاپسىرىس بەرەدى. سول كەزدە جەكە قولعا وتكەن ول عىلىمي-زەرتتەۋ مەكەمەلەرى كورسەتەتىن قىزمەتتەرى ءۇشىن قاي شامادا قارجى سۇرايتىنىن ءىشىڭىز سەزىپ وتىرعان بولار.
جومارت ابدوللا ۇلى
