Ratel.KZ saıtynda jaqynda qazaqstandyq munaı óndirý, eksporttaý jáne óńdeý salasyndaǵy birqatar quıtyrqylyqtardy áshkerelegen maqala jarıalandy. Onda elimizde óndiriletin munaıdyń bir bóligi resmı saýdadan tysqary qalyp, «qara bazar» aınalymyna túsetini aıtylady. Jasyryn saýdaǵa shyǵyp, búdjetke túsetin salyqtardy aınalyp ótetin ol ónimder kólemi júzdep, myńdap emes, mıllıon tonnalap sanalatyn kórinedi. Osy jerde sonyń barlyǵyn ret-retimen aıtyp ótsek.

Basylym resmı statısıkalyq málimetterge júgine otyryp elimizde 2014 jyly 80,8 mln tonna munaı ónidirilip, onyń 62,4 mln tonnasy eksporttalǵanyn, al, 16,38 mln tonnasy el ishinde óńdelgenin aıtady. Al, qalǵan 2,02 mıllıon tonna munaıdyń qaıda ketkeni belgisiz. Ratel.KZ munsha munaıdy 120 tonnalyq temirjol sısternasyna quısa 17 myń sısterna shyǵatynyn aıtady.

2015 jylǵy kórsetkishterden de osyndaı quıtyrqylyq anyqtalǵan. Ótken jyly 79,5 mln tonna munaı óndirilse, onyń 61,3 mln tonnasy eksporttalyp, el ishinde 14,6 mln óńdeýge jiberilgen.  Munda da 3,6 mln tonna aıyrma shyǵyp otyr. Bul da joǵarydaǵydaı ólshemmen sanasaq 30 myń sısternaǵa júk bolarlyq ónim.

Osy rette óndiriletin jáne eksportqa shyǵarylatyn munaı kólemi jyl saıyn kemigenimen, álgi qaıda ketip jatqany belgisiz «qaldyq» munaı kólemi bir kemıtin emes, qaıta óse túsýde.

Osy máseleni indete zerttegen basylym Qazaqstan munaı ónimderi naryǵyndaǵy taǵy bir kóleńkeli salany anyqtaǵan. Joǵaryda atalatyn joǵalǵan munaıdyń bir ushyǵy avıasıalyq otyn saýdasynan shyǵatyn sekildi.

2011 jyly munaı naryǵyndaǵy zańsyz aınalymdy tyıý maqsatynda «Munaı ónimderi men munaı ónimderiniń keıbir túrlerin óndirý, óńdeýdi memlekettik retteý týraly» zań qabyldanǵan. Osy zańǵa sáıkes, satylatyn barlyq munaı ónimderi qatań esepke alynyp, salyq organdarynyń qadaǵalaýynda bolady. Satylatyn, jóneltiletin árbir munaı partıasyna PIN-kodtar berilip, munaı ónimderiniń júk qujattary (MJQ) jasalady jáne ol qujattar saýda-sattyq jasalǵan kúni júkpen birge júredi. Zań osyny talap etedi. Mine,  qazaqstandyq áýe kompanıalaryna avıasıalyq otyn jetkizýde osy MJQ qujattaryn usynbaý oqıǵalary tirkelgen. Atap aıtqanda, qazaqstandyq BEK AIR kompanıasy ózderine jetkiziletin avıa otynnyń 30 paıyzdaıyna ǵana MJQ berilgenin aıtyp, jemqorlyqqa qarsy is-qımyl jónindegi Ulttyq búroǵa shaǵym jazǵan. Onda áýe kompanıasy óziniń Almaty, Astana, Aqtóbe, Oral qalalaryndaǵy áýejaılarda alǵan janarmaıǵa atalǵan qujattardyń tirkelmegenin aıtady. Kompanıa tutynatyn otyn kólemi de az emes. 2014-2015 jyldary bir ǵana BEK AIR kompanıasy 5 myń tonna otyn tutynǵan.

Eger, osyndaı zań buzýshylyqtar basqa da áýe kompanıalaryna jetkiziletin munaı ónimderine de qatysty bolatyn bolsa, esepke alynbaǵan munaı ónimderiniń aýqymy maqala basynda aıtylǵan 30 myń sısternaǵa baryp qalýy ǵajap emes. Óıtkeni, BEK AIR-dan basqa AIR ASTANA, SCAT, QAZAQ AIR, irili-usaqty basqa da áýe kompanıalary, áskerı, arnaıy avıasıa mekemeleri de jylyna bálenbaı tonna avıa otyn tutynady.

Ratel.KZ áýe tasymaldaýshy kompanıalarǵa ónim jetkizýshi merdigerdi de atap otyr. Ol – «QazMunaıGaz» ulttyq kompanıasynyń qurylymdyq bólimshesi «QazMunaıGaz – óńdeý jáne marketıń» AQ-nyń enshiles kompanıasy «QazMunaıGaz-Aero» JSHS. Basylym ótken jyldyń qazan aıynda Jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttigine jazylǵan shaǵymnyń áli kúnge naqty bir sheshim tappaǵanyn aıtady. Kerisinshe,  BEK AIR kompanıasynyń basyna qara bult úıirilip, olar Azamattyq avıasıa komıtetiniń shabýylyna ushyrady. Memlekettik organ kompanıany IATA halyqaralyq áýe kóligi qaýymdastyǵynan aýdıt ótýge májbúrlemekke árekettengen edi. Qoǵam tarapynan qatty qarsylyqqa ushyraǵan bul bastama keıin aıaqsyz qaldy. Biraq, bul BEK AIR máselesi birjola sheshildi degendi bildirmese kerek. Kompanıa alǵan betinen qaıtpasa, memlekettik organdar tarapynan taǵy da qyspaqqa alynýy múmkin. Iaǵnı, qara bazarda munaı saýdalap, resmı esep-qısapty aınalyp ótýshilerdiń qanshalyqty yqpaldy ekenin osydan-aq baǵamdaı berýge bolady...

Jomart Abdollauly