Bedeldi zertteýshi ortalyqtar jarıalaǵan málimetterge qaraǵanda, elimizdegi basty munaı kenishteri men olardy ıgerýge arnalǵan jobalarǵa qatysty búkil shıkizat qory az degende (mınımým) 59 mlrd. 549,8 mln. bareldi, kóp degende (maksımým) 72 mlrd. 749,8 mln. bareldi quraıdy eken. Basqasha aıtqanda, bul — 8 mlrd.823,1 mln. tonnadan 9 mlrd. 951,7 tonnaǵa deıin jetetin munaı qory.
Osynshama kóp kómirsýtekti shıkizaty bar memleketter álemde tipti de kóp emes. Qazaqstan — Kaspıı aımaǵyndaǵy eń iri munaı qory shoǵyrlanǵan memleket. Sonymen qatar, elimiz búgingi kúnniń ózinde osy aımaqta kúnine 2,855 mln. barel kóleminde óndiriletin búkil munaıdyń úshten ekisine jýyǵyn (1,701 mln. barel) berip jatyr. Qalǵany – Ázerbaıjannyń (848 myń barel), Túrikpenstannyń (239 myń barel) jáne Ózbekstannyń (67 myń barel) úlesinde.
Amerıkanyń Energetıka mınıstrliginiń resmı aqparattyq bólimshesi bolyp tabylatyn Energy Information Administration munaı ónerkásibiniń bizdiń memleket úshin qanshalyqty mańyzdy ekenin bylaısha sýretteıdi: «Qazaqstannyń munaı eksporty el ekonomıkasynyń fýndamenti bolyp tabylady jáne de ol naqty ishki ónim kórsetkishiniń sońǵy jyldary joǵary deńgeıde qala berýin qamtamasyz etti». Osy bir senýge turatyn aqparat kóziniń aıtýyna qaraǵanda, Qazaqstannyń óskeleń munaı ónerkásibiniń úlesi eldegi jalpy ishki ónim kórsetkishiniń shamamen 30 prosentin, eksporttan túsetin tabystyń jartysynan astamyn quraıdy eken.
Qazirgi ýaqytta Qazaqstan búkil álemdegi jalpy munaı óniminiń (kúnine 94 mln. barelden astam) 1,8 prosentin (kúnine 1,70 mln. barel) berip jatyr. Dúnıe júzindegi eń iri óndirýshiler qatarynda elimiz 2014 jyldyń aıaǵynda 17-ynshy orynda bolǵan.
Bir qaraǵanda, bul onsha bıik jetistik emes sıaqty. Biraq sodan erterek ýaqyttarda elimizdiń bul tizimde kem degende 10 saty tómen turǵanyn eskersek, osy nátıjeni basqasha baǵalaýǵa tıis ekenimizdi túsinemiz. Iá, shynynda da sanaýly jyldar buryn munaı óndirý kórsetkishteri boıynsha Qazaqstannyń aldynda búgingige qosymsha taǵy da bir on shaqty el bar bolatyn. Máselen: Oman (1997 j. – 904 myń b/k nemese barel kúnine, 1998 j. – 900 myń b/k), Egıpet (1997 j. – 856 myń b/k, 1998 j. – 834 myń b/k), Argentına (1997 j. – 834 myń b/k, 1998 j. – 847 myń b/k), Malaızıa (1997 j. – 700 myń b/k, 1998 j. – 720 myń b/k), Úndistan (1997 j. – 675 myń b/k, 1998 j. – 661 myń b/k), Kolýmbıa (1997 j. – 652 myń b/k, 1998 j. – 733 myń b/k), Avstralıa (1997 j. – 588 myń b/k, 1998 j. – 544 myń b/k) jáne Sırıa (1997 j. – 561 myń b/k, 1998 j. – 553 myń b/k). Sodan beri ótken ýaqyt ishinde elimiz bulardyń bárinen basyp ozdy. Bul Qazaqstandaǵy munaı óniminiń osy kezeń barysynda 2 eseden astam ulǵaıýy arqasynda múmkin boldy.
Bul saladaǵy óndiristik kórsetkishter aldaǵy ýaqytta da óse bermek. Óıtkeni elimizde ashylyp, ıgerilip ne ıgerilgeli jatqan munaı qorynyń kólemi – ǵalamat. Ony ıgerýge jumsalyp jatqan ınvestısıa kólemi de óte úlken. «Qazmunaıgazdyń» buryndary jarıalanǵan málimetterine qaraǵanda, tek Kaspıı qaırańyndaǵy jobalarǵa salynatyn ınvestısıanyń jalpy kólemi 2003-2005 jyldardaǵy 3,8 mlrd. dollar deńgeıinen 2011-2015 jyldar barysynda 16,8 mlrd. dollar deńgeıine deıin ósedi dep jobalanǵan kórinedi.
Investısıalyq shyǵynnyń maqsaty ashylǵan ne ashylatyn kenishterdi ıgerip, paıda tabý bolyp tabylady. Osy tabystyń qanshalyqty úlken bolýy múmkin ekenin túsiný úshin elimizdegi munaı qorynyń kólemin aqsha esebimen baǵalap kóreıik. Sonda mynadaı nátıje shyǵady.
Búgingi halyqaralyq shıkizat bırjalarda bir barelge tıisti túrde qalyptasyp jatqan ortasha baǵanyń 50 dollar deńgeıinde ekenine súıene otyryp eseptegende, bizdegi munaı qorynyń jalpy quny az degende 2 trıllıon 977 mlrd. 90 mln. dollarǵa, kóp degende 3trıllıon 637 mlrd. 49 mln. dollarǵa shyǵady eken.
Osy eń iri degen kenishterdiń qazirgi ıesi kim? Nemese, basqasha aıtqanda, olardy ıgerýge arnalǵan jobalardaǵy negizgi úlesterdi qazir kimder ıelenip otyr? Birden aıtarymyz mynaý: osy ondaǵan mıllıard dollar barelmen esepteletin Qazaqstan munaı qorynyń basym bóligi sheteldik jekemenshik kompanıalar men memlekettik korporasıalardyń baqylaýynda.
Máselen, eń iri degen úsh kenishimizdi – Teńiz (9 mlrd. barel), Qarashyǵanaq (2,3-6 mlrd. barel) pen Qashaǵandy (9-13 mlrd. barel) – alaıyq. Bulardyń jalpy qory 20,3 mlrd. barelden 24 mlrd. barelge deıin barady eken. Basqasha aıtqanda, elimizdegi 26 kenishtiń jalpy qorynyń shamamen úshten biri osy úsheýiniń enshisinde eken. Olar Qazaqstan munaı ónerkásibiniń ǵana emes, jalpy el ekonomıkasynyń basty baılyǵy bolyp tabylady. Óıtkeni bul kenishterde ǵalamat kóp shıkizat qory ashylǵan jáne dáleldengen.
Alǵashqy ekeýi – Teńiz ben Qarashyǵanaq – 1980-inshi jyldardan beri ıgerilip jatyr. Biraq olardan eń kóp paıda túser kez áli de bolsa alda. Ótken 2014 jyl barysynda Teńiz 26,7 mln. tonna ónim ne shamamen alǵanda búkil Qazaqstanda óndirilip jatqan munaı men gaz kondensatynyń 28 prosentin berip otyrǵan. «Shevron/Teksako» kompanıasy ókilderiniń aıtýyna qaraǵanda, «Teńizshevroıl» birlesken kásiporny ústimizdegi onjyldyqtyń aıaǵyna taman kúndik eseppen alǵandaǵy ónim kórsetkishin 36 mln. tonnaǵa deıin jetkizýge bar kórinedi. Qarashyǵanaqta keıingi jyldar barysynda 11-11,5 mln. tonna munaı jáne gaz kondensaty óndirilip turǵan. Bul — búkil Qazaqstan óniminiń shamamen alǵanda 15 prosenti. Basqasha aıtqanda, osy eki kenish búginniń ózinde elimizdegi jalpy ónimdik kórsetkishtiń 43 prosentin qamtamasyz etedi eken.
Al joǵaryda atalǵan 3 kenishtiń sońǵysy jáne eń irisi – Qashaǵan endi-endi ıgerilip jatyr. Onyń ónim berýi 2016 jyly baryp bastalmaq. Ol josparly kúshine engen soń, atalǵan úsh kenishtiń úlesi Qazaqstan munaı óndirisiniń negizin quramaq. Sol kezde túsetin tabys, eń aldymen, solardy ıgerýge arnalǵan jobalarda menshiktik enshileri bar qurylymdarǵa buıyrmaq.
«Teńizshevroıl» birlesken kásipornyndaǵy Qazaqstannyń úlesi – 20 prosent. Qashaǵandy ıgerip jatqan qurylymdaǵy elimizdiń enshisi – 16,877 prosent. Bunyń ózi keıingi jyldary ǵana satyp alyndy. Buryndary onda Qazaqstannyń úlesi joq bolatyn.
Al Qarashyǵanaqty ıgerip jatqan qurylymnyń aksıonerlik kapıtalynda bizdiń elimizdiń úlesi 10 paıyzdy quraıdy.
Maral SALYQJANOV, Ekonomıka gazeti
