Derektaný ǵylymynyń talaptaryna saı tarıhı derek kózderiniń mańyzdylyǵyn anyqtaý,birinshiden, zertteýshige mańyzdy derek kózderimen jumys istep, olardan ǵylymı qundylyǵy joǵary málimetter alýǵa mumkindik berse, ekinshiden, derek kózderiniń nemese naqty derektiń ereksheligin anyqtaý zertteýshige, sol derek kóziniń nemese naqty derektiń ereksheliginen shyǵa otyryp, soǵan saı keletin tásilder qoldaný arqyly taldaý júrgizýge kómektesedi. Degenmen, tarıhı derekterdiń de, derek kózderiniń de mańyzy men ereksheligi, eń aldymen, sol derekterdi nemese derek kózderin jasaýshy sýbekttermen tyǵyz baılanysty. Eger, belgili orys derektanýshysy A.S. Lappo-Danılevskııdiń sózimen aıtsaq: “ Tarıhı derek degenimiz — adam psıhıkasynyń iske asqan jemisi”
Árıne, tarıhı derektiń paıda bolýynyń basty obektıvti alǵysharty belgili bir oqıǵanyń nemese qoǵamdyq qubylystyń bolýy ekendigi belgili. Biraq, onyń ár túrli derek kózderinde qalaısha beınelenýi derekti jasaýshy jeke sýbektiń qolynda ekendigi de anyq. Olaı bolsa, bolyp jatqan nemese bolyp ótken obektıvti tarıhı qubylystardyń derekterde qaı dárejede beınelenýi, ıaǵnı obektıvti qubylystar týraly sýbektıvti málimetterdiń qaı dárejede derekterge enýi, sol derekti jasaýshy sýbektiń psıhıkasyna /dúnıetanymy, oı órisi, bilim dárejesi, dinı nanym-senimi, qoǵamdyq pozısıasy t. t./ tikeleı baılanysty. Demek, N. Nazarbaev eńbekteriniń HH ǵasyrdyń sońy men HHİ ǵasyr basyndaǵy obektıvti qoǵamdyq qubylys – KSRO-nyń ydyrap, táýelsiz Qazaqstan memleketiniń paıda bolýy jáne qalyptasýy tarıhynyń derek kózi retindegi mańyzy men erekshelikteri, sol eńbekterdiń avtory, ıaǵnı táýelsiz Qazaqstan tarıhynyń derek kózderiniń úlken bir tobyn jasaýshy sýbekt — N.Á. Nazarbaevtiń qoǵamdaǵy orny men ózindik adamı jáne tulǵalyq qasıetterimen tyǵyz baılanysty.
N. Nazarbaev eńbekteri, derektaný ǵylymy turǵysynan qaraǵanda, óziniń paıda bolýy jaǵynan jazba derek kózderiniń jeke adamdyq tobyna jatady. Al, jeke adamdyq derek kózderiniń basty ereksheligi, olarda sýbektıvti faktordyń aıryqsha oryn alýynda. Sondyqtan derek kózderiniń osy túrlerimen jumys istegende olardyń avtorlary, ıaǵnı derekti jasaýshy sýbekt týraly obektıvti málimetterdi paıdalana bilýdiń mańyzy úlken. Demek, bizdiń zertteý jumysymyzda sýbektıvti faktor retinde, derek kózderin jasaýshy N. Á. Nazarbaev týraly málimetterge súıenýge tıis bolamyz.
Qazaqstan Respýblıkasynyń tuńǵysh Prezıdenti retinde N. Nazarbaev týraly, joǵaryda aıtqanymyzdaı, az aıtylyp, az jazylyp júrgen joq. Sońǵy Prezıdenttik saılaý qarsańynda, ásirese saılaýdan keıin, N.Á. Nazarbaev týraly, onyń aıqyn jeńisiniń sebepteri týraly baspasóz betterinde kóptegen maqalar jarıalandy. N. Á. Nazarbaevtyń ómirbaıany — ómiri men atqarǵan qyzmetiniń negizgi kezeńderi jurtshylyqqa jaqsy tanys. Sondyqtan biz bul máselege, ıaǵnı N. Nazarbaevtyń ómiri men qyzmetine, ádettegideı, hranologıalyq prınsıpke saı ómirbaıandyq turǵydan emes, derek kózderin jasaýshy sýbekt retinde, derektanýlyq turǵydan qaraýymyz qajet bolady.
Eger, osy turǵydan kelsek, N. Nazarbaev eńbekteriniń táýelsiz Qazaqstan tarıhynyń derek kózi retindegi mańyzy men ereksheligi eń aldymen, onyń táýelsizdik qarsańyndaǵy jáne táýelsizdik jyldaryndaǵy resmı laýazymdaryna saı atqarǵan qyzmetterimen tyǵyz baılanysty ekendigine erekshe kóńil aýdarýǵa tıis bolamyz. Obylys kóleminde iskerligimen kózge túsken N. Nazarbaev, ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldarynan bastap respýblıkalyq deńgeıdegi basshylyq qyzmette bolsa, táýelsizdiktiń dál qarsańynda, ıaǵnı 80-shi jyldardyń sońy men 90-shy jyldardyń basynda Qazaqstan sıaqty úlken respýblıkanyń birinshi basshysy mindetin atqardy. Ol týraly QR Prezıdentiniń ınternet júıesindegi veb-saıtynda: “1979-1984 jyldary Qazaqstan KP Ortalyq Komıtetiniń hatshysy. 1984 — 1989 jyldary — Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy. 1989-1991 jyldary — Qazaqstan KP OK birinshi hatshysy, 1990 jylǵy aqpan-sáýir aralyǵynda Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń tóraǵasy boldy. 1990 jyldyń sáýirinen — Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti”- dep kórsetilgen[113]. Demek, bul, N.Á. Nazarbaevtyń dál sol jyldary bolyp ótken, qorytyndysynda KSRO –dep atalǵan alyp ımperıanyń taǵdyryn sheshken alasapyran oqıǵalardyń bel ortasynda júrip, el taǵdyry úshin jaýapty birinshi adam retinde, jańa táýelsiz Qazaqstan memlekettiligin qalyptastyrý isiniń qaınar kózinde turýyna týra keldi degen sóz.
Ol týraly N. Nazarbaevtyń ózi “Ádilettiń aq joly” atty kitabynda: “Ózimniń qyzmet jaǵdaıyma oraı osy jyldardyń barlyǵynda da, árdaıym oqıǵalardyń qalyń ortasynda júrip, olardy taldaýǵa jáne salystyrýǵa, qorytyndylar jasaýǵa, sheshimder qabyldaýǵa týra kelgendikten de, ózimniń jeke pikirimdi aıtýǵa baryp otyrmyn”-dep, jazdy [114, 219 b.]. Olaı bolsa, N. Nazarbaev eńbekteriniń táýelsiz Qazaqstan tarıhynyń derek kózi retindegi basty mańyzy, olardyń basqa da táýelsiz Qazaqstan tarıhynyń derek kózderinen negizgi ereksheligi, sol jyldaryǵy qoǵamdyq qubylystar men túbegeıli ózgeristerdiń “qalyń ortasynda júrip”, el taǵdyryn, ult taǵdyryn sheshken “sheshimder qabyldaǵan” adamnyń dúnıege ákelgendiginde. Árıne, talaı otandastarymyz, qoǵam jáne memleket qaıratkerleri táýelsiz Qazaqstannyń qalyptasý tarıhynyń kýágeri boldy, ol týraly óz estelikterin jazdy, ıaǵnı tarıhı derekterdi dúnıege ákeldi. Sóz joq, olardyń bári de Qazaqstannyń eń jańa tarıhynyń derek kózderin quraıdy. Jáne de keleshekte táýelsiz Qazaqstan tarıhyn zertteýde paıdalanylady. Degenmen, joǵaryda keltirilgen faktiler N. Nazarbaev eńbekteriniń tarıhymyzdyń túbegeıli ózgerister kezeńiniń biriniń orny bólek derek kózderi ekendigin tolyǵymen dáleldeıdi.
Degenmen, derektanýshy retinde, biz QR Prezıdenti veb-saıty sıaqty resmı de, mańyzdy derek kóziniń ózinde de qarapaıym qateliktiń ketkendigin aıtýǵa májbúrmiz. N. Á. Nazarbaev veb-saıtta kórsetilgendeı: “1990 jyldyń sáýirinen — Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti”- emes, KSRO-dep atlatyn alyp ımperıanyń quramyndaǵy Qazaq KSR-niń Prezıdenti bolyp saılandy. Al, Qazaqsatan Respýblıkasy dep atalǵan memleket, sol KSRO-nyń kúıreýi saldarynda keıin paıda boldy. Bul fakti derek qandaı deńgeıde paıda bolmasyn, ony derektanýlyq synnan ótkizý qajettigin taǵy bir ret dáleldeıdi ǵoı dep oılaımyz.
Árıne, Qazaqstannyń óz táýelsizdigine ıe bolýy sıaqty túbegeıli tarıhı ózgerister kezinde respýblıka basshylyǵynda dál N.Á. Nazarbaevtyń bolýy, bir jaǵynan taǵdyrdyń jazýy bolǵanymen, ekinshi jaǵynan, onda belgili bir zańdylyqtyń barlyǵyn da baıqaýǵa bolady. Týa bitken tabıǵı talanty, uıymdastyrýshylyq qabileti, ózin ózi syılaı bilýshilik, kóptiń biri bolyp qara kóbeıtip ortada júrýdi qalamaýy N. Nazarbaevty jastaıynan belsendilik tanytyp top aldynda júrýge ıtermeledi. Ol týraly N. Nazarbaev: “Eger ózim týraly aıtar bolsam, men eshqashan qandaıda bir basshylyq qyzmetterge aıryqsha qumartqan jan emespin. Biraq, bala kezimnen “ortasha” bolyp qalýdy unatpaıtynmyn, óz qadirimdi ózim sezerlikteı álde bir ishki sezimniń áserinde boldym. Máselen, mektepte árqashan oqýda birinshi bolýǵa talpyndym. Mundaı sezim ózin qurmetteıtin kez kelgen adamǵa tán dep oılaımyn. Al eger adam ózin syılaýdan qalsa, onda odan ómirde aıtarlyqtaı dáıekti eshnárse shyqpaıdy. Maǵan udaıy basshylyq etý buıyrǵandaı-aq, árdaıym áıteýir bir organdarǵa saılanýmen boldym: joǵarǵy klastarda mektep oqýshylar komıtetiniń múshesi boldym, árdaıym mektep, aýdan komsomol aktıviniń qatarynda júrdim”- deıdi [114, 69 b.].
N. Nazarbaevtyń mektepte oqyp júrgende-aq belsendilik tanytyp, qatarynyń aldy bolyp júretindigi týraly ustazy Seıithan Isaev aqsaqal: “Nursultan alǵyr, minezi ornyqty, bilimge yntaly bala bolatyn. Ónerliligimen esimi aýdan kóleminde belgili bolyp jatatyn. Qoǵamdyq jumystarǵa, mektep ómirindegi ár qıly isterge bel sheshe aralasyp ketetin. Komsomol uıymy qat-qabat sharýalarynyń ár kez basy-qasynda júretin”- dep eske alady[11,123 b.].
Osylaı, bala kezinen qalyptasa bastaǵan belsendilik, iskerlik qasıetterin N. Nazarbaev ómirge endi aralasa bastaǵan jastyq jyldarynda odan ári damyta bildi. Keleshek Elbasynyń óziniń iskerlik qasıetterin, uıymdastyrýshylyq qabiletin jas kezinde-aq kórsete bastaǵandyǵy týraly jastyq shaqtaryn birge ótkizgen dosy, Qaraǵandy metalýrgıa kombınatynyń seh bastyǵy Qýanysh Omashev jaqynda “Egemen Qazaqstan” gazetinde jarıalaǵan maqalasynda jas jigit Nursultan týraly aıta kele: “Iá, adam isinen, talabynan tanylady. Ortamyzdan top jaryp shyqqan bul jigittiń tegin azamat emestigi sol kezdiń ózinde seziletin”-dep [10, 12 b.], oǵan dálel retinde bir mysal keltiredi.
“Men Nurekeńmen Qaraǵandy polıtehnıkalyq ınıstıtýtynyń Temirtaýdaǵy fılıalynda oqyp júrgenimde tanystym”-deıdi Q. Omashev. “Kisini baýrap alatyn qasıetimen kýrstastarymyzdy úıirip áketti. Óndiristen qol úzbeı oqydyq. Kúndiz jumystan moıyn burylmaıtynyna, keshkisin sabaqtan bas kóterilmeıtinine qaramastan, bir ýaq kórkemónerpazdar úıirmesine qatysýǵa da úlgertinbiz. Aralas-quralastyǵymyz stýdenttik qurylys otrádynda birge bolǵanymyzda tipti bekı tústi. Bul da kimniń kim ekenin kórsetetin orta ǵoı. Sonyń bir jarqyn kórinisi jas Nursultannyń boıynan munda da tanylyp edi.
Ol ýaqytta, ıaǵnı alpysynshy jyldardyń basynda Nura aýdanyndaǵy “Balyqtykól” keńshary jańadan shańyraq kóterip jatqan edi. Osynda birnshe turǵyn úı salýǵa kirisken otrádymyzdyń jumysy kópke uzamaı toqtady da, qol qýsyryp otyryp qalýǵa májbúr boldyq. Otrád jetekshisi Knázev bolsa, buǵan onshalyqty qam jemeı, jaıbaraqat ýaqyt ótkizýmen júrdi. Kúzge deıin birqatar otbasyny baspanaly etýge bizge úmit artqan jergilikti basshylardyń: “Jigitter, qapyda qaldyratyn boldyńdar-aý”,-dep renish bildirýi janymyzǵa batyp, tyǵyryqtan shyǵýdyń amalyn qarastyrdyq”-deı kele, sol tyǵyryqtan Nursultannyń belsendilik tanytý arqasynda ǵana shyqqandyǵyn aıtady.
Eki aptadaı joq bolyp ketip, qajetti qurylys materıaldaryn taýyp kelgen N. Nazarbaev týraly: “Ol oblystyq mekemelerden bastap, irili-usaqty kásiporyn basshylarynyń esikterin tozdyryp, aqyry maqsatyna jetipti. İle jumysymyz da qyzyp sala berdi. Tańnyń atysy, kúnniń batysy tynym bolmaı, úılerdi birinen soń birin qaz-qatar salyp shyqtyq. Olar paıdalanýǵa berilip, jurt qýanyshqa bólengen sátte stýdent qurlysshylarǵa, sonyń ishinde ásirese, komandırimiz Nazarbaevqa aq alǵystaryn jaýdyrdy…Osynda boı túzegen alǵashqy kóshedegi úı qabyrǵasynda “Bul úılerdi Nursultan Nazarbaev jetekshilik etken stýdenttik qurylys otrády saldy” dep jazylǵan eskertkish taqta tur”-deıdi [10, 19 b.].
Mine, osylaı, sanaly ómirin óz iskerliginiń arqasynda qatarlarynyń aldy bolyp, kópshiliktiń alǵysyn alýdan bastaǵan N.Á. Nazarbaevty jastaıynan respýblıka, tipten Odaq deńgeıinde de tanymal bolýyna áser etken de, sol belsendiligi, tabıǵat bergen boıyndaǵy talaby men talanty dep aıtýǵa bolady. Onyń aıqyn dáleli 1962 jyly aqpan aıynda, ıaǵnı 21 jasynda respýblıka komsomolynyń onynshy sezinde sóılegen sózi. QR Prezıdenti muraǵatynda saqtaýly turǵan sol sıeze sóılegen sózine, N. Nazarbaevtyń saıasatker retinde qalyptasý tarıhynyń mańyzdy derek kózderiniń biri retinde derektanýlyq taldaý jasaý, boıynda ulttyq sezimi bar, jalyndaǵan jas saıasatkerdiń qalyptasa bastaǵandyǵyn kórsetedi.
Sıez delegaty retinde óz sózin: “Myńdaǵan jyldar boıy bizdiń ata-babalarymyz mańyratyp qoı, kisinetip jylqy baqqan sheksiz-shetsiz dalada keńes halqynyń qolymen jasalǵan alyp zavod boı kóterdi – ol bizdiń elimizdiń tórtinshi metalýrgıalyq bazasy – ol Qazaqstan magnıtkasy”- dep bastaǵan N. Nazarbaev: “Men bizdiń zavodtaǵy qazaq jigitterine erekshe toqtalyp, olardyń ómiri men jumystary týraly aıtqym keledi. Olar óz kásipterin jete meńgerip, qázir jaqsy jáne úılesimdi jumys istep júr. Olar: Súleımenov, Sársekenov, Myrzahmetov, Salımov t.b.”- dep biraz qazaq jigitteriniń attaryn atap, olarǵa metalýrg mamandyǵyn úırenýge kómektesken, elimizdiń basqa metalýrgıalyq zavodtarynan kelgen ózge ulttardyń tájerıbeli aǵa býyn ókilderine alǵys aıtýdy da umytpaǵan [115].
Sonymen qatar N. Nazarbaev óz sózinde kemshilikterge de toqtalǵan. Ol: “Óndiristik tájirıbeden ótken 800 adamnyń 300 zavodttan ketip qalǵan. Keıbireýleri qıyndyqqa shydamaı qashyp ketken. Ásirese, ol, Semeı, Almaty, Ońtústik-Qazaqstan oblystarynan kelgen jastarǵa tán”-dep, qazaq jastarymen durys jumys júrgize almaǵany úshin sol oblystardyń komsomol uıymdarynyń jetekshilerin synǵa alǵan [116].
Baıandamada: “1960 jyldyń 3 shildesinde (Demek, dál 20 jasynda – S. S.) maǵan óz qolymmen birinshi qazaqstandyq shoıyndy quıýyma týra keldi. Basqa da kóptegen joldastarym sıaqty, men de polıtehnıkalyq ınstıtýtta oqımyn. Ótken jyldyń sońynda meni KOKP-ǵa múshelikke kandıdat etip qabyldady. 1961 jyldyń sońynda maǵan komýnıstik eńbektiń ekpindisi degen ataq berildi”- dep, N. Nazarbaev ózi týraly da aıtýdy umytpaǵan[117].
Odan ári baıandamashy, sıeze respýblıka basshylarynyń da qatysyp otyrǵandaryn paıdalanyp, qala men kombınattyń sheshilmeı jatqan problemalary týraly aıta kele: “Bulardyń birazyn óz kúshimizben sheshe alamyz, biraq basqalaryn biz ózimiz sheshe almaımyz. Olar: jastardyń durys demalýlaryna qajetti mádenıet saraıynyń joqtyǵy, sportpen aınalysýǵa múmkindik beretin stadıonnyń joqtyǵy. Bizdiń qalanyń komsomal jastarynyń atynan osy bir biz úshin qıyn máseleni sheshýge kómektesýlerińizdi suraımyn”- dep qala jastarynyń ótinishin de jetkizgen [118].
Qala jastarynyń, ásirese, qazaq jastarynyń taǵy bir ótinishin N. Nazarbaev óz baıandamasynda sheber jetkize bilgen. Ol: “Taǵy bir ótinish. Biraq bizdi durys túsinińizder, bizde qazaq jigitteriniń sany óte kóp, al qazaq qyzdary tipten joq. Sondyqtan óz dostarymnyń atynan dáriger, muǵalim, qurlysshy qyzdarǵa aıtamyn – bizge, Qazaqstan Magnıtkasyna kelińizder, munda bárińe de naǵyz jumys tabylady”- dep, sezge qatysýshylardy dý kúldiredi[118]. Jalpy, jattandy baıandamalardan jalyǵa bastaǵan sezge qatysýshylardy Nazarbaevtyń baıandamasy bir serpiltip tastaǵan sıaqty. Olaı deıtinimiz baıandama barysynda “dý qolshapalaqtaýdyń” jıi estilip turǵandyǵy muraǵat qujatynda aıtylǵan.
Sheshen óz sózin: “Bizdiń urpaq komýnızmde ómir súretin bolady, biz ony óz qolymyzben ornatamyz, biz oǵan senimdimiz”-degen jalyndy sózdermen aıaqtaǵan[119]. Bul, jas jigittiń adal seniminen týǵan sózder ekendigine esh kúmán joq. Olaı deıtinimiz, ótken ǵasyrdyń 60-shy jyldarynyń óz qatarly mıllıondaǵan jastary sıaqty, N. Nazarbaevta partıaǵa sheksiz sendi, óz qoldarymen adamzattyń jarqyn bolashaǵy – komýnıstik qoǵam ornatyp jatqandyǵyna senimdi boldy.
Jalpy alǵanda, baıandama sheshendik ónerdiń barlyq talaptaryna saı daıyndalǵan jáne baıandamashy óz oıyn sheberlikpen jetkize bilgen dep aıtýǵa bolady. Osy baıandamadan keıin ony Qazaqstan LKJO OK múshesi etip saılasa, sol jyly ótken BLKJO 14 sezinde BLKJO OK múshelikke kandıdat bolyp ótti. N. Á. Nazarbaevtyń úlken saıasatqa kelýi osylaı bastaldy dep aıtýǵa bolady.
N. Nazarbaev eńbekteriniń táýelsiz Qazaqstan tarıhynyń derek kózi retindegi mańyzy men ereksheligin aıqyndaıtyn basty faktorlardyń biri – qandaı qyzmet atqarmasyn, qandaı bıik laýazymǵa ıe bolmasyn, barlyq ýaqytta onyń obektıvti qalyptasqan realdi jaǵdaıdy tolyǵymen anyqtap alýy jáne sodan shyǵa otyryp naqty sheshimder qabyldaýy. Mysaly, ol óziniń Qaraǵandy metalýrgıa kombınatynyń partkom hatshysy retinde SOKP Ortalyq Komıteti Sekretarıatynda, onyń aldynda sol kezdegi KSRO-daǵy ekinshi adam retinde belgili bolǵan M.A. Sýslovpen bolǵan áńgimesi týraly: “… bárin qaz-qalpynda túgel aıttym. Adamdarǵa eshqandaı jaǵdaı jasalmasa da kombınatty qalaı salyp shyqqanymyzdy aıttym. Alyp qurylystyń júzdegen iri-iri kem-ketikterin, kombınattyń áli qorshalmaǵanyn, bolat tabaqshalardy kim kóringenniń qalaı bolsa solaı úıdi-úıine mashınamen tasyp alyp ketýine bolatynyn da aıttym. Turǵyn úıdiń, balabaqshanyń salynbaǵanyn, kúndelikti qajetti azyq-túlik ónimderi men buıymdardyń jetispeıtinin de sóz ettim. Aýa raıynyń asa qolaısyzdyǵyn, borandy-shashyndy kúnderi jumysshylardyń kombınatqa jete almaı qalatyny jóninde de aıttym. Áıelderge jumys tabyla bermeıtinin de jasyrǵan joqpyn…
Ol meniń sózimdi bólmesten yqylas qoıa tyńdady. Al sonan keıin suraq bere bastady, tipti usaq-túıek jaılarǵa da kóńil aýdaryp, qoıyn dápterine túrtip aldy”-deıdi [114, 103-104 bb.].
Al, ondaı, sol kezdegi ólshem boıynsha eń joǵary deńgeıde ótken búkpesiz, boıamasyz ashyq áńgimeniń ne bergendigi týraly: “Qalamyz boı túzeı bastady. Jaqsy jabdyqtalǵan turǵyn úı oramdary, segiz balabaqsha, 15 myń oryndyq stadıon, elý metirlik júzý jolaqshasy bar sý basseıini salyndy. Sý qoımasynyń oń jaǵalaýynda demalys úıi, saýyqtyrý-emdeý mekenjaıy paıda boldy. Eń bastysy, árıne, páterge degen kezekti joıdyq. Mamandardyń turaqtamaýy buryn 32 prosent bolsa, endi ol 9 – 10 prosentke tústi”-deıdi [114, 106 b].
Osylaı, kezinde kórkeıýine N. Nazarbaev úles qosqan Temirtaý qalasynyń búgini týraly Qýanysh Omashev: “Byltyr kúzde Temirtaý qalasynyń ornaǵanyna 60 jyl tolǵany atap ótildi. Bul kúnde ol jaınap-jarqyraǵan, kóz qyzyǵarlyq kúıge enip, keremet qulpyryp bardy. Ásirese, qonys toıyn jasaýshylar kóp. Páter baǵasynyń qaltaǵa qolaılyǵyn paıdalanyp, baspanaǵa qoly jetip jatqandar jetkilikti. Solardyń deni jastar. Shýaqty ómir qushaǵy ashylǵanyna shattanady bári. Birinen soń biri boı túzegen áleýmettik-turmystyq nysandar qalanyń ósip-órkendeýge bet túzegenin kórsetedi. Temirtaýlyqtar muny óz ortalarynan shyqqan Prezıdentteriniń eli úshin eren eńbeginiń bir shapaǵatyndaı kóredi”-deıdi [10, 25 b.].
SOKP Ortalyq Komıtetiniń Sekretarıatynda sóılegen sózi, tek Temirtaý qalasynyń ǵana emes, sonymen qatar Nursultan Ábishulynyń óz taǵdyryna da áser etken sıaqty. Ol týraly N. Nazarbaev: “Arada birneshe jyl ótkennen keıin D.A. Qonaev kóńildenip otyrǵan bir sátinde meniń SOKP Ortalyq Komıtetiniń Sekretarıatynda sóılegen sózimniń áseri kúshti bolǵanyn, ondaǵylardyń maǵan nazar aýdaryp, esterinde saqtap qalǵanyn ózime aıtqan bolatyn. Tórt jyldan keıin meniń Qaraǵandy oblystyq partıa komıtetiniń ónerkásip jónindegi hatshylyǵyna usynylýyma shamasy, osy jaǵdaı kóbirek yqpal etse kerek”-dep, eske alady deıdi [114, 107 b.].
Al, onyń Máskeýdegi SOKP OK sekratarıatyna qalaı baryp, SOKP basshylarynyń kózderine qalaı túskendigi týraly Azıanyń bes birdeı asqar tulǵalaryna arnalǵan “Azıa asqarlary” atty kitaptyń N. Nazarbaevqa arnalǵan bólitinde: “Onyń ómiri tipti de jaı emes jaǵdaıda qalyptasty. Biraq túpkirdegi aýyldan shyǵyp, óz eńbek jolyn zaýytta túrli jumystar atqarýdan bastaǵan balań jigit óz qabiletine senimdi bolyp, kez kelgen ortada aıqyn kóshbasshylyq qasıetterimen tanylady, al ol onyń, sol kezder úshin ósýdiń birden-bir joly bolyp tabylatyn, aldymen joǵary komsomoldyq, onan keıin partıalyq qyzmetterde joǵarylaýyna jaǵdaı jasady.
Degenmen Nazarbaevty qarapaıym partıalyq fýnksıoner dep ataý qıyn bolatyn. Joǵary órlegen alǵashqy sátinen bastap ol ózin memleketshil adam jáne qatań pragmatık retinde tanyta bildi.
…37 myńdaı adam jumys istegen alyp metalýrgıa kombınatynyń partıalyq basshysy bola júrip, ol sosıalısik ekonomıkanyń olqylyqtaryn óz tájerıbesinde kóre bildi.
Eldiń basqa da kásiporyndaryndaǵy sıaqty kombınattyń óndiristik jospary joǵary jaqtyń kúshtep tańýymen belgilendi. Ony kez-kelgen jolmen oryndaý kerek bolatyn. Sondyqtan ónim kólemin ósirip kórsetý, qoımadaǵy qorlar jáne qosyp jaza salý sıaqty aıla-amaldardyń bári paıdalanyldy.
Ol osylardyń bári týraly maqala jazyp, ol kompartıanyń basty gazeti – “Pravdada” jarıalandy. Odan janjal týyndady. Nazarbaevty esep berýge Máskeýge shaqyrdy. Jurttyń bári onyń mansap joly aıaqtaldy dep sanady. Keıin ózi: “Qyzmetten alyp, jazalaıtynyna senimdi bolyp bardym”, dep eske túsiredi. Eger birbetkeı partorg zaýytty daǵdarystan shyǵarýdaǵy óz josparyn baıandap, qajetti sharalardy usynbaǵanda ol solaı bolatyn da edi. Oǵan sendi – ol sendire biletin. Kombınatqa bólingen qarjy jaǵdaıdy túzedi, al Nazarbaev Qazaqstanda irilerdiń qataryndaǵy Qaraǵandy oblysynyń ekinshi basshysy boldy”-dep jazylǵan [102, 14 b.].
Osylaı, sanaly ómir jolynyń basynda-aq ózin aqtaǵan jumys isteý tásili, birtindep N.Á. Nazarbaevtyń ómirlik pozısıasyna aınaldy. Qaı jerde bolmasyn qalyptasqan realdy shyndyqty aıtýy, oǵan talaı jaýapty sátterde, talaı kúrdeli kezeńderde durys jol taba bilýge jáne kópshiliktiń senimine ıe bolýyna kómektesti. Mysaly, 1986 jyldyń aqpanynda Mınıstrler Keńesiniń Tóraǵasy retinde Qazaqstan Kompartıasynyń HÚİ sezinde jasaǵan baıandamasynda: “Jergilikti jerlerde qalyptasqan, jekelegen tabystardy badyraıtyp kórsetýdiń jáne qaıdaǵy bir eńbegi úshin aýdandyq jáne oblystyq bastyqtardy madaqtaýdyń áli joıylmaǵan stıli óziniń teris zardaptaryn tıgizýde. Osynyń báriniń múmkin bolýynyń taǵy bir sebebi – respýblıka basshylyǵynyń mundaı jaramsyz jumys ádisterin der kezinde jáne partıalyq prınsıptilikpen tıyp otyrmaýy… Jep qoıý men talan-tarajǵa salýdyń saldarynan respýblıka sovhozdarynda 5 jyldyń ishinde 120 myńǵa jýyq iri qara, 1,7 mıllıon qoı, 42 myńdaı jylqy men shoshqa kem bolyp shyqty”- dep, respýblıka kóleminde jiberilgen kemshilikter týraly ashyq aıtsa [114, 172-181 bb.], SOKP saıası búrosynyń múshesi retinde SOKP HHÚİİİ sezinde sóılegen sózinde: “Qaıta qurý bastalǵaly bes jyl ótken kezde eleýli kemshiliktersiz júrip jatqan sala bizde joq ekenin adal moıyndaýymyz kerek… Meniń ózime josparly sharýashylyqtan rynok stıhıasyna kóshý jolyndaǵy osyndaı dúrlikpe, asyǵys ázirlik tý syrtynda kúni buryn ázirlengen aıqyndamalary joq armıanyń jantalasa sheginýin eske salady… Qaıta qurýdyń naqty aıqyndamasynyń joqtyǵy ultaralyq qatynastarǵa erekshe kúızelte salqynyn tıgizdi. Kóp ultty memleket jaǵdaıynda naq osy neǵurlym mańyzdy aspektiniń qaıta qurý ınısıatorlarynyń nazarynan múldem tys qalǵanyna tek qana tańdanýǵa balady…”-dese [114, 259-267 bb.], SSRO Halyq depýdattarynyń İÚ sezinde jasaǵan baıandamasynda: “Múldem ashyq aıtatyn mezgil jetti: ekonomıkalyq reformany júzege asyrýdaǵy qatelikter eldi onyń tarıhynda bolyp kórmegen, kóp uzamaı-aq bastalatyn daǵdarys shegine jetkizdi…Úkimettiń naryqqa kóshý jónindegi óli týǵan baǵdarlamasyna úkimettiń bedelin saqtaý úshin jasandy túrde jan bitirý – tipti de máz bolarlyq mámle emes. “Jaby at pen sulý quralaıdy bir arbaǵa jegýge bolmaıtyny” belgili ǵoı! Al biz bolsaq búkil bolmysy bir-birine qarama-qaıshy eki jaqty tabystyryp, endi tabıǵatqa qaıshy nekeniń nátıjesinde, bylaısha aıtqanda, qandaı qubyjyqtyń paıda bolatynyn kútip otyrmyz”-deıdi [114, 260 b.].
Bul keltirilgen mysaldar, birinshiden, N. Nazarbaevtyń barlyq deńgeıde de shyndyqty taısalmaı aıta bilgendigin dáleldese, ekinshiden, SOKP basshylyǵynda ondaǵan jyldar boıy qalyptasyp, ábden qatyp-semgen eldi basqarýdyń “dástúrli” tásilderinen bas tartyp, basty maqsat etip qaıtse de “úkimettiń bedelin saqtap qalý” emes, qalyptasqan realdy jaǵdaıdan shyǵa otyryp, qanshalyqty ashshy bolmasyn shyndyqty moıyndaı otyryp, sheshim qabyldaýǵa umtylǵan jańa tıpti basshy ekendigin kórsetedi.Úshinshiden, mundaı prınsıpti pozısıa onyń eńbekterindegi málimetterdiń shynaıylyq deńgeıiniń joǵary ekendigin dáleldeıdi.
N. Á. Nazarbaevtyń jastyq jigeri, qandaı iste bolmasyn alǵyrlyq tanytýy jáne boıyndaǵy qudaı bergen kúsh-qýaty memleket qaıratkeri retinde tez ósýine áser etti. Onyń nebári 44 jasynda Qazaq KSR-y sıaqty úlken respýblıkanyń Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy bolyp taǵaıyndalýyna da sol jeke basynyń tabıǵı qasıetteri negiz bolǵan. Ol týraly sol kezdegi respýblıkanyń birinshi basshysy D. A. Qanaev “Aqıqattan attaýǵa bolmaıdy” degen atpen jaryq kórgen zamanhatynda: “Nazarbaevtyń eń basty artyqshylyǵy onyń qylshyldaǵan jastyǵy, alǵyrlyǵy men lapyldaǵan qaırat-jigeri edi. Ózimizdiń ornymyzdy basatyndyrdyń qamyn biz oılamasaq, kim oılaýǵa tıis. Sondyqtan da Qazaq KSR Mınıstrler Keńesiniń tóraǵasy B. Áshimuly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń Prızıdýmynyń tóraǵalyǵyna saılanǵan kezde men Nazarbaevty úkimet basshylyǵyna usyndym” dep jazdy[12, 385 b.].
SOKP basshylarynyń ózderi esh ýaqytta senbegen ýtopıalyq tátti qıalı nárseler týraly memlekettik deńgeıde aıtýlarynyń, óz oılaryn ómir shyndyǵy retinde halyqqa usynýlarynyń is júzinde ne bergendigi burynǵy “keńes halqyna” jaqsy belgili. Ol týraly N. Nazarbaev “Ádilettiń aq jolynda”: “Sońǵy jetpis jyldaǵy óz tarıhymyzǵa kóz júgirter bolsaq, asa kúrdeli memlekettik, áleýmettik jáne ekonomıkalyq problemalardy sheshýge ýtopıalyq turǵydan kelýdiń qanshama mysalyn tabar edik deseńizshi!”-deıdi [114,41b.]. Bólshevıktik-kommýnıstik partıanyń “dana basshylyǵynyń” arqasynda, aldymen “sosıalısik” qoǵam, keıinnen “kemeldengen sosıalızm” ornatqan keńes halqy ótirikke, jalǵan ýádege ábden toıyp bolǵan. Oǵan ashshy da bolsa shyndyq qajet edi. Mine, osyndaı jaǵdaıda N.Á. Nazarbaevtyń shyndyqty aıta biletin jańa býyn basshylarynyń ókili retinde tarıh sahnasyna shyǵýy, burynǵy Odaq kóleminde oǵan degen el senimin týdyrdy. Onyń Tıbılısı, Taýly Qarabaq oqıǵalaryna aralasyp, ara aǵaıyndyq mindetin abroımen atqaryp shyǵýy, Odaq kólemindegi eń joǵary oryndardyń birine usynylýy sonyń dáleli.
N. Nazarbaevtyń búkil KSRO kóleminde eldi aýzyna qaratqan saıasatker retinde tanymal bolǵandyǵy týraly “Azıa asqarlarynda”: “Nazarbaev KSRO Halyq depýtattarynyń 1989 jylǵy 1 sezinde, ózi birden jáne sózsiz qabyldaǵan gorbachevtik qaıta qurýdyń tórtinshi jylynda, jańa úlgidegi reformator ári saıasatker retinde shynaıy tanyldy. Degenmen, búkil el kútken reforma bir orynda maltyǵyp qalǵan bolatyn.
Qaıta qurý jyldarynda el halqy partıa basshylarynyń sózderinen tyń lep estımiz be degen úmitpen sıezerden berilgen telehabarlardy jibermeýge tyrysatyn. Sol kezde reformanyń kemshilikteri men osal tustary týraly batyl aıtyp, odaqtyq ekonomıkany basqarýǵa qatysty óz kózqarastaryn búkil elge málimdegen Nazarbaevtyń sózi kóptegen adamdardy tańyrqatty. Qazaqstandaǵy bes jyldyq premerlik tájerıbe Nazarbaev úshin jaqsy mektep boldy. Onyń aıqyn dáıektelgen, sendiretin de senimdi sózderi sol kezde búkil el nazaryn ózine tartyp, Garbachevtyń ózinen de kem túspeıtin kúshti, harızmalyq saıasatkerdiń paıda bolǵanyn búkil elge pash etti”- dep aıtylǵan [102, 15 b.].
N.Á. Nazarbaevtyń HH ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵynda KSRO sıaqty alyp derjava basshylary arasynda osyndaı úlken bedelge ıe bolýynyń taǵy bir sebebi, onyń óz sózine, óz isine asa úlken jaýapkershilikpen qaraýy, sózi men isiniń únemi saı kelýi, ıaǵnı el aldyndaǵy, halyq aldyndaǵy óz jaýapkershiligine degen tereń sezimi. Ol týraly Nursultan Ábishuly 1991 jyldyń kókteminde, ıaǵnı el taǵdyry túbegeıli sheshiler tarıhı sáttiń qarsańynda: “Iá, bir kezde men bolashaqtaǵy óz taǵdyrymdy qara metalýrgıasyz elestete almaýshy edim. Biraq, ómir ózinshe óktemdik júrgizdi.Qazir men úlken saıası joldan ótip úlgerdim. Sóıtip, saıası jumys maǵan ózimdi ózimniń kórsetýime, ózimniń boıymdaǵy álde bir jańa múmkindikterdi ashýyma septigin tıgizdi. Biraq, naǵyz qanaǵattanǵandyq sezimi tipti de qazir respýblıka men búkil elimizde bolyp jatqan qublystarǵa yqpal etýge múmkindigimniń bar ekendiginen kelmeıdi. Saıası jáne memlekettik qaıratkerdiń enshisi – bul eń aldymen onyń ıyǵyna túsken orasan zor aýyr eńbek jáne , buǵan senińiz, jaıbaraqat ómir súrýge mursha bermeıtin ǵalamat kúshti jaýapkershilik sezimi. Bul jerde moraldyq qanaǵattanǵandyq sezimine bólenetin bir-aq nárse bar, ol óz halqyńnyń muń-muqtajy men talap-tilegin túsinetinińdi, ony aıta alatynyńdy, adamdardyń tarapynan qoldaý tabatynyńdy seziný ǵana. Álibette, bul rette eshqashan da masattynyp, máz bolýdyń qajeti joq — ózińdi óziń asyra baǵalaýdyń nege alyp baryp soqtyratynyn bizdiń bárimiz de jaqsy bilemiz. Al, eńbegińniń esh ketpegenin sezingende, ótken joldardyń qıyndyǵyna ókinbeý kerek”-degen [114, 100 b.].
Ol kezde eldiń de, erdiń de, ásirese el basshysynyń da “ ıyǵyna túsken orasan zor aýyr eńbektiń”, jurt bolyp birigip kóterer qıyndyqtardyń, synalar sáttiń áli alda ekendigin, árıne eshkim de bilgen joq. KSRO sıaqty alyp ımperıanyń kóp uzamaı-aq túbinen shirigen kári emendeı qulaýy, bárin de jańa jaǵdaıda, jańa mindetter sheshýge májbúr etti. Degenmen, bul jaǵdaıda respýblıka Prezıdenti retinde N.Á. Nazarbaevtyń “ıyǵyna túsken orasan aýyr eńbektiń” birneshe ese artqandyǵy túsinikti.
KSRO-nyń ydyraýynan birneshe aı buryn ǵana: “Mende ádetten tys ataqqumarlyq nıet atymen bolǵan emes, ony oılaýǵa mursha da joq edi – ómir maǵan qashanda óziniń, kóbnese kádimgi qarapaıym, keıde tym qatal zańdaryna sáıkes talaptaryn ústemdikpen usynyp keldi. Negizinen alǵanda qashan da derlik bir problemany: qaıtkende de shydaý, tótep berý problemasyn sheshýge týra kelip otyrdy” — dep, aıtqan [114, 48-49 bb.]. N. Nazarbaevqa, ómir taǵy da shydamdylyq tanytyp, táýelsiz Qazaqstan memlekettigin qaıta qalyptastyrý mindetin júktedi. Onyń eńbekteriniń táýelsiz Qazaqstan memleketi tarıhynyń derek kózi retindegi mańyzy men ereksheligi de osy faktorlerden týyndaıdy.
N. Nazarbaev eńbekteriniń derektik mańyzy men ereksheligin aıqyndaıtyn kelesi faktorlar tobyn onyń jeke adamı jáne tulǵalyq qasıetteri quraıdy. Belgili zıaly qaýym ókilderi M. Joldasbekov, Q. Salǵarın jáne A. Seıdinbekter “Elbasy qandaı bolý kerek?-degen suraqqa:
“ — Ulty qazaq, ulttyq dástúrdiń ýyzyna jaryǵan, halqynyń bar qadyr-qasıetin boıyna jınaǵan; tilin, tarıhyn, mádenıetin, ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin jetik biletin; ultyn jan-tánimen súıetin, onyń mártebesin ósiretin ultjandy; deni taza, ary appaq, jurtshylyqty alaqanyna salyp aıalaıtyn, senimin úmitin aqtaı alatyn, el taǵdyryna jaýap bere alatyn Azamaty; kek saqtamaıtyn, óshtespeıtin, bar qazaqty baýyr tutyp, basynan sıpaı alatyn meıirimdi Janashyry; qar jaýsa – kúrek, jel tursa tirek bola alatyn halaqtyń qamqorshy Qyzmetshisi; aǵany aǵadaı, inini inideı syılaıtyn, ádepten attamaıtyn, eshkimdi bólip-jarmaıtyn, halqynyń muńdasy, Taǵdyrlasy; qoryqqanda – qorǵan, taryqqanda – pana, zaryqqanda sana bola biletin, el tanyǵan, kópshilik moıyndaǵan, minezge baı, antqa adal, sertke berik, peıili keń, baılyqqa qunyqpaıtyn qazaq halqynyń shyn Perzenti bolýy kerek;
— El basyna kún týsa aýyzdyqpen sý ishetin, etikpen sý keshetin; týǵan jerin, Otanyn qyzǵyshtaı qorǵaıtyn, kóziniń qarashyǵyndaı saqtaıtyn; iske alymdy, sózge shalymdy, búgingisin oza oılaıtyn, erteńin durys boljaıtyn kóregen Kósem bolýy kerek;
— Adamzat tarıhyn, din tarıhyn, qoǵamnyń, memlekettiń damý zańdylyqtaryn, álemdik úderisti jetik biletin, ony júzege asyra alatyn İsker; Qazaqstannyń baılyǵyn tógip-shashpaı halyqtyń ıgiligine aınaldyratyn, Qazaqstandy ozyq elderdiń qataryna qosa alatyn, nardyń júgin kóteretin Qaıratker bolýy kerek;
— Halyqaralyq qaýymdastyqqa keńinen tanylǵan, órkenıetti elderdiń basshylarymen terezesi teń, sóıleskende sózi asatyn, egeskende eńsesi basatyn, eldeskende meırimin shashatyn aýzy ýáli, sózi dýaly Saıasatker bolýy kerek.
Mundaı erdiń aıtqany em, isi berekeli, eli yntymaqty bolady; jurtshylyq zamanyna saı týǵan osyndaı erge ǵana senip, sońynan eredi”-dep jaýap bergen [73, 11 b.].
Bul aıtylǵan ólshemderdiń N. Nazarbaev boıynan tabylatyndyǵy jáne olardyń onyń jazǵan eńbekteriniń shynaıylyq, tolyqtyq deńgeıleriniń joǵary bolýyna áser etetindigi anyq. Birinshiden, N. Nazarbaev qazaq halqynyń qalyń ortasynan shyqqan qarapaıym kópshiliktiń ókili. Sondyqtan ol óz halqynyń turmys-tirshiligin, bolmysyn, tili men dinin, salt-dástúrin ana sútimen boıyna sińirgen, eńbeke erte aralasyp, soǵystan keıingi aýyl taýqymetin jastaıynan kórip ósken jan. Ol óziniń jastyq shaǵy, ıaǵnı adamı qalyptasýynyń negizi týraly “Ádilettiń aq jolynda” jáne 1997 jyly “Egemen Qazaqstan” gazetiniń bas redaktory Ýálıhan Qalıjan men baspager Muhtar Qul- Muhamedke bergen jáne “Halyqtan jasyratyn eshteńe joq”-degen atpen jarıalanǵan suhbatynda jan-jaqty aıtqan. Sondyqtan ol eńbekter túpnusqalyq derek kózi retinde keleshek Elbasynyń jastyq shaǵynan mol málimetter berýlerimen qundy.
