Qoldanbaly saıasattaný jáne halyqaralyq zertteýler ortalyǵynyń jetekshisi Aıdar Ámirebaev «Kapıtal» iskerlik aqparat ortalyǵynyń saıtyna osyndaı taqyryppen maqala jarıalady. Reseı saıasaty men onymen odaqtas elderdiń ekonomıkalyq ahýaly búginde ózekti taqyryptardyń biri ekenin eskerip, sol maqalany qazaq tilinde nazarlaryńyzǵa usynamyz.

Jekelegen álemdik ortalyqtardyń energıa kózderi baǵasyn quldyratý jáne keıbir «oıynshylardy» álemdik ekonomıkalyq arenadan ysyrý saldarynan týǵan ekonomıkalyq daǵdarys Qazaqstanǵa da áser etpeı qoımady jáne el aldyna ishki, yrtqy ekonomıkalyq saıasatyn qaıta qarastyrý máselesin qoıyp otyr. Endigi ýaqytta bizdiń el ekstensıvti, kóp baǵytty jáne kóp jaǵdaıda túsiniksiz baǵytta damı almaıdy. Burynǵy kópvektorly jáne kóptarapty dıplomatıa eldiń ózekti basymdylyqtary men ekonomıkanyń damýyn qamtamasyz etetin jekelegen jobalarǵa qaraı ıkemdelýi tıis. El basshylyǵy osy qıyn jaǵdaıda damý joldaryn qarastyrýda. Osy jaǵdaıda biz elaralyq baılanystar men memlekettiń túrli halyqaralyq uıymdar men bastamalar quramynda bolý júıelerine obektıvti, tipti, syndarly ustanymda bolýymyz qajet.

Buǵan mysal retinde bizdiń Eýrazıalyq ıntegrasıaǵa qatysýymyz ben Qazaqstannyń óńirlik eńbek bólisi men qazirgi zamanǵy ekonomıkadaǵy jaı ǵana qatysýshylyqtan da aýqymdy talpynystaryn aıtýǵa bolady. Batystyń sanksıalyq qyspaǵynda qalǵan «Reseıdi aıaǵynan turǵyzýdyń pýtındik synaqtary» jaǵdaıynda bizdiń aldymyzǵa soltústik kórshimizben dástúrli dostyq qatynastarymyzǵa jańa mindetter júktelýde.

Osy rette reseılik saıası-ekonomıkalyq doktrınany ózimizdikindeı qabyldap, álemdik yqpaly kún sanap kemip bara jatqan Reseımen aıaǵyna deıin birge barý qajet pe degen saýal ózinen-ózi týyp otyr. Qarapaıym ózin-ózi saqtaý ınstınkti bizdi syrtqy ekonomıkalyq strategıalarymyzdy ártaraptandyrý týraly oılandyrýy tıis. Muny kórshilerimiz ben eski dostarymyz durys túsinedi.

«Sýǵa batqan adamdy qutqarý – sol batyp bara jatqan adamnyń óz jumysy!». Onyń ústine osy ýaqytqa deıin Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq (EAEO) alańynda qalyptasqan ekonomıkalyq jaǵdaıdan shyǵýdyń elaralyq úılestirilgen strategıasy usynylmady. Bul birlestiktiń saýda saıaatyndaǵy ulttyq múddelerdiń eskerilýin aıtpaǵanda, sanksıalarǵa qatysty saıasatty úılestirý máselelerine de, kórshi elder men munaı óndirýshilerdiń munaı baǵasynyń quldyraýy, ulttyq valútalardyń devalvasıasy jaǵdaıyndaǵy saıasatqa da qatysty.    

Ókinishke oraı, birese shyǵysqa burylǵan bolatyn, birese, antıbatystyq koalısıa qurmaqqa talpynatyn Reseı óziniń ekonomıkalyq sýbektilerine de, adal odaqtastaryna da naqty geostrategıalyq jáne ekonomıkalyq baǵyt usynbaı otyr.

Atalǵan jaǵdaıda postkeńestik ekonomıkalyq taǵdyr biriktirgen «Reseı dostarynyń» óz betinshe kún kórýge, qalyptasqan geosaıası tyǵyryqtan jáne kúrdeli ekonomıkalyq qıyndyqtan shyǵýǵa talpynyp jatqany anyq kórinedi. Qazaqstan da mundaı áreketterge barýda. El basshylyǵy «Nurly jol» antıkrızıstik strategıasyn jasady. Bul qujat deklaratıvti sıpatqa ıe jáne oryndalýy kúmándi Kreml men Pekın arasynda ótken jyldyń mamyrynda jasalǵan EAEO men Jibek joly ekonomıkalyq beldeýin jaqyndastyrý týraly kelisimge qaraǵanda barynsha shynaıylyqqa ıe. Óıtkeini, Qazaqstannyń ulttyq kóliktik-logıstıkalyq strategıasyna saı barlyq kóliktik qurylymdary Ońtústik-SHyǵys azıadan Eýropalyq odaq elderine úzdiksiz dáliz qamtamasyz etýge baǵyttalǵan.

Sonymen qatar, kóptegen baǵyttar Reseıdi aınalyp ótetinine nazar aýdarý kerek. Sebebi, soltústik kórshimiz óziniń shyǵystaǵy da batystaǵy da kórshilerimen keń aýqymda áriptestik ornatýǵa daıyn emes. Buǵan qazirgi ýaqytta tek Reseı tarapynan toqtatylyp otyrǵan Batys Qytaı-Batys Eýropa avtomobıl dálizi jobasyn mysal retinde aıtýǵa bolady. Alaıda, Qazaqstan bul jobany óz aýmaǵynda aıaǵyna jetkizýge nıetti. Árıne, qazirgi zamanǵy deńgeıdegi atalǵan avtomobıl joly ulttyq avtomobıl joldarynyń jaǵdaıyn jaqsartýǵa, ishki taýar aınalymy men Qytaıdan Eýropaǵa tıimdi dáliz jasaýǵa yqpal etýde. Alaıda, bul joba áýbastaǵy josparǵa saı jetilgen joq. Sondyqtan, áý degende Qytaıdyń Lángúan portynan Eýropalyq odaq (EO) shekarasyna deıingi jalpy uzyndyǵy 8445 shaqyrymdy (onyń 2787 shaqyrymy Qazaqstan aýmaǵyn basyp ótedi)  quraýy tıis atalǵan dáliz is júzinde batys Qytaı men batys Qazaqstandy ǵana jalǵastyryp otyr.

Onsyz da qıyn ahýaldy Reseıdiń Túrkıamen qarym-qatynasy odan ári kúrdelendirip otyr. Reseılik áriptester jaqynda Qazaqstan men Túrkıa taýarlarynyń Reseı arqyly tasymaldanýyn shekteýge áreket jasaǵanyn bilemiz. Osynyń saldarynan bizdiń el ol júkterdi Reseıdi aınalyp ótetin joldarmen tasymaldaýǵa májbúr bolyp, ýaqyt pen qarajat turǵysynan shyǵyn shekti. Alaıda, Reseıdiń bul qylyǵy EAEO kelisimderine, atap aıtqanda, EAEO músheleriniń erkin taýar tranzıti týraly quqyqtaryna qaıshy keledi.

Qazaqstannyń EO elderi, Ýkraınamen saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastary da osyndaı shekteýler men búrokratıalyq qıyndyqtarǵa ushyraýda.  Reseıdiń birjaqty qabyldanǵan sheshimderiniń saldarynan odaqqa múshe elder óz elderine batystan taýar ákelýde tyǵyryqqa tireldi.

Osy sıaqty birneshe jaǵdaılarǵa baılanysty EAEO formaty qazirgi tańda bizdiń el úshin perspektıvalyq damý múmkindiginen góri, bizdiń Eýroodaq elderimen, Ýkraınamen, Túrkıamen saýda-ekonomıkalyq qarym-qatynastarymyzǵa jasandy shekteý bolyp otyr jáne Qytaımen saýda-sattyqty keńeıtýge keri yqpal etýde.

Qytaı týraly da osy tusta arnaıy toqtalyp ótken jón. Kedendik odaq kelisimi kúshinde bolǵan ýaqytta qytaılyq taýarlar elimizge Qyrǵyzstan arqyly erkin jetkizilip keldi. Endi, Qyrǵyzstannyń EAEO-ǵa múshe bolýy bul múmkindikti de shektep otyr. Endi biz tıisti kóliktik dálizderimiz, shekarada «Qorǵas-SHyǵys qaqpasy» syndy erkin saýda aımaǵy bola tura, EAEO kesirinen Qytaı halyq respýblıkasymen taýar aınalymynyń kemigenin kórip otyrmyz. EAEO-nyń Reseı deńgeıine beıimdelgen keden salyǵy bizdiń elimizdiń halyqaralyq saýda-sattyqty jandandyrýyna aıtarlyqtaı kedergi keltirýde. Osylaısha, postkeńestik eýrazıalyq keńistik, Reseı men Qazaqstannyń Dúnıejúzilik saýda uıymyna múshe ekendigine qaramastan mańyzdy halyqaralyq saýda-sattyq salasynan tysqary qalýda.

Bul jaǵdaı bizdiń ekonomıkadaǵy daǵdarys qubylystaryn odan saıyn kúrdelendirýde. Otandyq ekonomıkany shıkizattyq emes sektor esebinen damytý ekonomıkalyq qurylymdy ártaraptandyrýdy, transshekaralyq saýda-sattyq jolyndaǵy barlyq kedergilerdi joıýdy kózdeıdi. Bul – bizdiń ekonomıkamyzdy saýyqtyrýdyń negizgi sharty. Sondyqtan, Qazaqstannyń geosaıası naqtylyqtar jaǵdaıynda bizdiń derbes ekonomıkalyq damýymyzdy shekteıtin jobalarǵa qatysýyn toqtata turý máselesi aqylǵa qonymdy bolar edi. Áńgime eń aldymen, EAEO-ǵa múshelikti kem degende Reseıdiń Batyspen jáne bizdiń strategıalyq áriptesimiz Túrkıamen qarym-qatynasy turaqtalǵanǵa deıin toqtata turý týraly bolyp otyr.

Eýrazıalyq odaqqa múshelik toqtatylsa, Qazaqstan ekonomıkasynyń ekinshi tynysy ashylar edi. 2013 jyldyń qyrkúıeginde Astanaǵa kelgen saparynda qytaı basshysy málimdegen Jibek joly beldeýin damytý búginde álemdik qyspaqqa ushyraǵan reseılik baǵyttarǵa balamaǵa zárý. Mysaly, Irannan ekonomıkalyq sanksıalardyń alynyp tastalýyna baılanysty Qazaqstan úshin «Qytaı-Qazaqstan-Túrkimenstan-Iran-Parsy shyǵanaǵy» temirjol dálizi jańa múmkindik bolmaq. Onyń ústine jaqynda ǵana Iran, Túrkimenıa men Qazaqstan basshylary tıisti temirjol baǵytyn iske qosqan bolatyn.

Sonymen qatar, Batysqa taýar shyǵarýǵa múddeli Qytaı úshin «EO-Ýkraına-Grýzıa-Ázirbaıjan-Qazaqstan-Qytaı» kólik dálizin júzege asyrý da tıimdi bolar edi. Muny Qazaqstannyń odaqtasy Reseıden syrt berýi dep emes, daǵdarys kezeńindegi halyqaralyq básekelestik talaptaryna saı ekonomıkany qorǵaýdyń jańa múmkindikter izdeýi dep túsiný kerek. Iaǵnı, «jeke baqtalastyq joq, tek qana bıznes» degen qaǵıdaǵa súıený qajet.

Búginde bizdiń el tap bolyp otyrǵan obektıvti ári kúrdeli shyndyq osylar...

Orysshadan aýdarǵan Darhan Muqan.