2 sáýir kúni Ázirbaıjan men Armenıa arasyndaǵy daýly aımaq Taýly Qarabaq avtonomıaly oblysynda taǵy da qarýly qaqtyǵys bastaldy. Tarıhta eki elge alma kezek ótip kelgen ólke keńes jyldary, dálirek aıtsaq 1920 jyly 5 shildede Ázirbaıjan quramyndaǵy ólke bolyp bekitildi. Alaıda, keńes odaǵy ydyrar aldynda Taýly Qarabaq avtonomıaly oblysy ózin Armenıa quramyna qosý týraly bastama kótere bastady. 1989 jyly 15 qyrkúıekte Ázirbaıjan tarapy Taýly Qarabaq avtonomıaly oblysyn basqarý jónindegi erekshe komıtetti taratý týraly qaýly qabyldaǵany da bar. Alaıda, KSRO ydyraǵannan keıin, 1991 jyly Taýly Qarabaqqa qatysty daý qaıta bastaldy. Negizgi turǵyndaryn etnıkalyq armándar quraıtyn aımaq uzaq jyl Ázirbaıjan respýblıkasynyń quramynda bolyp keldi. Osy turǵydan Ázirbaıjan respýblıkasy Qarabaqqa qatysty qyńyr saıasatty eldiń aýmaqtyq tutastyǵyna qaýip tóndirý dep baǵalaýda.
Kúni keshe bastalǵan qarýly qaqtyǵysqa qatysty Qazaqstandaǵy tanymal saıasattanýshy Dosym Sátbaev ratel.kz saıtynda óz oıyn bildirdi. Saıasattanýshy bul qaqtyǵys aımaqtyq deńgeıden asyp túsip, Reseı men Túrkıa arasyndaǵy kıkiljińniń jańa satysyna aınalsa, Qazaqstanǵa da ońaıǵa soqpaıtynyn aıtyp otyr.
«Kez-kelgen «ýaqytsha toqtatylǵan» qaqtyǵystar erte me, kesh pe qaıtadan bas kóteredi. Jalpy qaqtyǵystardyń týyndaý formýlalary osyny kórsetedi. Sondaı-aq, Taýly Qarabaqta bolyp jatqan jańa qaqtyǵystar eshkimdi tań qaldyrmaýy tıis. Keshegi áskerı is-qımyldarǵa deıin de munda turaqty túrde eki taraptyń arasyndaǵy irili-usaqty qaqtyǵystar bolyp turdy» degen ol munyń burynǵy KSRO aýmaǵyndaǵy tarıhy 80-jyldardyń sońy, 90-jyldardyń basynan bastalmaıtyn, tamyry odan da tereńde jatqan aýmaqtyq-etnıkalyq qaqtyǵys ekendigine nazar aýdartady.
«Bul joly Armenıa Ázirbaıjannyń bul qylyǵynyń artynda Túrkıa tur dep ashyq aıyptady. Bul jerde áńgime Bakýdy qoldaıtynyn bildirgen túrik basshysy Erejep Erdoǵan týraly bolyp otyr. Ankarany aıyptaı otyryp, Erevan Sırıa máselesinde Túrkıany óziniń geosaıası qarsylastarynyń qataryna qosyp alǵan Kremlge belgi berip otyrǵany da túsinikti. Osyǵan baılanysty Kreml men Ankara arasyndaǵy ahýal qıyndaı beredi», - degen D. Sátbaev osy qaqtyǵystardyń Túrkıanyń postkeńestik elderge baǵyttalǵan shabýyly dep baǵalanyp ketý yqtımaldyǵyn joqqa shyǵarmaıdy.
«Reseıdiń endi Túrkıa qaqtyǵysýshy taraptardyń birin qoldaý arqyly postkeńestik keńistikte óz oıynyn bastady dep aıyptaýyna negiz bar. Munyń arty qaýipti. Óıtkeni, Ázirbaıjanǵa qaraǵanda Armenıa yqpaldy múshesi Reseı bolyp tabylatyn Ujymdyq qaýipsizdik kelisim-sharty uıymyna múshe memleket. Reseı bul uıymdy erte bastan óziniń geosaıası oıyndarynyń áskerı quraly etýge múddeli. Muny basqalardan buryn sezgen Ózbekstan UQKSHU-ǵa músheligin toqtatyp qoıdy», - deıdi D. Sátbaev.
Saıasattanýshy, jalpy uıym ishinde de júıelik kemshilikterdiń joq emestigin aıtady. Máselen, ótken jyly jeltoqsan aıynda UQKSHU atynan Armenıa Qarýly kúshteri Bas shtabynyń bastyǵy Iýrıı Hachatýrov uıym atynan sóılep, uıymǵa múshe barlyq elder Reseıdiń Sırıadaǵy áskerı qımyldaryn qoldaıtynyn, al, reseılik áskerı ushaqty atyp qulatqan Túrkıa tarapyn ashyq aıyptaıtytyn málimdedi. Bul uıymǵa múshe basqa memleketterdiń osy máselege oraı jasaǵan málimdemelerine qaıshy boldy jáne Qyrǵyzstan, Qazaqstan, Belorýsıa syndy elderdiń narazylyǵyn týǵyzdy. Ol elder eshkimge uıymǵa múshe barlyq elderdiń atynan sóıleý quqyǵy berilmegenine nazar aýdartyp, óz kelispeýshilikterin bildirgen edi.
«Osy sońǵy qaqtyǵysqa baılanysty da UQKSHU tarapynan málimdemeler jasalýda. Mysaly, uıymnyń baspasóz hatshysy Vladımır Zaınetdınov qarýly qaqtyǵystardy sheshý mindetin Bakýge artyp otyr. Munda da bul málimdemeniń uıymǵa múshe barlyq eldermen kelisilip jasalý máselesi túsiniksiz bolyp otyr», - deıdi saıasattanýshy.
Saıasattanýshyny uıymnyń Bas hatshysy Nıkolaı Bordújanyń sońǵy ýaqytta, ásirese, Ýkraınadaǵy jaǵdaılardan soń, túrli halyqaralyq máselelerge oraı reseılik ustanymǵa jaqyn saıası málimdemelerdi jıi jasap júrgeni alańdatatyn kórinedi. Bul málimdemeler Qazaqstannyń kópvektorly saıasatymen qabyspaıtyn kórinedi.
«Mysaly ol Eýroodaq pen NATO tek Reseıge ǵana emes, UQKSHU-ǵa da dushpandyq oılaıdy dep málimdedi. Alaıda, uıymǵa múshe keı elderdiń EO-men de, NATO-men de áriptestik baılanysy bar ekendigin eskermedi. Keshe ǵana Brússelge jasaǵan saparynda Qazaqstan basshysy N. Nazarbaev Eýroodaq Qazaqstan úshin eń mańyzdy ekonomıkalyq áriptes bolyp qala beretinin basyp aıtty. Al, Senat tóraǵasy Qasym-Jomart Toqaev ótken jyldyń maýsym aıynda NATO parlamenttik assambleıasy delegasıasymen kezdesýde elimizdiń Soltústik-Atlantıkalyq blokpen áriptestikke zor mán beretinin málimdegen edi», - deıdi D. Sátbaev.
Eger eshqashan halyqaralyq moıyndaýlarǵa ıe bolmaǵan Qarabaq aımaǵyndaǵy qaqtyǵys Reseı men Túrkıa arasyndaǵy kıkiljińniń bir bóligine aınalsa, resmı Astana úshin qıyn jaǵdaı týýy múmkin. Bul elimizdiń dıplomatıalyq qarym-qatynastardaǵy jumysyn biz oılamaǵan baǵyttarǵa buryp jiberýi múmkin.
«Reseı men Armenıa Qazaqstannyń UQKSHU-daǵy jáne Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaqtaǵy áriptesi bolsa, Túrkıa men Ázirbaıjan – Qazaqstan da múshe bolyp otyrǵan Túrkitildes memleketter áriptestigi keńesine (Túrksoı) múshe. Munyń syrtynda, byltyr Reseı men Túrkıa arasyndaǵy saýda soǵysy bastalǵanda Túrkıa men Qytaı júk tasymalyn Qazaqstan, Ázirbaıjan jáne Grýzıa arqyly tasymaldaý jónindegi kelisimge kelgeni bar. Bul kelisimder Qazaqstannyń pikiri eskerile otyryp jasaldy. Sondaı-aq, Ázirbaıjan Aqtaý teńiz portany Eýropadan, onyń ishinde Túrkıadan taýar tasymaldaý úshin mańyzdy tranzıttik aımaq bolyp otyr. Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesin anyqtaýǵa qatysty da Baký men Astana bir ustanymda», - degen D. Sátbaev Taýly Qarabaqtaǵy bul qaqtyǵys 90-jyldardaǵydan basqasha sıpat alatynyna nazar aýdartady.
«Qalaı bolǵanda da, 90-jyldarǵa qaraǵanda bul joly Qazaqstanǵa ózin qaqtyǵysty sheshýshi moderator rólin oınaý ońaıǵa soqpaıdy. Sońǵy ret mundaı talpynys 2010 jyly, Qazaqstan EQYU-ǵa tóraǵa bolyp turǵan kezde jasalǵan. Ol talpynys oń nátıje bermedi, biraq. Alaıda, Armenıanyń EAEO-ǵa múshelikke ótý máselesi qaralǵanda Qazaqstan basshylyǵy Erevan uıymǵa tek halyqaralyq qaýymdastyq moıyndaǵan shekara syzyǵy aıasynda ǵana ótý talabyn qoıdy. Armenıa amalsyz Qazaqstannyń talabyna moıynsunyp, odaqqa Taýly Qarabaqsyz ótti. Qazaqstannyń bul ustanymy Bakýdyń ótinishimen jasalǵany belgili. Alaıda, Erevan tarapy qatty narazylyq tanytty», - deıdi D. Sátbaev.
Soǵan qaraǵanda ózin táýelsiz memleket dep jarıalaǵan Taýly Qarabaq avtonomıasyndaǵy osy qaqtyǵys arqyly Armenıa EAEO-ǵa múshe bolar aldynda ańdaýsyzda aıyrylyp qalǵan aımaqty qaıta qaıtaryp alýdy kózdep otyrǵan joq pa degen de oı keledi?
Ázirlegen: Darhan Muqantegi
