«Túrkistan» gazeti janynan qurylǵan «Aldaspan» ashyq pikirsaıys alańynyń kezekti otyrysy «Oralmandar: turaqty tirkeý nege qıyn?» taqyrybyna arnaldy. Otyrysqa Almaty qalalyq Memlekettik eńbek ınspeksıasy jáne kóshi-qon basqarmasynyń bólim basshysy Kúlsin Ysqaqova, Almaty qalalyq kóshi-qon polısıasy basqarmasynyń ınspektory, polısıa polkovnıgi Lázzat Muhıtova, Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy Uıymdastyrý bóliminiń jetekshisi Botagóz Ýathan, Oralmandardyń «Jebeý» qoǵamdyq birlestiginiń bas hatshysy Rahym Aıyp, osy uıymnyń múshesi Bazaraly Árip jáne turaqty tirkeýdiń shyrǵalańy sharshatqan bir top oralman qatysty. Negizgi áńgime – Qazaqstan Respýblıkasyna turaqty turýǵa kelgen etnıkalyq qazaqtardyń turaqty tirkelýi máselesi turǵysynan órbidi.

 «Aldaspan» ashyq pikirsaıys alańynyń kezekti otyrysy oralman máselesine arnalyp otyr. «Túrkistan» gazeti bul máseleni táýelsizdikten beri kóterip keledi. Sol jyldary gazet janynan «Qonys» atty qosymsha jaryq kórdi. Jalpy, álemde úsh el qandastaryn eline shaqyrýda. Olar – Izraıl, Germanıa, Qazaqstan. Táýelsizdikten keıin zań qabyldanyp, kóshimiz túzelip qalyp edi, keıinirek kedergiler kóbeıip ketken syńaıly. Eline, tarıhı Otanyna kelgen oralmandardy tirkeýge alý tórt-bes jylǵa shegerilip qaldy. «Nege bulaı?» degen saýal bárimizdiń kókeıimizde saırap tur. Jerimiz keń bolǵanmen, halqymyzdyń sany az. Sońǵy jyldary kelgen oralmandardyń sany 1 mln.-ǵa jýyq eken. Sonyń esebinen halyqtyń sany ósti. Endi mine, qandastardy tirkeý máselesi qıyndyq týǵyzýda. Qalaısha muny durys jolǵa qoıa alamyz? Basqa eldegi bolyp jatqan kereǵar jaǵdaılar bizge oı salýy kerek. Qalaı da jergilikti ult ókilderin kóbeıtýdi negizgi saıası tetikke aınaldyrý qajet. Osy jóninde pikirlerińizdi ashyp aıtsańyzdar eken.

E.Kápqyzy: - Bizge sońǵy kezde oralmandar tarapynan turaqty tirkeýge qatysty ótinish aıtyp kelip jatqandar óte kóp. Azamattyq alý bylaı tursyn, turaqty tirkeý máselesi etekten tartýda. Ásirese, Almaty oblysyna qonys tepken qandastardyń muń-zary biter emes. Sol sebepten de Almaty oblystyq Kóshi-qon polısıasynan arnaıy mamandar shaqyryp edik, resmı túrde bas tartqanyn aıta ketkim keledi.

Muhtarbek Sálıuly, oralman:- 2009 jyly Qytaıdyń İle avtonomıalyq oblysynan keldim. Zeınetke shyqqannan keıin atamekenge at basyn burǵan edik. Munda kelgeli beri týystardy ákelý, bala-shaǵaǵa azamattyq alyp berý máselesimen aınalysamyn dep, kóshi-qon salasyndaǵy biraz máselege qanyq boldym. Sondaǵy baıqaǵanym kedergi kóp. Al búgingi betpe-bet kelip otyrǵan másele – myna janymdaǵy ekinshi kelinimniń aıaǵy aýyr. Qudaı qalasa, mamyrda bosanady. Bıyl Abaı-Baıtursynuly kósheleriniń qıylysynan úı alyp, kelinimdi tirketeıin desek, tirkemeıdi. Ne turaqty tirkeýge almaıdy. Azamattyq ta bermeıdi. «Úlken ulym men kelinime azamattyqty jyldam berdi ǵoı. Nege qıyndap ketti?» desek, tórt jylǵa deıin azamattyq bermeý jóninde zań shyqty degendi alǵa tartady. «Oǵan deıin yqtıar hatpen júresińder» dep shyǵaryp saldy. Qujattyń bárin jınap aparsaq, endi Qytaı Halyq Respýblıkasy elshiligi konsýldyq bóliminiń Qazaqstanda turýyna qarsy emes degen anyqtamasy kerek eken. Odan bólek, Qytaıdaǵy tirkeýden shyǵyp jáne buryn sottalmaǵan degen qaǵazdy notarıýs­pen bekitip ákelýdi talap etti. Ol ol ma, jumys istemegendigi týraly «kásipsiz» degen anyqtama qajet eken. Sóıtip, yqtıar hat almaq bop, İle oblystyq saqshy mekemesine keldim. Olar mundaı qujatty berýdi byltyrdan beri toqtatqanyn aıta kele, «Shyńjań uıǵyr avtonomıalyq aýdany turaqty tirkeýdegilerdi tirkep basqarý erejesiniń 59-babynda: «Shetelge shyqqan nemese shetelge qonystanǵandardan syrt eshkimniń tirkeýin óshirýge bolmaıdy» delingen Qytaı zańyn qolymyzǵa ustatty. Endi sony ákelip, «munyń zańdyq negizi joq eken ǵoı» desem, elimizdegi osy salaǵa jaýapty mamandar: «Bul avtonomdyq aýdannyń jergilikti zańy, al memlekettiń zańy qaıda?» dep dóńaıbat kórsetti. «Aý, Shyńjan uıǵyr avtonomdyq aýdany bul qujatty memlekettiń zańyna negizdep jasap otyrǵan joq pa? Shaǵyn aýdan ózdiginen zań shyǵarmaıdy nemese memlekettiń saıasatyna qarsy bolmaıdy ǵoı» dep em, sózime qulaq aspaı, teris aınaldy. Senseńizder, sol qujat máselesimen Quljaǵa úsh ret sandalyp baryp qaıttym. Mundaǵylar Qytaıdikin, ondaǵylar bizdikin mo­ıyndamaıdy.

B.Árip: - Qytaıdan kelgen azamattar elimizdiń tıisti mekemeleri suratqan anyqtamany alý úshin Qytaı konsýldyǵyna barady. Qytaı tarapy osydan bir jyl buryn «sottalmaǵan» degen qaǵazdy esh qıyndyqsyz bere beretin. Onyń ústine buryn sony ǵana talap etýshi edi. Byltyrǵy jyldyń birinshi qańtarynan zańǵa birinshi – «Qytaıda sottalmady» degen, ekinshi – «qyzmetten qol úzdi», úshinshi – «qaryzy joq» degen, sosyn «Qytaıda turaqty tirkeýde joq» degen anyqtama kerek degendi engizdi. Aldyńǵy úsh anyqtamany ákelýge bolady. Eń bastysy – turaqty tirkeýden shyqty degen qaǵazdy alý qıyn. Barlyq túıtkil osyǵan kelip tirelýde. Jańa estip otyrsyzdar, myna kisi kerekti qujatyn úsh ret baryp, ala almaı keldi. Bul jerde qazaqtardan Qytaıdan ketý paraqshasyn talap etýdiń qajeti qansha? 20 jyldan beri muny suratqan joq. Al 23 jylǵa aıaq basqanda nege qajet bolyp qaldy?

Serik Toqtaǵan, oralman: - Qytaıdan kelgen azamattar elimizdiń tıisti mekemeleri suratqan anyqtamany alý úshin Qytaı konsýldyǵyna barady. Qytaı tarapy osydan bir jyl buryn «sottalmaǵan» degen qaǵazdy esh qıyndyqsyz bere beretin. Onyń ústine buryn sony ǵana talap etýshi edi. Byltyrǵy jyldyń birinshi qańtarynan zańǵa birinshi – «Qytaıda sottalmady» degen, ekinshi – «qyzmetten qol úzdi», úshinshi – «qaryzy joq» degen, sosyn «Qytaıda turaqty tirkeýde joq» degen anyqtama kerek degendi engizdi. Aldyńǵy úsh anyqtamany ákelýge bolady. Eń bastysy – turaqty tirkeýden shyqty degen qaǵazdy alý qıyn. Barlyq túıtkil osyǵan kelip tirelýde. Jańa estip otyrsyzdar, myna kisi kerekti qujatyn úsh ret baryp, ala almaı keldi. Bul jerde qazaqtardan Qytaıdan ketý paraqshasyn talap etýdiń qajeti qansha? 20 jyldan beri muny suratqan joq. Al 23 jylǵa aıaq basqanda nege qajet bolyp qaldy?

Serik Toqtaǵan, oralman: - Qytaıdan kelgen azamattar elimizdiń tıisti mekemeleri suratqan anyqtamany alý úshin Qytaı konsýldyǵyna barady. Qytaı tarapy osydan bir jyl buryn «sottalmaǵan» degen qaǵazdy esh qıyndyqsyz bere beretin. Onyń ústine buryn sony ǵana talap etýshi edi. Byltyrǵy jyldyń birinshi qańtarynan zańǵa birinshi – «Qytaıda sottalmady» degen, ekinshi – «qyzmetten qol úzdi», úshinshi – «qaryzy joq» degen, sosyn «Qytaıda turaqty tirkeýde joq» degen anyqtama kerek degendi engizdi. Aldyńǵy úsh anyqtamany ákelýge bolady. Eń bastysy – turaqty tirkeýden shyqty degen qaǵazdy alý qıyn. Barlyq túıtkil osyǵan kelip tirelýde. Jańa estip otyrsyzdar, myna kisi kerekti qujatyn úsh ret baryp, ala almaı keldi. Bul jerde qazaqtardan Qytaıdan ketý paraqshasyn talap etýdiń qajeti qansha? 20 jyldan beri muny suratqan joq. Al 23 jylǵa aıaq basqanda nege qajet bolyp qaldy?

Serik Toqtaǵan, oralman: - 2006 jyly Tarbaǵataıdan keldim de, 2010 jyly yqtıar hat alýǵa talaptandym. Oralman kýáligin alyp, birshama qujattarymdy jınastyrdym. Ózimniń ýaqytsha turǵan aýdanyma barsam, «sizdi áli úsh aı, alty aı tekserý kerek» dedi. Sonymen ýaqyt sozylyp ketti. Sodan ne kerek, «tólqujatyńnyń ýaqyty bitip qalǵan eken, Qytaıǵa baryp jańa tólqujat alyp kelińiz» dedi. Amal joq, Qytaıdan jańa qujat jasatyp, byltyrdan bastap yqtıar hat alýǵa taǵy kiristim. Anaý-mynaý dep júrgende, oralman kýáligimniń de merzimi bitken eken. Endi ne isteımin? Sol kezde maǵan bankke 2-3 mln. teńge quıý kerek degender de boldy. Sóıtip júrgende talap kóbeıe berdi. Qytaıdyń elshiligi ruqsat qaǵaz bermeıdi. Olar da ózderiniń shartyn qoıady. Qazir ýaqytsha tirkeýim de bitti. Endi ony sozdyraıyn desem de, ruqsat bermeı otyr. Tipti, oralman kýáliginiń ýaqytyn sozdyrtýǵa da múmkindik bolmaı tur. Ne ýaqytsha tirkeýim, ne kýáligim joq. Qazir zańsyz júrmin. Qytaıǵa qaıta shyǵyp ketý kerek deıdi. Sonda, qaıtadan Qytaıǵa ketem be?

Almıra Baqytqyzy, oralman: - 2007 jyly otbasymyzben Qulja qalasynan Eńbekshiqazaq aýdanyna kóship keldik. Ózim oqýǵa tapsyryp, belgili bir sebeptermen azamattyq ala almaı qaldym. Qazir magıstratýrada oqyp jatyrmyn. Turaqty tirkeýge turatyn kezde kedergiler paıda boldy. Joǵary oqý orny tirkeýinen shyǵý kerek dedi. Tirkeýden shyǵyp edim, vızama «kúshi joıyldy» dep mór basyp, on kúnge elden shyǵasyń dedi. Sodan Qytaıǵa baryp, bir jylǵa vıza ashtyryp keldim. Mende oralman kýáligi, «sottalmady» degen anyqtama boldy. Biraq «turaqty tirkeýden shyqty» degen qaǵaz joq. Ýaqytsha tirkeýimniń ýaqyty bitip barady. Ári-beri júrdim, eshkim kómektese almady. Bir kisi 100 dollar berseń turaqty tirkeýge turǵyzamyn degen usynys jasady. Suraǵanyn berdim. Azamattyqqa tapsyrdym. Bir aıdan keıin kel degen soń, barsam turaqty tirkeýde joq degen anyqtamany bermeımiz dedi. Bir emes, birneshe márte soqtym. «Ony qandaı jaǵdaıda beresizder?» desem, «tek qaıtys bolǵan kezde» nemese «Qazaqstan azamattyǵyn aldym degen qaǵazdy kórsetseńiz ǵana beremiz» deıdi. Bıyl oqýymdy bitiremin. Jumys tabylyp tur, biraq azamattyǵymnyń joqtyǵynan ne isterimdi bilmeı júrmin.

Zeıingúl Jáıirbekqyzy, oralman: - Byltyr sáýir aıynda İleden eki balam jáne joldasymmen keldik. Úsh aılyq tirkeýge turdyq. Sol aralyqta azamattyqqa qujat jınadyq. Ýaqytsha tirkeýdi uzartaıyq dep, Almaty oblystyq kóshi-qon polısıasyna barsaq, sondaǵy bir maman «Qytaıǵa ket!» deıdi. Biz tarıhı mekenimizge bala-shaǵamyz úshin keldik! Qaıda baramyz?! Eshqaıda da ketpeımiz. Tym bolmaǵanda, biz jas otbasy retinde Qazaqstannyń demografıasyna úles qosaıyq desek, balaǵa da qujat bermeıdi. Qujaty bolmaǵan soń, emhana da qaramaıdy. Tipti, eki qolǵa bir kúrek taýyp, qalada tirlik isteıin desek, bir de bir qujat joq. Shynyn aıtqanda, eshqaıda tirkeýde joq jan esebindemiz.

 R.Aıyp: - Sońǵy jyldary zańǵa biraz ózgerister engizildi. «Daýdyń basy Daırabaıdyń kók sıyry» demekshi, úkimettiń 2011 jylǵy №362 qaýlysynan keıin kóp nárse ózgerdi. Buryn qaýlynyń bárinde «etnıkalyq qazaqtardan basqa» dep jazylatyn edi. Bul oralmandarǵa qolaıly jaǵdaı týǵyzdy. Keıinnen «sottalmaǵan» degen anyqtamany talap etý bastaldy. Osy másele boıynsha Qytaıdyń konsýlymen sóıleskenim bar. «Máselen, Qytaıdyń shetelde 60 myńdaı dıas­porasy bar. Onyń bári konsýldyń aldynda kezekte tursa, bar jumysty qoıyp, solarǵa ǵana qaǵaz berýmen aınalysaıyq. Bizge munyń keregi joq. Qytaıda «qylmysker bolsa, shetelge shyqpaıdy» degen zań qabyldadyq. Ondaı adam kerek dese, Qytaı Halyq Respýblıkasy qarsy emes. Tipti, pasportyna da jazyp beremiz. Basqa talabymyz joq. Qalǵanyn óz úkimetterińizge aıtyńyzdar», – dep jaýap berdi. Sonda, osynshama adamdy sorlatyp jatqan ózimiz emes pe? Qazirgi úkimettiń №111 qaýlysynda da aldyńǵysy qaıtalanǵan. Endi ne deısiz?

B.Ýatqan: - Almıranyń jaǵdaıyna uqsas, Qytaıdan kelgen Almaty oblysynda turatyn Zýhra degen qyzdyń taǵdyry týraly aıta ketsem. Kúıeýi qaıtys bolyp, eki balamen qaldy. Zýhrany ertip, oblystyq kóshi-qon polısıasyna barǵanda jylarman jaǵdaıǵa tap boldym. Ondaǵylar «Eger kúıeýi tiri bolsa, azamattyq alatyn edi ǵoı» deıdi. Qudaı-aý, qaıtys bolsa, bul Allanyń isi ǵoı. Ózi uıǵyr demeseńiz, kúıeýi Qazaqstannyń azamaty, eki balasy osynda ómirge keldi. On jyldan beri ata-enesimen turady. Eki balanyń bolashaǵy úshin azamattyq alaıyn dese, bermeı otyr. Qytaıdan búkil qujatyn jınap kelgen soń, ózim ertip bardym. «Barlyq qujaty bar ǵoı, endi ne kerek?» desem, bizdiń mamandar Qytaı konsýlynyń: «Bul azamatsha Qazaqstan azamattyǵyn alǵan kúni Qytaı azamattyǵynan avtomatty túrde shyǵady» degen anyqtamasyn jaratpaı qoıdy. «Bizge bul qujat qajet emes. Óıtkeni qolynda Qytaıdyń pasporty tur, sondyqtan azamattyq bermeımiz», – dep kúıdiredi. «Aınalaıyn-aý, munda anyq jazylyp tur ǵoı» desem, «endeshe azamattyq joq degen anyqtama bereıik» dedi. Zýhra yqtıar hatty eki ret uzartqan. Áli sol qujatpen júr. Al bul jańa zańǵa kelmeıdi de. Kórdińiz be, kóshi-qon polısıasyndaǵylar shash al dese, bas alýda. Degenmen, zańdardy qarap otyryp, onyń da múmkin emes ekenin túsinesiń. Olar da prokýratýradan, Qarjy polısıasynan qorqady. «Buryn bir kún keshikse keshirimmen qarap, bárin istep beretin edi ǵoı» desem, «1997 jylǵa deıin «Halyqtyń kóshi-qon» týraly Zańy bolǵan joq. Tek №791 qaýly kúshinde boldy. Al ony 2004 jyly Másimov úkimeti joıyp tastady», – deıdi. Biz byltyr kóshi-qon zańyna baılanysty usynysymyzdy Prezıdent ákimshiligine, mınıstrlikterge jiberdik. Biraq odan nátıje shyqpady.

Bul bir másele. Al jaqynda Qytaıdan kelgen Gúlbaqyt degen qyzdy úsh-tórt aı degende áreń aýyldaǵy týystardyń úıine turaqty tirkeýge turǵyzǵan edik. Endi onyń Qytaıdaǵy týǵan sińlisi qaıtys bolypty. Shyǵý vızasyn surap barsaq, «turaqty tirkeýden shyǵyp kelsin, áıtpese vıza ashpaımyz» deıdi. Bul ne? Adam qaıtys bolyp jatyr ǵoı, bir ret baryp kelýge vıza ashyp berse qaıtedi? Aqyry turaqty tirkeýden shyǵý úshin taǵy bir apta sandaldy. Soraqysy sol, ol turaqty tirkeýden shyqsa, alty aıǵa deıin Qazaqstanǵa qaıta kirýge quqy joq eken. Amal joq, mekteptegi balalaryn shyǵaryp alyp ketpekshi. Kóńili jabyrqaýly, ókpesi de qara qazandaı. Mine, atamekenine kelgendegi qýanyshy kópke sozylmaı jatqandar qanshama. «Kóp qorqytady, tereń batyrady» demekshi, búgingi Ýkraınada bolǵan jaǵdaı Qazaqstanda oryn almaıtyndyǵyna kim kepil? Sondyqtan «Kóshi-qon týraly» Zańǵa ózgerister men tolyqtyrýlar engizýge barlyq BAQ, búkil halyq atsalysýy kerek. Zańdy ózgertpeıinshe, kóshi-qon polısıasyndaǵy qyzmetkerler eshteńe jasaı almaıdy. Óıtkeni olar da zańǵa baılanyp otyr. Menińshe, bes oblysqa qazaqty qonystandyrý kerek. 1 mln. qandas kelip edi, qazaqtyń sany 67 paıyzǵa kóterildi. Biraq aıaq astynan 63 paıyzǵa kemitip tastady. Bálkim, bul bireýge kerek bolǵan shyǵar. Sol úshin de zańǵa kóptegen kedergiler engizgen bolýy kerek dep oılaımyn. Óıtkeni buryn árbir zańnyń babynda «etnıkalyq qazaqtan basqa» delinetin. Onyń bári alynyp tastalǵan. Sondyqtan zańǵa tolyqtaı ózgeris kerek. Áıtpese, búgingi kúni óz erkimen kelip jatqan qandastarǵa da múmkindiktiń bári jabyq. Kóship kelgen aǵaıyn amal joq qaıta ketip jatyr. Munymen demografıamyzǵa úlken nuqsan keltiretinimizdi bilemiz be?

B.Árip: - Turaqty tirkeýde bar adam zań boıynsha baryp-kelý vızasyn ala alady. Bul jaǵynan Almaty qalasynda tártip birshama jaqsy. Munda oqyp jatqan oralman jastar kóp. Olarǵa elden shyǵý úshin eki-úsh aıda bir márte vıza ashady. Múmkin, sol tártipti bilmegen shyǵarsyz.

B.Ýatqan: - Men bilmesem de, kóshi-qon polısıasy mamandary bilýi tıis qoı. Almaty qalasynda kóshi-qon komısıasy bar. Onyń erejesin Almaty qalasy ákimshiligi bekitedi. Sondyqtan qalada mundaı múmkindik týǵyzýy múmkin. Biraq oblysta joq. Ádeıi basshylaryna deıin kirip edim, sonyń ózinde másele sheshilgen joq.

R.Aıyp: - 2010 jyly úkimettiń №362 qaýlysynda turaqty turǵan azamatqa bir ret vıza ashýǵa bolatyn. Eger ony oryndamasa, adamdardy resmı jaýapqa tartý kerek. «Sybaılas jemqorlyqqa qarsy týraly» Zań boıynsha, eger memlekettik qyzmetker ózi zańdaǵy belgilengen talaptardy oryndamaǵan jaǵdaıda resmı túrde zańmen qýdalanady. Óıtkeni onyń artyq qujat suratýǵa qaqysy joq. Ol tek zańdy oryndaý­shy ǵana.

B.Ýatqan: - Óte durys aıttyń. Osy boıynsha kóshi-qon polısıasyna Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy atynan hat alyp bardym. «Bul kisi azamattyqqa tapsyrsyn» dedi. Bes-alty aı júgirip, Qytaıdyń elshiliginen hat ala almaǵanyn aıttym. Yqtıar hatty da jasaı almady, ekeýi de joq bolǵandyqtan turaqty tirkeýden shyǵarǵaly jatyr.

R.Aıyp:-  Bizde qarapaıym zań bar. Qazaqstanda bes jyl turaqty turǵan etnıkalyq qazaqtan basqa adamdar jáne turaqty nekede turǵan kez kelgen azamat azamattyq ala alady. Ony ne úshin qabyldamaǵanyn mamandar anyq aıtý kerek qoı.

E.Kápqyzy: - «Kúıeýge tıgen áıelderdiń» halyqaralyq konvensıa­syna qosylǵan elderdiń áıelderin ǵana qabyldaımyz deıdi. Al Qytaı bul konvensıaǵa kirmeıdi eken.

R.Aıyp: - Bul bos sóz. Biz adam quqyqtaryn qorǵaý jónindegi halyqaralyq alty konvensıaǵa qosylyp, mindetteme aldyq. Ol qaı memleketten kelse de, mańyzdy emes. Osynda keldi me, quqyǵyn qorǵaý kerek. Tıisti oryndarǵa bizden kóp hat jazǵan adam joq. Al olardan bas-aıaǵy joq, saýatsyz jaýap keledi. Memlekettik qyzmetker bola tura, halyqaralyq konvensıalar men zańdardy bilmeıdi. Nege oqymaıdy? Nege oryndamaıdy? Onda nege halyqaralyq mindettemeni moınyna alady?

E.Kápqyzy: - Qanshama ot­basynyń ata-anasy azamattyq alǵan, al balasy azamattyq ala almaı júr. Osy máseleniń qandaı zańdyq negizi bar?

R.Aıyp: - Biz Vena, Jeneva, Helsınkı konvensıasyna qosyldyq. Negizi Ádilet basqarmasy usynǵan zańǵa suraý salyp, konvensıany kórsetýdi talap etip edim, bas tartty. Ol bizde turý kerek qoı. Menińshe, mamandardyń ózi osy konvensıalardy durystap qaraǵan joq.

«ORALMAN KÝÁLİGİNİŃ» ZAŃDYQ KÚSHİ BAR MA? 

 K.Ysqaqova: - Kezinde oral­mandardyń azamattyq alýy, oralman kýáliginiń berilýi, turaqty tirkeýge turýy, kóshi-qon kvotasyn alýy sekildi máselelerde kóptegen jeńildikter boldy. Biraq sol jeńildikterdiń kóbi 2010 jyldan bastap joıyldy, 2013 jylǵy jeltoqsanda kóshi-qonǵa qatysty zańnamalyqtarǵa kóptegen ózgerister engizildi. 2010 jylǵy tamyz aıyn­da shyqqan zańǵa kelsek, onda «Oralman» degen uǵymǵa arnaıy anyqtama berilgen. Ol zań boıynsha, shetelden oralǵan etnıkalyq qazaqtyń barlyǵy «oralman» bolyp eseptelmeıdi. Qolyna oralman kýáligin alǵan adam ǵana «oralman» sanalǵan. Al qoldarynda «oralman» kýáligi joq sheteldik qazaqtar jaı «etnıkalyq qazaq» delingen. Burynǵy zańdarda bundaı arnaıy bap bolmaǵan edi. Atalǵan zańda «Etnıkalyq qazaq degenimiz – ulty qazaq shetel azamaty» dep taıǵa tańba basqandaı kórsetilgen. Sondaı-aq, burynǵy zańdarda «oralman» mártebesin alǵandar qansha jyl bolsa da, sol mártebemen júre beretin. Al 2010 jylǵy zań bo­ıynsha, «oralman» mártebesi tek bir jylǵa beriletin boldy. Sol ýaqyt aralyǵynda olar azamattyqqa qujattaryn tapsyryp, QR azamaty atanyp úlgerýi tıis bolatyn. Eger ol ýaqyt aralyǵynda úlgermese, sol «etnıkalyq qazaq» mártebesinde qala berdi.

2013 jylǵy jeltoqsandaǵy Kóshi-qon zańyna engizgen arnaıy ózgertýler boıynsha, «oralman mártebesi» tek Úkimet Qaýlysy boıynsha belgilengen óńirlerge qonys tepken etnıkalyq qazaqtarǵa ǵana beriletin boldy. Osy naýryz aıynyń 20-synda №2248 Qaýly qabyldandy. Ol Qaýly boıynsha oralmandardyń ornalasatyn arnaıy aımaqtary belgilendi. Olar: Batys Qazaqstan oblysy, Soltústik Qazaqstan oblysy, Qostanaı, Pavlodar, Atyraý, Shyǵys Qazaqstan oblysy jáne Aqmola oblysy. Atalǵan óńirlerge qonystaný úshin olar eń áýeli turaqty tirkeýge turady, sosyn yqtıar hatqa ótinish beredi. Yqtıar hatty alǵannan keıin ǵana, «oralman mártebesin» alýy tıis. Osy «oralman kýáligi» arqyly tıisti jeńildikterge qol jetkize alady. Al Almaty oblysy men Almaty qalasy arnaıy qonystandyrý óńirlerine engen joq. Sol sebepti endi biz eshkimge oralman kýáligin bere almaımyz.

E.Kápqyzy: - Keshirińiz, qazir «oralman kýáliginiń» qandaı mańyzy bar? Buryn bul kýáliktiń quzyry kúshti edi. Ol kýálikpen zeınetaqy rásimdeýge, jumysqa ornalasýǵa múmkindik bar edi. Qazir ol kýáliktiń bereri ne?

K.Ysqaqova: -  Bul kýálikke ıe bolǵan adamdar tegin kepil­dendirilgen medısınalyq kómekke qol jetkize alady. Bul zańda tek qana kóship kelý kvotasy alynyp tastaldy. Endigi jańa zań boıynsha oralmandardan tórt jyldan keıin azamattyqqa tapsyra alady. Eger qalasa, jeti jylǵa deıin «oralman mártebesin» saqtaýǵa quqy bar. Árıne, biz jergilikti atqarýshy organnyń qyzmetkerlerimiz. Al joǵary jaqta zańdy qabyldaýshylardyń qalaı oılaǵanyn, qandaı maqsatpen jańa talaptardy oılap shyǵarǵanyn ózimiz de túsine almaı dalmyz.

K. Adyrbekuly: - Sizder oralmandarmen tikeleı jumys isteısizder. Oralmandardyń kóbi sizderge keledi. Zańdy mınıstrlik usynady. Sizder zań jasaý isine qatyspaısyzdar ma?

K.Ysqaqova: - Keıde bizdiń tarapymyzdan usynystardyń bolyp jatatyny ras. Al biz óz quzyretimizdegi múmkindikterdi paıdalana otyryp, qolymyzdan kelgenshe kómektesemiz. Iaǵnı, biz oryndaý­shy ǵanamyz.

K.Adyrbekuly: - Sizder oralman kýáligin berý Almaty qalasy jáne Almaty oblysy boıynsha toqtatyldy dep otyrsyzdar. Al myna kisi Almatydan páter satyp alǵan eken. Bala-shaǵalarynyń barlyǵy kóship kelipti. Tek turaqty tirkeýge tura almaı áýre-sarsańǵa túsip júr eken. Kelininiń aıaǵy aýyr. Sonda ol kisiniń sharýasyn qalaı sheshesizder?

K.Ysqaqova: - Ol kisi ózge de shetel azamattary sekildi turaqty tirkeýge turady jáne ózge de prosedýralardan ótedi. Olar endi etnıkalyq qazaq retinde eshqandaı jeńildikke ıe bola almaıdy.

B.Ýatqan: - Búgingi tańda «oralman kýáliginiń» eshqandaı róli joq. Ol qujatty alǵannan keıin ne azamattyqqa, ne yqtıar hatqa tapsyra almaıdy. Qur kók qaǵaz ǵana. Sońǵy qabyldanǵan zań boıynsha shetelden kelgen qazaq azamattary ózderiniń qazaq ekendikterin dáleldeý úshin ózderi turatyn memlekettegi Qazaqstan elshilikterinen anyqtama ákelý talap etiledi. Bunyń da oralmandardy áýre-sarsańǵa salǵannan ózge bereri joq bap.

K. Ysqaqova: - Elshilikten emes, Mońǵolıada halyqty tirkeıtin basqarma bar eken. Sol basqarmanyń anyqtamasyn ákelse, ol da jarap jatyr. Qazaqstan elshiligi tek qana apostıl jasaýy kerek. Iaǵnı, jańaǵy anyqtamanyń rastyǵyn kepildendirýi tıis.

B.Ýatqan: - Endi apostıl de­genimiz de, sol elshilikterge barýdy talap etip turǵan joq pa?

R.Aıyp: -Mońǵolıanyń jaǵ­daıyna keletin bolsaq, olar tól­qujatty bergende, Amerıka sıaqty ultyn kórsetpeıtin bolǵan. Sondyqtan, olardyń ultynyń qazaq ekendigin anyqtaý qajet qoı. Menińshe, bunyń ońaılatylǵan zańdyq júıesin qalyptastyrý kerek. Mońǵolıa eshkimniń shylaýyna kete qoımaǵan beıtarap memleket. Eger nıet bolsa, osy memleketpen arnaıy bir kelisimge kelýge bolar edi. Mysaly, aıtalyq, Mońǵolıadan Qazaqstanǵa kóshetin qazaqtardyń ulty qazaq ekendigin anyqtaıtyn bir japyraq anyqtamany qosa berýge nege kelispeske?!

K.Ysqaqova: - Qazir kóshi-qon bastalǵaly biraz jyl bolǵan joq pa? Qazaqstanǵa kóshýge baǵyt alǵan árbir qazaq qandaı qujat qajet bolatyndyǵyn túsinetin jaǵdaıǵa jetken joq pa? Ózderine qajetti qujattaryn saılap alyp shyqpaı ma?

R.Aıyp: - Kúleke, sizdiń bul pikirińizben múldem kelispeımin. Sebebi, olar sizder talap etip otyrǵan qujattaryńyzdy ala almaıdy. Óıtkeni sizderdiń talap etip otyrǵan zańdaryńyz Qytaıdyń zańdaryna saı kelmeıdi. Qytaıdyń shekaradan kirip-shyǵý týraly arnaıy zańy bar. Onyń atqarý Erejesi jazylǵan. Eger siz ózge bir shet memleketke qonystanam deseńiz, sol eldiń quzyrly organdary maquldaǵan arnaıy shaqyrýmen shyǵasyz degen. Ondaı shaqyrýdy bizdiń quzyretti organdar bermeıdi. Demek, bizderdiki shaqyrý bermegennen keıin, olar da qajetti qujattardy usynbaıdy. Demek, bul qazaq kelmesin degen saıasattan týyn­dap otyr. Eger shynaıy kóńilden joǵaryda atalǵan jeti aımaqqa qazaqty kóptep ákep ornalastyrýdyń joldaryn qarastyramyz dese, áýeli №111 Qaýlyny ózgertsin.

K.Adyrbekuly: - Keshegi Qy­rymdaǵy jaǵdaıdy kórip otyrsyzdar. Ol jerde orystildilerdiń sany basym. Referendým ótkizip edi, basym kópshiligi Reseıge qosylýdy jaqtap daýys berdi. Ondaǵylardyń barlyǵy endi Reseı azamaty bolyp shyǵa keldi. Endeshe, demografıalyq turǵydan áli de tórt qubylasyn túgendeı almaı otyrǵan Qazaqstan óz qandastarymyzdyń azamattyq alýyn, turaqty tirkelýin nege osyndaı áýre-sarsańǵa salyp qoıdyq?

L.Muhıtova:  - Biz negizinen zań sheńberinde jumys jasaımyz. Zań qabyldanady, biz sol zań aıasynan shyǵa almaımyz. 2013 jylǵy tamyzdyń 28-inde №523 buıryq shyqty. Osy buıryqta shetelden kelgen qazaq azamattary turaqty tirkelýi úshin qandaı qujattardy kórsetýi tıistigi jazylǵan. So­lardyń ishinde ákelýi qıyn eki qujat bar. Onyń biri – Qazaqstanda turaqty tirkelýge ruqsatty sol eldiń Qazaqstandaǵy Bas konsýldyǵy nemese elshiligi beredi. Osy qujatty Qytaı elshiliginen alý qıamet-qaıymǵa aınalǵan is bolyp otyr. Ekinshisi, kelgen elinde sotty bolmaǵandyǵy týraly anyqtama. Bul da sheteldik qandastarymyz úshin qol jetpes arman bolyp qalýda. Halyqaralyq Gaaga konvensıasy boıynsha, ondaı anyqtamalar resmı organdarda apostılden ótýi tıis. Apostıl degenimiz – qujattyń ras, ótirigin dáleldeý. Biz Qytaı tarapynan bul qujattardy alýdyń qıyndyǵyn jaqsy bilemiz. Jaqynda Qytaı elshiligi bizge taǵy bir hat joldady. Onda joǵaryda atalǵan ruqsat qaǵazdy alý úshin bizdiń azamattarymyzdy elshilikke jiberińizder degen. Ol ruqsat qaǵazdy olar qalaı beredi, ony biz bilmeımiz. Sizder Qytaı elshiliginiń Qytaıdaǵy turaqty tirkeýden (nopost) shyǵýyn talap etetindigin aıtyp otyrsyzdar. Onyń ústine, atalǵan eki anyqtamaǵa áıteýir ildaldalap júrip qol jetkizgennen keıin, olardyń toqsan kúndik qana merzimi bar ekenin umytpaýymyz kerek. Al, Mońǵolıadan beriletin anyqtamalardyń merzimi – 45 kún ǵana. Menińshe, osy buıryqty shyǵarǵan kezde «atalǵan ruqsat qaǵazyn basqalardyń bárinen talap etýge bolady, tek etnıkalyq qazaq ókilderinen talap etilmesin» degen bir sóılemdi qystyra salýy kerek edi. Biz mundaı usynysty aıtqan bolatynbyz. Óıtkeni olar bizdiń osy buıryqqa qatysty pikirimizdi suraǵan da edi. Búgingi dóńgelek ústelde aıtylǵan oı-pikirlerdiń barlyǵyn biz jazyp alyp otyrmyz. Budan qorytyndy shyǵaratyn shyǵarmyz. Osynda aıtylǵandardyń barlyǵyn oı eleginen ótkizip, joǵarǵy jaqqa taǵy da óz usynystarymyzdy jibermekpiz. Óıtkeni joǵaryda atalǵan buıryqpen jumys isteý bizge de qıyn bolyp jatyr.

B. Ýatqan: - Sol usynystaryńyzǵa qosa ketseńiz, men 2001 jyly Pragaǵa bir jylǵa turaqty turýǵa bardym. Barǵan kúnniń erteńinde siz sıaqty polısıanyń aldynda boldyq. Tólqujatymyzdyń kóshirmesin aldy da, eki bettik anketa toltyrtty. Ózge eshqandaı qujat talap etpedi. Úsh kúnnen keıin, bir jylǵa turaqty tirkelgen tólqujatymyzdy aldyq. Osy tájirıbeni nege ózgege emes, óz qandastarymyzdy turaqty tirkeý úshin paıdalanbasqa.

B. Árip: - 1991 jyldan bastalǵan kóshtiń alǵashqy jyldary quqyqtyq baza birshama izgilengen bolatyn. Sol jyldary Qytaıdan kelgen bir top qazaq zıalysynyń tólqujatynyń ýaqyty aıaqtalyp ketkenine qaramastan, jeńildikpen Qazaq azamaty degen kýálik berilgen edi. Sol dáýir – bir altyn dáýir eken. Baǵanadan beri Kólbaı aǵamyz sizderge zańnyń qabyldanýyna jáne onyń ońtaıly bolýyna nege yqpal etpeısizder degen saýaldy qaıta-qaıta qoıyp otyr. Bizdiń búgingi dóńgelek ústelimiz osymen aıaqtalyp qalmasyn, onyń qararyn qabyldap, joǵary jaqqa jetkizýge bir yqpalyn jasasańyzdar eken.

L.Muhıtova: - Árıne, bizdiń bas­qarmaǵa usynystaryńyzdy jazyp joldańyzdar. Sonyń negizinde biz de óz usynystarymyzdy joldamaqpyz. Taǵy bir aıta keteıin degenim, jańa Botagóz apaı «Oralman kýáliginiń» eshqandaı róli joq» dedińiz. Alaıda, ol jańsaq pikir. Oralman kýáliginiń paıdasy bar. Ol Siz yqtıar hat alar kezde shetel azamaty retinde tólem qabiletińizdi rastaýyńyzdy qajet. Ol úshin esepshotyńyzda kem degende – 2 mıllıon 444 myń teńge bolýy tıis. Oralman kýáligi bar adam, osy tólemnen bosatylady.

R. Aıyp: - Biraq, oralman kýáligine Úkimet bekitken 7 óńirge qonys tepken sheteldik qazaqtar ǵana ıe bola alady. Bul jerde taǵy bir qarama-qaıshylyq oryn alady. Reseı, Qyrǵyzstan, Ýkraına, Belorýssıa memleketterimen arada arnaıy halyqaralyq kelisim bar. Atalǵan memleketterden Qazaqstanǵa turaqty turýǵa kelýshiler yqtıar hat nemese azamattyqqa ótinish beretin bolsa, olar da tólem qabiletin rastaýdan bosatylǵan. Biraq, olar úshin arnaıy bekitilgen óńirler joq. Olar Almatyǵa kelse de, Shymkentke kelse de, shekteý joq. Demek, bul jerde shettegi qazaqtyń quny TMD memleketterindegi ózge ulttardan da tómen bolyp tur.

L.Muhıtova: - Botagóz apaı, siz joǵaryda qazaq azamatyna kúıeýge shyqqan qytaılyq uıǵyr azamatynyń Qazaqstan azamattyǵyn ala almaı júrgendigi jaıynda sóz qozǵadyńyz. Qytaıdyń Azamattyq týraly zańy boıynsha, olar óz azamattary basqa memlekettiń azamattyǵyn qabyldamaıynsha, olardy Qytaı azamattyǵynan shyǵarmaıdy. Al bizdiń zańdarymyz boıynsha, qos azamattyq júrmeıdi. Sol sebepti ózge eldiń azamattaryn QR azamattyǵyna qabyldaı almaıdy. Ol úshin jańaǵy adam Qytaı azamattyǵynan bas tartyp, odan shyǵyp kelýi tıis.

R.Aıyp: - Meniń bilýimshe, QR Azamattyǵy týraly Zańnyń 16 babynda Qazaqstan Respýblıkasy aýmaǵynda 5 jyl turaqty turǵan jáne Qazaqstan Respýblıkasy azamatymen 3 jyl nekede bolǵan adamdardyń ózge memlekettiń azamattyǵynan shyǵýy talap etilmeıdi.

L. Muhıtova:  - Joq, Reke, azamat­tyqqa qujattardy qabyldaıtyn mekeme qyzmetkeri retinde, men biz­diń zańnamalarymyzda qos azamattyqtyń júrmeıtindigin bile­min. Biz ózge ult ókilderinen Qazaqstanda 5 jyl turaqty tursa da, kelgen eliniń azamattyǵynan shyǵyp kelýin talap etetinbiz. Jáne solaı bola beredi de.

E.Kápqyzy: - Buryn oralman kýáliginiń mártebesi óte joǵary, quzyry keń edi. Aıtalyq, oralman kýáligine ıe bolǵan qandastarymyz zeınetaqy rásimdeýge, buryn RNN, SIK deıtinbiz, qazir IIN alýǵa, jumysqa ornalasýyna, balalarynyń járdemaqysyn, túrli ótemaqy men tólemderdi alýyna múmkindigi bar edi. Qazir onyń bári toqtatyldy ǵoı.

 K.Ysqaqova: Bizdiń Almaty qalasy boıynsha oralman kýáligin berý toqtatyldy. Al joǵaryda atalǵan 7 óńirge qonystanǵandar úshin «oralman kýáliginde» qarastyrylǵan jeńildikterdiń bári saqtalady. Ári jergilikti ákimshilikter óz kómekterin de kórsetetin bolady.

E.Kápqyzy: Qazir turaqty tirkeýge tura almaı júrgen oralmandar kóp ekenin aıttyq qoı. Olar jalǵyz kelip jatqan joq. Mektep jasyndaǵy balalarymen kelip jatyr. Tirkeý bolmasa, IIN berilmeıdi. Sonda balalaryn mektepke berý de problemaǵa aınalady.

L.Muhıtova: -IIN-di tirkeýsiz ala berýge bolady ǵoı.

D.Myńjasarqyzy: Oralmandar túgili aýyldan kelgen bizdiń balalarymyzdyń ózin IIN-siz mektepke qabyldamaı jatqan joq pa? 

L.Muhıtova: - Meniń bilýimshe, shetel azamattary ýaqytsha tirkeýmen IIN ala alady.

Muhtarbek Sálıuly, oralman: - Meniń kelinim aldaǵy mamyr aıynda bosanady. Áli esh jerde tirkeýge turmady. Osynda qala bersin be? Qytaıǵa baryp bosansyn ba? Onyń ústine, vızasynyń ýaqyty osy tamyz aıynda bitedi. Oǵan qandaı da bir kómekterińiz tıe me?

K.Ysqaqova: - Sizde ýaqytsha tirkeý bar ma? Sol tirkeý arqyly turǵan aýdanyńyzdyń perzenthanasyna bara alasyz.

Muhtarbek Sálıuly, oralman: - Meniń turaqty tirkeýim joqtyǵyna oraı, eshqandaı perzenthana esiginen qaratar emes. Qazir tek aqyly polıklınıkalarǵa tirkeldik. Bir qaraǵany 40 myń teńge eken. Kelesi kelgenińizde 45 myń teńge beresiz dedi.

L.Muhıtova: - Siz erteń Almaty qalalyq kóshi-qon polısıa­sy basqarmasynyń 8 terezesine kelińiz.

E.Kápqyzy: - Birneshe kúnnen beri qazaq aqparat quraldary bir-birinen súıinshi surap jatyr. Elbasy qabyldaýynda birneshe zıaly qaýym ókili boldy. Solardyń biri – jazýshy, Memlekettik syılyqtyń ıegeri Dýlat Isabekov aǵamyz. Ol kisi Elbasyna uly kóshtiń toqtaǵanyn naz retinde aıtqan eken. Elbasy bul máseleni qaıta qaraýǵa jáne onyń óz arnasyna túsýine yqpal etetindigin jetkizipti. Biz osy súıinshi habarǵa sene otyryp, búgingi dóńgelek ústelimizdi aıaqtasaq dep otyrmyz.

K.Ysqaqova: - Biz de osyndaı jaqsy jaıttan habardar bolyp otyrmyz. Budan bylaı Úkimet bekitken 7 óńirge qonystanǵan oralmandardyń mártebesi qaıtarylatyn bolýy kerek.

K.Adyrbekuly: - «Aldas­pan» pikirsaıys alańynda biraz áń­gimeler aıtyldy. Negizgi problemalar sarapqa salyndy dep oılaımyn. Aınalyp kelgende, búkil túıtkil zańnyń keıbir shıkilikterine tirelip tur. Osy áńgime bos sóz bolyp qalyp qoımasyn, erteń gazetke jarıalanǵannan keıin, sizder joǵary jaqqa usynys aıtyńyzdar. Oralmandar tek qana demografıany sheshpeıdi. Olardyń arasynda qanshama mamandar, ǵalymdar, saıasatkerler, ekonomıser, el rýhanıatyna úles qosqan aqyn, ánshi, kúıshiler bar. Onyń barlyǵy – ulttyq baılyq. Biz úshin qazaqtardyń kóptep kelgeni jaqsy. Myna Izraıl men Germanıa syrtta júrgen qandastaryn úzdiksiz qabyldaýda. Dýlat Isabekov aǵamyzdyń Elbasymen kezdesýinen bir úmit kúteıik. Arty jaqsylyqqa ulasatyn shyǵar dep seneıik, kelgenderińizge, ashyq pikirsaıys alańyna qatysqandaryńyzǵa kóp rahmet!

 "Túrkistan" gazeti