1991 jylǵy jeltoqsan aıynyń basynda úsh respýblıka basshylarynyń – Reseı Federasıasynyń, Ýkraına men Belorýssıanyń Beloveje ormanynda kezdesýi asa mańyzdy birqatar qujattarǵa, onyń ishinde Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurý jónindegi Málimdeme de bar, qol qoıýymen aıaq­taldy. Osylaısha, Keńes Odaǵy óziniń ómir súrýin resmı túrde toqtatty. Bul KSRO halyqtarynyń ózin-ózi ulttyq aıqyndaýy prosesiniń zańdylyq tur­ǵyda tolyq aıaqtalýyna alyp keldi. Al, Qazaqstan óziniń mem­lekettik egemendik jónindegi Deklara­sıasyn budan bir jyldaı ýaqyt buryn, ıaǵnı 1990 jylǵy 25 jeltoqsanda qabyldaǵan bolatyn. Táýelsiz Memleketter Dostyǵyn qurý jónindegi málimdeme men 1991 jylǵy 21 jeltoqsandaǵy onyń Hattamasy týraly qaıtalap aıtar bolsaq, keıinnen bul qujattar tóńireginde ár túrli pikir­ler aıtyldy. Bireýler bul Keńes Odaǵynda bolǵan Konstıtýsıaǵa múlde qaıshy keletin kezekti memlekettik tóńkeristerdiń biri boldy dedi. Taǵy bireý­ler bul kez-kelgen ımperıada bolatyn, olardyń pikirinshe, bul jerde KSRO negizge alynyp otyr, oqıǵalardyń bolmaı qalmaıtyn barysy ári zańdylyq dep eseptedi. Úshinshi bireýler B.Elsın, N. Kravchýk pen S.Shýshkevıch jaǵdaıdy paıdalana otyryp, ydyraǵan alyp elden iri kólemde qarpyp qalýǵa tyrysty degen joramal jasady. Al, tórtinshi bireýler jańa qurylyp jatqan memleketterdiń birinshi basshylarynyń qatysýynsyz Táýelsiz Memleketter Dostastyǵy qu­ryl­ǵany jónindegi jarıa etý ózge res­pýblıkalarda turatyn halyqtardy syılamaýshylyqtyń kórinisi boldy degen pikirge keldi. Joǵarydaǵy oı-pikirler men tujyrymdardyń qaı-qaısysy bolmasyn negizsiz emes edi… 

Bul tarıhı akt jóninde Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaev «Ǵasyrlar toǵy­­synda» kitabynda «KSRO-nyń qulaý sebepteri jaıyndaǵy ár alýan pikir­ler, negizinen, eki arnaǵa toǵysady. Birine qulaq assańyz: KSRO ózderiniń birden-bir ıdeo­logıalyq  jáne  geosaıası básekelesiniń kózin qurtýǵa tyrysqan syrtqy jáne ishki iritki kúshterdiń birlesken qımyly nátıjesinde qulady. Ekinshisine den qoısańyz: bul áldeqashan matematıkalyq dáldikpen jete mól­sherlengen, eshqandaı obektıvti de, sý­bek­tıvti de sebepsiz-aq tap osy kezeńde qalaıda bolmaı qoımaıtyn zańdy qubylys edi», – dep atap kórsetti.
Beloveje Málimdemesinen keıin, 1991 jylǵy 16 jeltoqsanda respýblıka Par­lamenti «Qazaqstan Respýblıkasynyń táýel­­sizdigi týraly» Konstıtýsıalyq Zań qabyldady. Osylaısha, Qazaq eliniń jańa tarıhı paraqtary ashyldy, qazaq halqynyń  jasaryp-jańǵyrýǵa baǵyttalǵan jańa dáýi­ri bastaldy. Ata-babalar ǵasyrlar boıy ańsap ótken táýelsizdiktiń araıly tańy atyp, ulan-baıtaq qazaq jerinde tolyq Táýelsiz memleket paıda boldy.
 Qazaqstan aýyr ekonomıkalyq jaǵdaıda Táýelsizdigin jarıalap, egemendikke qa­dam basty. Keń  baıtaq elimizdiń qyrýar qa­zynasy, jyldar boıy jasalyp-jasaq­talǵan potensıaly enshimizge berildi. Nursultan Nazarbaev óziniń «Qazaqstan joly» atty kitabynda bylaısha tolǵanady: «Táýelsizdik alysymen alǵashqy kezektegi mańyzdy máselelerdi sheshýimiz talap etildi. Birinshi kezekti memleket retinde qalyptasýymyz qajet boldy. Bul degenimiz bıliktiń memlekettik ınstıtýttaryn qurýdyń, jalpy halyqaralyq arenada tanylýǵa jetýdiń, ár túrli dúnıejúzilik uıymdarǵa kirýdiń qajettiligin kórsetti». Osy jáne ózge de mindetterdi júzege asyrý 1992 jyly «Qazaqstannyń egemen memleket retinde qalyptasýy men damýynyń» Strategıasy baǵdarlamasyn jasaý qajettiligi talap etildi. Prezıdenttiń aıtqanyndaı, onda belgilengen josparlardy júzege asyrý «…kóbine kóp tiri qalýdyń strategıasy retinde… bizdiń kim ekenimizdi, taıaý jáne alys bolashaqta kim bolatynymyzdy aıqyndap berdi. Strategıa qazaqstandyq ulttyń ózin-ózi tanyp bilý jónindegi máseleniń ıdeologıalyq irgetasyn qa­la­ǵan respýblıkanyń tuńǵysh resmı qu­jattarynyń biri boldy». 
Ult aldynda turǵan birinshi kezektegi uly mindet Táýelsiz memlekettiliktiń sıpatty beınesin jasaý boldy. Eń aldymen qoǵam nazaryn keıinge qaldyrýǵa bolmaıtyn problemalardy jedel sheshýge jáne reformalardy qysqa merzimde júrgizýge aý­darý qajettigi týyndady. Alǵashqy kezde qarýly kúshter, keden qyzmeti sekildi jańa mınıstrlikterdi, jańa memlekettik ınstıtýttardy qurý, respýblıka Syrtqy ister mınıstrliginiń qyzmetin táýelsiz memleket talaptaryna sáıkestendirý kerek edi. Onyń ústine halyqaralyq uıymdarmen baılanys ornatý, jańa qarjy qurylymyn jasaý, joǵary ekonomıkalyq keńes qurý, respýblıkanyń altyn jáne almas qorlaryn qalyptastyrý mindeti boı kóterdi. Bul mańyzdy sharýalardy esh keshiktirýge bolmaıtyn edi, sebebi Keńes Odaǵynyń ydyraýy qoǵamdy qaıyrshylyq qalge jetkizgen bolatyn: dúkenderdegi bos sóreler, birinshi kezektegi azyq-túlikke uzynnan-uzaqqa so­zyl­ǵan kezek, talon men kartochkalyq júıe, t.b.  
Kóptegen saıasatkerler, qoǵam­taný­shylar men memlekettik qaırat­kerler Qazaqstannyń bolashaǵy jóninde óz oı-pikirlerin jarysa aıtyp jatty. Táýelsiz Qazaq eliniń alǵashqy qadamdaryndaǵy problemalar   jóninde   sheteldik buqara­lyq aqparat quraldarynda ýaqyt ta, oryn da  bólinip otyrdy.  Negizinen al­ǵanda, olardyń kópshiligi synı tur­ǵyda boldy, elde júrgizilip jatqan reformalarǵa kúmánmen qaraýshylyq basym túsip jatty. Ásirese, reseılik basylymdardyń teris kózqarastary atoılap otyrdy. Olardyń betterinde kóbine-kóp Reseı Federasıasymen baılanysyn úzgen Qazaqstannyń táýel­siz memleket retinde ómir súre al­maıtyndyǵy, onyń aldyna «tizerlip kelýge» májbúr bolatyny ashyq aıtyldy. Elimizdegi orys jýrnalıseri men qoǵam qaıratkerleri sanatyndaǵy keıbir orys azamattary da bul máselege «bilek sybana» kiristi. Al, endi,  buǵan orys tildi keıbir óz qandastarymyzdyń da ún qosýy, jaǵdaıdy ýshyqtyra túsýge atsalysýlary egemendik jolynyń tym aýyr bolǵanyn aıqyn aıǵaqtaǵandaı.
Reseılik birqatar basylymdar ózderiniń burynǵy óktemdikterin ańsap, táýelsiz res­pýblıkamyz jónindegi baıbalamǵa toly maqalalardy údete tústi. Olarǵa óz res­pýblıkamyzdaǵy «Karavan» sıaqty orys tildi gazetter ara-tura bolsa da ún qosyp otyrdy. Reseıdiń Qazaqstandaǵy elshisi Vladımır Vınogradovtyń «Gládá na kartý Rodıny» atty maqalasyna kóz júgirteıik. Reseı elshisi burynǵy Keńes odaǵynyń kartasyna qarap otyryp, sezimge beriledi. Onyń túp-tórkininde burynǵy óktemdik nıetiniń jatqany soqyrǵa taıaq ustatqandaı atoılaıdy. «Vse my s detstva – gde by nı jılı: V Rossıı, v Ýzbekıstane, v Kazahstane, na Ýkraıne – vsúdý, prıvyklı k zakonnym ochertanıam nasheı Rodıny, Soıýza SSSR – ot polýostrova Taımyr na Severe do Kýshkı na Iýge, ot Chýkotkı na Vostoke do Bresta na Zapade», – dep jazady Reseı elshisi. Munyń túp-tórkininde Ózbekstan, Ýkraına, Qazaqstan, taǵy da basqa  respýblıkalar orystyń ıeligindegi naǵyz otany bolmasa da, Keńes odaǵy kezinde bulardyń bári de «meniń otanymnyń qaraýyndaǵy mekender boldy» degen astamshyldyq sezim jatyr. Mundaı orystyq sezimdi ornyqtyrýdyń saıası, ıdeologıalyq, áleý­mettik jáne quqyqtyq tetikteri  Keńes odaǵynda muqıat eskerilip otyrǵandyǵy qupıa emes. Qoǵam ómiriniń barlyq salasynda orys tili, orystyq pıǵyly óktemdik quryp keldi. Keńes odaǵyn tek orys ulty ǵana naǵyz otany dep sezinetin. Atalmysh maqalasynda elshi V.Vınogradov «A vot seıchas gládá na kartý, ponevole lovısh sebá na myslı: chego to mnogo eı ne hvataet ı samyı bolshoı kýsok kak by vyrvan kak raz po seredıne – na ıýg. Eto-Kazahstan» deıdi. Bul joldardyń astarynda orystardyń «Qazaqstannan aıyrylyp qaldyq-aý» degen úlken ókinishi jatqandaı. Buǵan qarsy jazýshy-pýblısıst Aqseleý Seıdimbektiń «Kartaǵa kimniń kózimen qaraý kerek» degen jaýap maqalasy jarıalandy (Egemen Qazaqstan. 1994. 4 mamyr). Qazaq jazýshysy Reseı elshisiniń maqalasyn jan-jaqty taldaı otyryp, onyń óktem pıǵyly men kózqarasyna oqyrmannyń aıyzy qanarlyqtaı toıtarys berdi. «Qazaq halqy – (tek qazaqtarǵa ǵana emes) Keńes odaǵy dep atalǵan ımperıa men onyń qol shoqparynyń bul sıaqty túlki bulańyn jaqsy biledi,- dep kúıinedi pýblısıs. – Túptep kelgende, búgingi qazaqtar dástúriniń,  tól týma (samobytnyı) mádenıetiniń meılinshe quldyraýy, jeriniń tozýy, tipten,  qazaq halqynyń bıopsıhologıalyq turǵydan aza bastaýy tek qana KSRO ımperıasy júrgizgen otarshyl ekspansıanyń nátıjesi ekenine kúmán joq. Basqa basqa-aý, elshi myrza kóksep otyrǵan keńes odaǵy óz quramyndaǵy respýblıkalarǵa adal bolsa, nege 500 atom jáne sýtegi bombasyn qazaq dalasyna, qazaqtardyń eń shoǵyr jerine jardy eken? 1932 jyly 6 mıllıon qazaqtyń qansha mıllıonyn ımperıalyq saıasattyń qyryp salǵanyn elshi myrza  bile me eken? Bir anadan týǵandaı etnomádenı tutas qazaq halqy Keńes odaǵy kezinde ǵana dúnıe júziniń 32 eline tentirep ketkenin elshi myrza bir sát oılap kórse ǵoı. Sońǵy eki júz jylda qazaq halqynyń el qamyn oılaǵan daryndy ul-qyzdarynyń birde-bireýi óz ajalynan ólmegenin nemese birde-bireýi  jazalaýsyz  qalmaǵanyn elshi myr­za ózi kóksep otyrǵan ımperıalyq otanynyń qajettiligi boldy dep sene me eken? Joq! Qazaqtarǵa jáne qazaqtar sıaqty ondaǵan ulttarǵa, sonyń ishinde orystarǵa da keńes odaǵy sıaqty ımpe­rıanyń keregi joq. Qazaqtarǵa, qa­zaqtar sıaqty ondaǵan ulttarǵa, sonyń ishinde orystarǵa da tek qana azattyqtyń baıandy bolǵany kerek. Sondyqtan, Keńes odaǵy dep atalatyn ımperıa qulaǵannan keıin Eýrazıa halyqtarynyń azattyq alyp, bolashaǵyna úmitpen qaraı bas­taǵan qýanyshyna elshi myrzanyń  ish­tarlyq jasamaýyn qalar edik. Kerisin­she, azattyqtyń  baıandy bolýyna, azat elderdiń ózara tatý baılanys ornatýyna yqpal etse, elshige jarasatyn is sol bolmaq». 
Kezinde respýblıkanyń bir top kásipker jastarynyń jerdi satý, memlekettilik sıpaty jáne memlekettik qos tildilik týraly búkilhalyqtyq referendým jaıly Prezıdent N. Nazarbaevqa joldaǵan haty respýblıka  jurtshylyǵynyń (ásirese qazaq­tardyń) narazylyǵyn týdyrdy. Árıne, jas kásipkerler áldekimderdiń aıdap salýmen bolar, joq álde qoǵamdyq qubylystarǵa naqty baǵa bere almaǵandyqtan ba, ózekti máselelerde birqatar qıǵashtyqtarǵa bardy. Al, «Lıteratýrnaıa gazetanyń» Qazaq­standaǵy tilshisi muny ilip ala jónelip, «Kazahstan: kones ery hımer» («Qazaqstan: qubyjyqtyń dáýiri bitti») atty maqala jarıalady (1994. 22 jeltoqsan). Avtor kásipker jastar hatyndaǵy aıtylǵan jaılarǵa taldaý jasaýǵa tyrysady. Ol jastar pikirlerin betke ala otyryp, qalyń buqara men zıaly qaýymdy bólip tastaıdy. Jerge jeke menshik, orys tilin ekinshi memlekettik til etý, memlekettik sıpatyn ózgertý týraly máselelerge qarsy shyqqan zıalylardyń bárin avtor «nasıonal-patrıottar» qataryna qosady. Bular keshe «komýnızmniń» moraldik kodeksiniń jyryn jyrlap edi, endi, «nasıonal-patrıo­tızmniń» qosyǵyn tartyp otyr dep aıyptaıdy. Jýrnalıs A.Samoılenkonyń  ushqary pikirleri ult namysyn qozdyrdy. Mine, bul jóninde qart jýrnalıs-jazýshy Á.Jumabaev ashyna otyryp, óz oı-pikirin ashyp jazady. Reseı jýrnalısin táýbege kelýge, aq sóılep, adal oılaýǵa  shaqyrady (Túrkistan. 1995. 15 naýryz). 
Reseılik «Izvestıa» gazetiniń Qa­zaqstandaǵy  menshikti  tilshisi  Vladımır Ardaevtyń elimizde júrgenine talaı jyldar boldy.  Sonaý 86-jylǵy Jeltoqsan kóterilisine ımperıalyq turǵyda baǵa berip,  «Izvestıa»  gazetinde qulash-qulash materıaldar jarıalaǵan, qazaqtyń zıaly qaýymyna azý tisin batyrǵan, sóıtip maqalalar arqyly otqa maı quıǵan osy Ardaev bolatyn. Elimiz  táýelsizdik alǵaly beri Qazaqstannyń  ishki-syrtqy saıasatyna kirisip, qaq­paılap oınaý, memleketaralyq iri saıa­satta el Prezıdentiniń istemegenin istedi, jazbaǵanyn jazdy deı salý, mem­leke­timizdiń ishki saıasatynyń  eń osal tusy  – Til týraly zańdy burmalap, nebir quıtyrlyqqa barý, t.b.  V.Ardaevtyń  qashannan bergi pozısıasyna aınalyp ketken. Munyń bári dáleldep otyrýdy qajet ete qoımaıtyn basy ashyq másele.  Pýblısıs M. Aqdáýletuly Ardaev sıaq­­­tylary «ardaqtaýdyń», arqasynan qaǵý­dyń ańǵaldyq, dármensizdik ekenine toqtalady.    
Qazaqstanda sóz bostandyǵy dáýirledi. Birqatar orys tildi basylymdar úshin demokratıa men sóz bostandyǵyna monopolıa jasaý, jas memleket úshin qaýipti faktorlarǵa – «múddesi belgisiz oıynshyǵa» aınala salý túk emes. Bulardyń báriniń basynda «Karavan» turdy. Bul alpaýyt basylymnyń qazaqy bolmysty onsha unata qoımaıtyny, qazaq tili men dilin únemi kemsitýmen kele jatqany, qazaqtyń múddesine qarsy pikirler taratýdan jalyqpaıtyny málim edi. Ulttyq namysty joǵary ustaǵan M.Aqdáýletuly, A.Álim, t.b. pýblısıser «Karavanmen» ashyq maıdanǵa shyqty. Taralymy jaǵynan sharyqtap ósip, búıirin qampıta túsken «Karavan» gazeti óziniń alǵashqy shyǵa bastaǵan kezinen-aq, ımperıalyq óktemdik pıǵylyn ańǵartýmen boldy. Demokratıa men sóz bostandyǵyn búrkemelengen basylym aıylyn jımady desek, artyq aıtqandyq emes.  El táýelsizdiginiń alǵashqy jyldary onyń bári de qalypty, úırenshikti iske  aınalǵandaı edi.  Sondyqtan da bolar, pýblısıs Meıirhan Aqdáýletuly kezekti bir maqalasyn «Endi birer jylda Qazaqstannyń ishki-syrtqy saıasatyn da, táýelsiz elimizdiń bıligi men baılyǵynyń ıesin de ózge emes «Karavan» gazeti belgilep beretindeı bolyp jatsa, tańdanýǵa bolmaıtyn shyǵar. Muny «Karavan» ózi de aıqyn sezine bastaǵan sekildi. Buǵan mysaldy myńdap keltirýge bolady. Máselen, gazette jarıalanǵan «G-n Alım nashel vragov naroda» atty maqala sonyń aıǵaǵy…», – dep, ashý-yzamen bastaıdy.
Túsinikti bolý úshin máseleniń mánine keleıik: pýblısıs Amanhan Álim «Karavan» sındromy bizdiń halqymyzdyń ulttyq erekshelikterine zıanyn tıgizip, onyń tiline, mentalıtetine, dini men namysyna tıisip otyr» deı kelip, Til týraly zańdy óziniń eski tásil – «ári ıterip, beri jaqqa» salǵan «Karavanǵa» degen ashý-yzasyn bildiredi. Avtor qalyp­tasqan jaǵdaıǵa baılanysty «Sıon danyshpandarynyń protokoldarynan» sóz oraıynda úzindi keltirip ótedi.  «Ka­ra­vannyń» – «ustata qoımaıtyn» tus­paldarymen ózinen ózgeniń bárin kemsitetin baıyrǵy tásiline toqtalyp, sóz sońynda osy gazettiń tendensıashyl pozısıasyna baılanysty sonaý bir zamandarda V. Rozanov aıtqan pikirdi keltiredi: «Qazir de ár redaksıada óz Frangi, óz Lúbov Gýrevıchi otyr. 
Olar jazbaıdy nemese az jazady. Biraq olar basqaryp, baǵyttap otyrady. O, holdeıalyq  juldyzshylar. Sender óz goroskoptaryńdy bilesińder». A.Álimniń jazǵany osy. Osy maqaladan soń  «Karavan» baıbalamǵa basady. Onyń astarynda eski tásil – ózgesheleý oılaıtyn jurtty qorqytyp qoıý, úreı sebý, qaıtkende de azıattyqtarǵa «Karavannyń» qudiret­tigin bildirý – «ózgege sabaq bolsyn» degen pıǵyl jatyr edi. Budan arǵysy – «Karavan» A.Álimdi sottatpaqshy da boldy: «Bizdiń pikirimizshe, Álim myrzanyń shımaıynda «Karavannyń» keıbir qyzmetker­leriniń ulttyq ar-namysyn qorlaý bar da, shımaıdyń ózi ultaralyq arazdyqty tutatýǵa baǵyttalǵan».  
Pýblısıs M. Aqdáýletuly joǵary­daǵy maqalasynda áriptesi A. Álimdi «Karavannyń»  qanypezerlik shabýylynan janyn sala qorǵady. Avtor «Karavan» qudiretiniń qupıasyna úńile kele, «táýelsiz» gazettiń «A.Álim máselesinde» tym asyra siltep jibergenine egjeı-tegjeıli toqtalady. «Demokratıa men sóz bostandyǵyn eshkim de «jekeshe­lendire» almaıdy, – dep, ashyna jazady pýblısıs, – al «Karavannyń» búkil qyzmeti – «meniki durys!»-tyń «demo­kratıasy».  Buǵan mysaldy myńdap keltirýge bolady. …«Karavannyń»  A.Álimge qatysty qylyǵynan demokra­tıanyń, sóz bostan­dy­ǵynyń emes, 1937 jyldyń ıisi shy­ǵady. Áıtpese ultyn súıgenniń, sonyń joǵyn ashyna aıtqannyń bári Gebbels bolyp shyǵatyn bolsa,  «gebbelstikten»  qash­qanda kim bolamyz?». 
Pýblısıs   maqalasynyń    qundy­lyǵy sonda, ol óziniń áriptesi A. Álimdi sho­vı­nıstik óktemsýden qorǵaı otyryp,  «Karavannyń» Qazaqstandaǵy aqparat keńestigine tolyq qoja bolýynyń qyr-syryn jilikshe shaǵyp, baısaldylyqpen taldap beredi.    
Qazaq «ishten shyqqan jaý jaman» dep, tegin aıtpaǵan. Ózi oqyǵan, ǵylymı ataq-dárejesi bar, ózin qazaq sanaı otyryp, oryssha sóılep-jazyp, oryssha oılaıtyn, solardyń soıylyn soǵatyndar óz aramyzdan shyǵyp jatsa ne shara? Jáne olar degenimiz az da emes. Olardyń týǵan ultyna qarsy baǵyttalǵan adam janyn túrshiktiretin oı-pikirleri orys tildi táýelsiz basylymdar men telearnalardan jarıa etilip jatsa, buǵan qalaı shydarsyń?!     
Elimizdegi sondaı «jazǵysh» jańdardyń biri marqum Nurbolat Masanov boldy. «Karavan» gazetinde «Malo ıh mochılı …» degen taqyryppen týǵan halqy týraly adam janyn túrshiktiretin, oı-tolǵamǵa kelmeıtin, ózindik shekten shyqqan tujyrym-kesimi jaryq kórdi. Sonymen N.Masanov: «Vse ýperaetsá v kazahskıı mentalıtet. Ýrody! Ih ýryt nado – ı vse! Ý nıh net býdýshego. Vot te kazahı, kotorye vyrvalıs ız mambetskogo, kolbıtskogo sostoıanıa – ıa, Kajygeldın, Kosanov, Gabdýllın, drýgıe – my vse my vyrvalıs, my býdem normalnymı lúdmı, nashı detı ı tak dalee», deı kele óz halqyna topyraq shashady. Kosmopolıttik baǵyttaǵy batysshyldardyń soıylyn soǵyp, ult namysyn taptaıdy… Árdaıym ult namysyn joǵary ustap kele jatqan, ony óziniń otty materıaldarymen dáleldep júrgen pýblısıs Amanhan Álim Masanovtyń joǵa­rydaǵy shyǵarmashylyǵyn egjeı-tegjeı taldaı otyryp, jaýap beredi (Masanov kamerdıner emes pe osy? // Qazaq ádebıeti. 1998. 19 masym). 
«Keı keıde maǵan Masanov kamerdıner sekildi kórinedi, – deıdi pýblısıs. –  Kamerdınerde ar-namys, tipti bolmaǵan jaǵdaıda adaldyq ta joq. Búgin bir qojaıynǵa qyzmet etse, erteń ekinshi… úshinshi… qojaıynǵa qyzmet etip kete beredi. Qaryn toq bolsa. Ony aıtasyz, tipti bir sátterde atalǵan myrzany lúmpen be dep te qalam. Tapsyz toptyń «oqyǵan» ókili ol antogonıstik qoǵamnyń tıptengen kórinisi. Iaǵnı, ózegine qurt túsken bir býyndy qalyptastyratyn qoǵam zıankesteri».     
A.Álim Masanovtyń sońǵy jyldardaǵy qazaq týraly aıtqan sózderi men oılaryn keltire otyryp, kosmopolıttik-lıberal búrokrattyń el aldyndaǵy satqyn­dyǵy­na qalyń oqyrmannyń kózin aıqyn jetkizedi. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldary shetelderdegi buqaralyq aq­parat qural­­darynda Qazaqstannyń bola­shaqta Túrkıanyń nemese Koreıanyń, ne Sıngapýr­dyń damý jolyn tańdaýy múm­kin degendeı joramal jasaǵan materıaldar jarıalanyp jatty. Al, Prezıdent N. Nazarbaev qandaı jaǵdaıda da eldiń óz damý jolyn tańdaıtyndyǵyn qaıtalaýmen boldy. Osy jáne ózge de kóptegen máselelerdi sheshýde respýblıka buqaralyq aq­parat quraldarynyń róli erekshe edi. Halyq­tardyń  erkindikke, ózin-ózi aıqyndaýyna jáne el táýelsizdigine degen qýatty serpilisiniń nátıjesinde komýnıstik ıdeologıa  tolyq isten shyqty, al  bas­pasóz áleýmettik-saıası ınstıtýt re­tinde Qazaqstannyń óz taǵdyryn qalaı sheshetindigine, onyń óz bolashaǵyn kóz aldyna qaraı elestetetindigine, óz kú­shine degen senimdiligine baılanysty kóptegen máseleler boıynsha jarıa­lymdarǵa keń óris ashty. Osy rette birqatar gazet-jýrnaldar ózderine júktelgen jaýapkershilikti tereń sezine otyryp, eldiń jarqyn bolashaǵyna qaraı baǵyttalǵan jańashyldyq, iskerlik úderisin berik ustaýǵa nyq qadam jasaı bastady. Onyń astarynda, eń birinshi kezekte, táýelsiz ulttyq mem­leket jaǵdaıynda ǵana múmkin bolyp otyrǵan ulttyq ıdentıfıkasıa, ulttyq biregeılik problemalaryn sheshý jatyr edi. Mine, dál sondyqtan da Qazaqstan buqaralyq aqparat quraldary memlekettik egemendikti tý ete otyryp, qazaq memlekettiligin damytý máselelerine basa kóńil qoıdy. Áleýmettik, saıası, ekonomıkalyq jáne basqa da damý josparlaryn júzege asyrý jergilikti etnostyń sana-seziminiń órkendeýi  men ıdentıfıkasıalanýynsyz múmkin emes ekendigi dáleldep jatýdy qajet etpeıtin aqıqat. Al, bul problemany tek kúshti memlekettiliktiń arqasynda ǵana sheshýge bolady. Sondyqtan da respýblıka baspasózi Táýelsizdiktiń al­ǵashqy jyldary, XXI ǵasyrdyń al­ǵash­qy onjyldyǵynda da memlekettik qurylys máselelerin turaqty nazarda ustady. Buqaralyq aqparat quraldary memlekettiń ýnıtarlyq tutastyǵy, onyń terıtorıasynyń myzǵymastyǵy men birligi, kúshti prezıdenttik bılikke negizdelgen kúshti egemendi memlekettiń damýy, ósip-órkendeýi taqyryptaryna barynsha zer salyp otyrdy. Gazetter men jýrnaldarda osy jáne ózge de ózekti  taqyryptar «Táýelsizdik baıandy bolsyn desek…», «Ýaqyt», «Qoǵam», «Qazaqstan-2030»,  «Bas redaktor baǵany», «Ákimshilik reformasy»,  «Ózekti másele»,  «Tol­ǵanys», «Prezıdent Joldaýy», «Pýblısısıka», «Prezıdent», «Kózqaras», «Parlament» jáne basqa da aıdarlarmen turaq­ty beriletin boldy.     
Osyndaı aıdarlarmen berilgen materıaldarda ekonomıkany lıberızasıalaý, naqty qatynastardyń zańdylyq jáne ınstıtýsıonaldy bazasyn qurý problemalary talqylanyp, saıası jáne basqa da salalarda kezdesetin qıyndyqtar týraly aıtyldy. Bul jarıalanymdar kóbine-kóp synı turǵyda boldy. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldaryndaǵy baspasóz materıaldarynda Qazaqstan basshylyǵynyń damýdyń qandaı jolyn tańdaıtyndyǵy jónindegi qyzý pikirtalastar júrgizildi: sosıalısik, dástúrli, lıberaldi damý joldary sarapqa salyndy. Sosıalısik damý joly jóninde áńgime bolýy múmkin emes edi. Ótkenge oralýdyń keri ketýshilik ekeni barshaǵa belgili bolatyn. Al, dástúrli  damý jolyna keler bolsaq, ol qazirgi kezge deıingi álemniń zamanaýı qurylymyna álternatıv retinde qarastyrylady. Keıbir jýrnalıser odan ulttyq memlekettiliktiń ıdealyq damý bazasyn kóredi. Osy oraıda olar munyń rýlyq qatynastarda shıeleniske alyp kelý múmkindigin joqqa shyǵarmaıdy. Keńestik dáýirdegi qaıta qurý kezeńinde jáne táýelsiz damýdyń alǵashqy jyldarynda rýlyq qatynastar óziniń renesansyn bastan ótkizdi. Olar qoǵamdy dúrbeleńge bólep, dıskýssıalar júrip jatty. Bul jónindegi el basshylyǵynyń pozısıasyna keler bolsaq, dástúrliliktiń memleket damýyna ıdeıalyq negiz bola almaıtynyna aıqyn kóz jetti. Degenmen de, munyń jańa qoǵamdyq qurylysqa yqpaly men mańyzyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıtyn edi.  Prezıdent N.Nazarbaev 1993 jyldyń 12 mamyrynda «Qazaqstannyń bolashaǵy – qoǵamnyń ıdeıalyq  birliginde» turǵysynda sóıle­gen sózinde «Ultaralyq kelisimdi nyǵaı­týmen qatar, Qazaqstan qoǵamynyń bir­lesýi ıdeıasyn júzege asyra otyryp, ult ishindegi birlikti nyǵaıtý  da ma­ńyzdy. Qazir bul másele oryn alyp otyr, sondyqtan, mindet ulttyq ıdeıanyń bi­rik­tirýshi, syndarly ról atqarýynda ja­tyr. Qazaqtardyń ishindegi júzge, rýǵa, aýmaqtyq toptarǵa bólinýdiń tarıhy men tabıǵatyn onyń ótken ýaqytta jáne kazirgi   kezde qoǵamnyń damýyna áseriniń ár túrli sıpatyn zertteý turǵysynan áli de oı eleginen ótkizý qajet. Biraq, másele mynada, qazir ult ishindegi bólinýdiń jańa, tipti de zıansyz emes úrdisi paıda boldy. Qoǵamdyq ómirdiń demokratıalanýyn, aımaqtardyń belgili bir derbestigin jergilikti ústem toptar resýrstarǵa jeke-dara baqylaý jasaý tutqalary retinde paıdalana bastady. Rýlyq tamyr-tanystyqtyń, týystyq jáne aýmaqtyq bólinýdiń ár túrli formalary ókimet qurylymdarynda, qarjy jáne komersıa salalarynda órken jaıa bastady», – dedi.    
El Prezıdentin qazaq halqynyń damý­dyń qandaı jolyna túsetindigi udaıy tolǵandyrýmen boldy. Ol qazirgi jaǵdaıda tuńǵyıyqtan tek lıberaldy ıdeıanyń ǵana alyp shyǵatynyna nyq senimde edi. Elbasy bul jóninde udaıy aıta júrip, minez-qulyq pen ıdeıalardy qas-qaǵym sátte ózgertý múmkin emes ekendigin, ony órkenıetti tásilmen shynaıy reformalardy jasaý negizinde adamdardyń saıası mádenıetin jańǵyrtý qajettiligin basty nazarda ustady. Sonymen, táýelsizdiktiń alǵashqy qadamdarynan bastap-aq Qa­zaq eliniń,  Elbasynyń   buljymas  Stra­tegıalyq baǵyty respýblıkada jańa demokratıalyq qoǵam ornatý bolyp tabyldy. Sonyń jarqyn dáleli – 1991 jyly qabyldanǵan «Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik táýelsiz­digi týraly» Konstıtýsıalyq  Zańda  jáne 1993 jyly qabyldanǵan  Qazaqstan  Respýblıkasynyń  Konstıtýsıasynda de­mo­­kratıalyq qoǵam men quqyqtyq mem­leket qurý jónindegi mindetterdiń basty baǵyt retinde  aıqyndalýy.  Al,   1995 jyly qabyldaǵan  Ata Zańda  qo­ǵamdy odan ári demo­kratıalandyrýǵa basym baǵyt berildi. Bir sózben aıtqanda, de­mokra­tıalyq   damý   Qazaqstannyń erik­ti tańdaýy bolyp tabylady. Bul  qazirgi jańa qazaqstandyq memlekettiń ıdentıfıkasıalanýyna, ulttyq  básekelestikke qabiletti halyqtyń shoǵyrlanýyna múmkindik berdi. Táýelsiz buqaralyq aq­­parat quraldary áleýmettik-saıası ıns­­tıtýttardyń biri retinde shynaıy demokratıanyń mańyzdy elementine aınalyp, ulttar men ulttyq memleketti uıystyrýda qýatty qural bolyp otyr. 
Konstıtýsıa, shyn máninde, saıası plúralızm men kóppartıalylyqty qamtamasyz etýde. Qazirgi tańda iri saıası partıalar, olardyń arasynda opozısıalyq baǵyttaǵy da, eldegi saıası prosesterge óz áserlerin tıgizýde.  Bul rette «Nur Otan» partıasy kósh bastap keledi. Úkimettik emes uıymdar jumys isteýde. Olardyń sany 1995 jyly 400-deı bolsa, 2005 jyly 5000-nan asty. 
Elimiz  Táýelsizdiktiń    25 jylǵa   taıaý     ýaqyty ishinde saıası, áleýmettik-ekonomı­kalyq, mádenı salalarda túbirli ózgerister jasaı otyryp, ulttyq saıası-ekonomıkalyq qundylyqtardy qalyptastyrý, ulttyq salt-dástúrdi  jańǵyrtý jolynda asa kúr­deli úderisterge keń óris ashty. Mine, bul qoǵamnyń barlyq salasyn  qamtyp, jańa saıa­sı qurylymdardy dúnıege ákeldi. Ásirese, memlekettik basqarýdaǵy, saıası júıedegi múldem jańa qaıta qurýlar, aqparattyq keńestiktegi aıqyndyq, ashyqtyq, taǵy da basqa salalardaǵy túbirli ózgerister qazaq qoǵamyna tán qalypty qubylysqa aınaldy. Qoǵamdaǵy saıası jańarýlardyń túbegeıli nátıjesi prezıdenttik ınstıtýt, kásibı parlament, kóppartıalylyq, azamattyq qoǵam, úkimettik uıymdar, táý­el­siz buqaralyq aqparat quraldary sıaqty jańa qurylymdardy dúnıege ákelip, qalyptastyrdy.     «Kúrdeli de kóp qyrly máselelerdiń biri, – dep jazady saıasatker G. Nurymbetova, – elimizdegi prezı­denttik ınstıtýttyń qalyptasýy. Qazaqstan Prezıdenti búgingi kúni memleket basshysy, memleketimizdiń ishki jáne syrtqy saıasatynyń negizgi baǵytyn ańyqtaýshy jáne Qazaqstandy el ishi men halyqaralyq qatynasta kórsetýshi eń joǵarǵy qyzmet ıesi bolýymen qatar, álem moıyndaǵan kóshbasshyǵa aınalyp otyr. Al prezıdenttik   ınstıtýt elimiz­degi demokratıalyq ózgeristerdi júzege asyrýdyń irgeli negizi. Biraq  Prezıdent  ınstıtýty keńestik saıası júıede buryn-sońdy bolmaǵandyqtan, onyń memlekettik basqarý júıesindegi ornyn ańyqtaý barysynda kóptegen qıynshylyqtardy eńserýge týra keldi. Olardyń qatarynda, atap aıtqanda, prezıdenttik  ınstıtýtty endirý memle­kettik basqarýdaǵy túbegeıli ózgeristerge birden ákele qoımaǵany, onyń basqa bılik  tar­maq­tarymen qarym-qatynasyn ret­teıtin mehanızmniń bolmaýy sıaqty máseleler  turdy.     
Kelesi  bir irgeli másele – demo­kra­tıalyq qundylyqtar men demokra­tıalyq saıası ınstıtýttar máse­lesi. Qazirgi  zamanǵy demokratıalyq qoǵam men saıası júıeni damyǵan partıa­lyq  qurylymsyz  kóz aldymyzǵa eles­­tetý qıyn. Demokratıalyq rejım jaǵ­daıynda azamattar, áleýmettik top­tar men qoǵam múddelerin shyńaıy saıası úderiske partıalar aınaldyra alady. Osy múddelerdi bildirý turǵy­synan alǵanda saıası partıalar azamat­tyq qoǵamnyń basty tiregi».     Táýelsiz Qazaq eliniń negizin qalaıtyn atrıbýttar jóninde áńgime qozǵaǵanda, onyń asa mańyzdy elementi sanalatyn júıesin qurý baǵytyndaǵy júzege asqan máseleni aıtpaı ketýge bolmas. Ulttyq valútany aınalymǵa engizý egemendi qazaqstandyq memlekettikti qurý jolyndaǵy eń alǵashqy batyl qadam­dardyń biri boldy. Eske túsireıik. Respýblıkalar ózderiniń táýelsizdigin jarıalaǵannan keıin Reseı men TMD-nyń ózge bes eli jańa rúbl aımaǵyn qurý jónindegi kelisimge qol qoıdy. Sol kezde-aq, Reseıdiń oǵan qandaı da bir memleketti bolmasyn aralastyra qoımaıtyny túsinikti boldy. Bul onyń osy aımaqta bolatyn ózge memleketterge tıimsiz sharttar qoıýynan-aq aıqyn ańǵarylǵan edi. Ol boıynsha ózge memleketter eń aldymen, Reseı múddesin kózdeıtin júıeniń tutqynyna aınalar  edi. Táýelsizdigin endi ǵana alǵan Qazaqstan aldynda mynadaı dıllema turdy: birtutas rúbl aımaǵynda qalý kerek pe, álde óz bolashaǵyna ózi jaýap berýge qabiletti ulttyq valúta engizýge batyl qadam jasaý kerek pe?  El taǵdyryndaǵy asa mańyzdy bul másele 1992 jyldyń kókteminen bastap qolǵa alynyp, ózindik aqsha birligine kóshý qupıa júrgizildi. Olaı etpegen jaǵdaıda bul jónindegi aqparat halyqty mazasyz kúıge túsirgen bolar edi. Baspasózde osy másele jónindegi sandaǵan kelisimderdiń qorytyndylary ǵana jarıalandy. 
Prezıdent N. Nazarbaev 1993 jylǵy 12 qarashanyń keshinde ulttyq televızıa arqyly sóz sóılep, 15 qarashada tańerteńgi 8-den bastap Qazaqstan aýmaǵynda ózindik ulttyq valúta-teńgeniń aınalysqa túsetinin málimdedi. 13 qarashada eldiń barlyq gazet­terinde «Qazaqstan Respýblıkasynda ulttyq valútanyń engizilýi týraly» Prezıdenttiń Jarlyǵy jarıalandy. Teńge el ómirinde onyń ekonomıkalyq táýelsizdigi, memlekettiligi men kúsh-qýaty negizderiniń sımvoly retinde ǵana ról atqaryp qoıǵan joq, sonymen qatar onyń halyqaralyq arenadaǵy bedeliniń ajyramas bóligine aınaldy. Onyń bederinde qazaq halqy men onyń memlekettigin qalyptastyrý jolynda ter tókken  uly da tarıhı tulǵalar beıneleri kórinis tapty. Bul ulttyq maqtanysh sezimin asqaqtatty, keńes ókimeti kezin­de teńgede beınelengen ulylardyń keıbiriniń esimderin eske alýǵa da tyıym salyn­ǵan bolatyn. Mine, osy aktiden keıin Qazaqstan gazet-jýrnaldary bul shara­nyń májbúrliligi men qajettiligin belsendi túrde túsindirýge kóshti. El baspasózinde ulttyq valútanyń tólem júıesinde berik ornyǵýynda alda qandaı qıyndyqtar turǵany, oǵan degen senimdilik dárejesin arttyrýda ne isteý qajettiligi týraly materıaldar úzbeı jarıalanyp jatty. Jarıalanymdarda bul úshin ımportty jáne eksportty baj salyǵyn teńge  tólemine kóshirý, bólshek saýdada sheteldik valútaǵa  tosqaýyl qoıý, barterlik operasıalarǵa jol bermeý, t.b. máselelerge basa nazar aýdaryldy. Merzimdi basylymdardaǵy túsinik-anyqtamalyq materıaldar tutas eldegi jaǵdaıdy, ulttyq naryq fınansyn turaqtandyrýǵa múmkindik berdi: shyndyǵyna kelgende halyq ulttyq valútany engizýge psıhologıalyq jaǵy­nan  ázir emes edi, aqsha-kredıttik qa­tań saıasat ony qoldaý barysynda qarsylastardyń da boı kóterýine  ákelip soqqan edi. Sondaı-aq, basylymdarda kýpúrdegi beınelerdiń berilý mán-mańyzyna da túsinik berilip otyrdy. Bul taqyryptyń mańyzdylyǵy sonda, óz valútasyna degen qatynastaǵy qurmet sezimin oıatyp, qalyptastyrý adamdardy biriktirip, toptastyra túsýge baǵyttaldy. Ulttyq valútany engizýdegi kúrdeli jaǵdaıdyń biri Qazaqstanda áli de bolsa memlekettik tıisti qarjy-ekonomıkalyq qurylymdardyń tolyq qurylyp bitpe­gendigine baılanysty boldy. Buqa­ra­lyq aqparat quraldarynda olardy qurý jónindegi jumystardyń qalaı júrgizilip otyrǵany da kórinis taýyp jatty.  Olardy, naqtylap aıtqanda, Qarjy mınıs­trliginiń  shyn máninde qalaı qaıta qu­rylǵany, Salyq komıteti, Keden komı­teti,  Ulttyq bank qyzmetteriniń uıym­­dastyrylǵany aıtyldy. Kóptegen za­metkalarda, maqalalarda, suhbattarda, esep­ter men korespondensıalarda jáne taǵy basqalarda bilikti kadrlardyń je­tis­peýshiligi problemalarynyń qalaı she­shilip jatqandyǵy, búdjetti jospar­laý­­daǵy kezdesip otyrǵan qıyn­dyqtar habarlanyp otyrdy. Gazetter men jýr­nal­darda  ekonomıka   salasyndaǵy  qa­lyp­­tasyp  otyrǵan kúrdeli jaǵ­daı­larǵa baılanysty damýdyń bolýy múmkin túrli senarıleri, san alýan boljamdar aıtylýmen boldy. Avtorlardyń kópshiligi qalyptasyp otyrǵan qıyn­dyqtardy sergek oımen baǵalaı kele, Táýelsiz jas Qazaqstan memleketiniń óz kúshine, potensıalyna súıene otyryp, alda turǵan bolýy múmkin qıyndyqtarǵa tótep berýi qajettiligin basty nazarda ustady. Osy oraıda, sondaı-aq, eldegi oryn alyp otyrǵan qıyn ekonomıkalyq tyǵy­ryqtan shyǵýda sheteldik tájirıbeni óz elimiz ben jekelegen memleketterdiń ekonomıkasymen tyǵyz baılanystyra otyryp, paıdalanýǵa shaqyrǵan mate­rıaldarǵa da oryn berildi.     
El taǵdyryndaǵy asa ózekti bul máse­leler jóninde ulttyq basylymdardaǵy jarıalanymdar legi XX ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵynda tolassyz shyǵýmen boldy. Bul problema XXI ǵasyrdyń alǵashqy on­jyldyǵynda da mańyzyn joıǵan joq. Baspasóz materıaldarynda Qazaqstannyń qandaı úlgide damýy turǵysyndaǵy pi­kir-talastar júrip jatty. Osy oraıda «Qazahskaıa pravda» gazetiniń tutas eki betinde jarıalanǵan «Qazaq barysy» ońtústik-shyǵys «jolbarystaryn» qýyp jete ala ma?» atty kólemdi pýb­lı­sıs­tıkalyq maqala  nazar aýdarady (2005. 13 shilde). Avtor Qazaqstannyń qazir­gi shaqta Ortalyq Azıa men TMD-da kóshbasshy elge aınalǵanyn aıta kele, «Qazaq barysy úshin damýdyń qandaı modeli tabys soqpaǵy bolady?» degen saýal tóńireginde oı qozǵaıdy. G. Shekeı  halqymyzdyń ıdentıfıkasıalyq pa­ra­me­tr­lerin keltire otyryp, onyń damýynyń qazirgi kezdegi deńgeıi   jónin­de pikir aıtady. Ol memlekettik qury­lysta álemdik tájirıbeni belsendi paıda­lanýǵa shaqyrady. Pýblısıs Ma­­laı­­zıanyń qandaı jolmen bıikke kó­te­­rilgenin tilge tıek ete otyryp, myna jaılarǵa nazar aýdarady: «Óz damýynyń bastapqy kezeńindegi Japonıa sıaqty uzaq ýaqyt Batysqa qarap boı túzep kelgen Malaızıa Batystyń burynǵy dınamızminen aıyrylyp, toqyraýǵa tap bolyp otyr­ǵanyn túsindi. Sondyqtan da, el «pozı­tıvti etnıkalyq dıskrımınasıa»  saıasatyn júrgize bastady, bul jergilikti turǵyndar-malaılyqtardyń el ómirin­degi róliniń arta túsýine múmkindik tý­ǵyzdy, naqtylap aıtqanda, malaılyq ult­shyldyq antıkolonızmmen bir sapta memleket damýy men gúldenýi jolyndaǵy saıasatty júzege asyrýdy qamtamasyz etýi tıis boldy. Kóptegen parametrler boıynsha  Qazaqstannyń Ma­laızıamen uqsastyqtary bar. Tek  endi onyń ekono­mıkalyq alǵa basýy men ulttyq órleý jolyn qaıtalaý ǵana qalyp otyr». Budan ári ol Qazaqstannyń Sıngapýr mem­leket-qalasynyń tájirıbesine kóńil aýdarý qajettigine toqtaldy. Sıngapýrdyń sheneýnikteri de perishte emes, sırek te bolsa sheneýniktiń sybaılas jemqorlyqpen baı­la­nysy sezilip, dáleldense, ol birden-aq elden qýylady.     
Bul jerde avtordyń meńzep otyrǵany mynaý: eger Qazaqstan korrýpsıa­men aty shyqqan álemdegi 136 el qataryndaǵy ti­zimde 122 oryndy ıelenip otyrsa, mun­daı masqaralyqtan qutylýda sınga­pýr­lyqtardan úlgi alýy qajet. Qoǵamda kor­­rýpsıaǵa, sybaılas jemqorlyqqa dem be­rip otyratyn jekelegen toptardyń bar eken­digi, tamyr-tanystyqtyń, jeń ushynan jal­ǵasýdyń, paraqorlyqtyń shekten shyǵyp ketkeni qupıa emes. Eń ókinishtisi sol, munyń shyrmaýynda memleket pen bıliktiń jekelengen ókilderiniń bolýy. Mine, bunyń bári, jýrnalısiń pikirinshe, ulttyq memlekettik qurylysqa úlken nuqsan keltirýde, kóp­tegen dıasporalardan quralǵan tutas qazaq­standyq halyq pen memleket quraýshy jergilikti qazaq ultynyń birigýi mindetterin barynsha kúrdelendire túsýde. Respýblıka baspasózi  korrýpsıa, sybaılas jemqorlyq, paraqorlyq sıaqty qoǵam ózegindegi jegi qurtqa aınalǵan máselelerge udaıy basa nazar aýdaryp, bitispes kúres ashty. Bul rette el Prezıdentiniń korrýpsıamen kúresti kúsheıtý jónindegi Jarlyǵy baǵdarshamǵa aınalyp otyr. Osy oraıda respýblıkalyq bedeldi gazetter «Egemen Qazaqstan», «Aıqyn», «Túrkistan», t.b.  gazetterdegi materıaldar erekshe nazar aýdarady. Sondaı-aq, «Aqıqat», «Parasat», t.b. jýrnaldary da osy ózekti máselege udaıy aınalyp soǵyp otyrady. 
 Seıdýlla Sadyqov, profesor