Daraqylyq pen dańǵaza
«Ótpeli kezeńde kitap, ásirese, óleń oqylmaıdy» degen boljam bar. Alaıda, bul ómir bolǵandyqtan, atalmysh qaǵıdatqa kereǵar jaıtqa kýá bolýmyz da bek múmkin. Eldiń bári aqshanyń sońyna túsip, ádebıet adyra qalar ma eken desek, bala-shaǵasynyń yryzdyǵyna shatty-butty shımaılaryn kitap etip shyǵaryp, máńgilikti arzanǵa satyp alǵysy keletinder de kóbeıe túsken. Bizdiń munaıly Mańǵystaýda birtúrli (jyndy deýge tilimiz barmaı tur) adamdardyń da shabyty shalqýda. Aqyndyq degen qasıet pe, álde qasiret pe dep te oılap qalasyń keıde. Munyń syryn bilgen áli eshkim joq. Dóńgelengen dúnıege biraýyq nazar salsań, Qurbanǵuly Berdimuhammedov qusaǵan dıktator da bar tirligin ysyryp qoıyp, «Alǵa, Túrkimenstan!» dep óleń jazýda. Ári qudaıy kórshi, ári munaı men aqsha jóninen túrkimen týysqandardan kemshin túspeıtin mańǵystaýlyqtar qarap qalsyn ba, tekirektegenniń tóbesine tom-tom kitappen uratyn bolǵan. Tapsyrmamen 30-40 kitap jazǵan jýrnalıs jurtqa shekelep qarasa, Ábish Kekilbaevtyń synyptasymyn dep 5-6 tom shyǵarǵan molager ózin klasık sezinedi.Átesh barlyq jerde birdeı shaqyrǵandyqtan qoǵamda oryn alyp jatqan jaǵdaılar bizdiń Mańǵystaýda da oryn alady. Búginde Mańǵystaý – tek 363 Áýlıeniń ǵana emes, birneshe kitaby bar birtúrli adamdardyń da mekeni.
Osydan 10-15 jyl buryn Qalbaı Ábdiraman degen tekesaqal kisi jazbalaryn kserokopıadan shyǵaryp, jınaq retinde Aqtaýdaǵy kez kelgen mekemege arbamen taratyp júretin, dúńgirshekterge, dýaldarǵa, baǵanalarǵa jazbalaryn japsyryp ketetin. Bylaıǵy jurtqy senimsizdeý kóringenimen bul – bolǵan oqıǵalar. Muny Qalbaı Ábdiramannyń ózi de Aına Kemejanǵa arnalǵan «Qaryndasym» degen jazbasynda: «Bir óleńim Atanyń úńgirinde, Bir óleńim Jeńistiń dúńgirinde...», «Kóshirmelep ár jazǵan óleńimdi, Bar qazaqtyń úıine japsyramyn!..» sıaqty joldarmen baıandaǵan. Bir qyzyǵy, jınaqtardyń syrtynda únemi Muqaǵalı, Tólegen jáne avtordyń birge túsken (árıne, qoldan jasalǵan kollaj) sýreti bolatyn. Qojanasyr bizdiń dáýirde ómir súrip, aqyn bolýdy armandasa da dál bulaı istemes edi. Dap-dardaı adamnyń daraqy tirligin ersi kórip, ezýimizge kúlki úıiriletin. Kóp ótpeı daraqylyq dańǵazaǵa ulasyp ketti. O kisiniń kádimgideı kitaptary da shyǵa bastady. Jergilikti gazet-jýrnaldar Mańǵystaýdyń mań dalasynan buryn-sońdy qazaqqa beımálim bop kelgen, «70 tomdyq óleń jazǵan klasık aqyndy» taýyp alǵandyǵy jaıly jarysy jaza bastady. Taǵy da kúldik. Bul joly kúlkimiz ashshylaý shyqty. Baspasózdegilerdiń de shatyry shaıqalǵan ba dep oıladyq. Gomer deısiz be, Dante deısiz be, Góte deısiz be, adamzat tarıhynda 70 tom óleń jazǵan aqyn joq qoı! Tipti, mundaı qyrýar isti jasaý úshin bir adamnyń ómiri jete qoıar ma eken?!
Bir qyzyǵy, Qalbaı Ábdiramannyń jazbalary tek Mańǵystaýdyń baspasózinde shyǵýmen shektelip qalǵan joq, respýblıkalyq baspasózde de qylań bere bastady. Astanadan shyǵatyn «Tórtinshi bılik» degen gazette sońǵy bes jylda aıqarma bette 30 ret jaryq kóripti. Soǵan qaraǵanda, gazet redaktory Tólemyrza Temirbekuly Baltabaev degen kisi tek qana Qalbaı Ábdiramannyń nasıhatymen aınalysqan sıaqty. Al, taıaýda feısbýkte Qalbaı Ábdiraman myrzanyń paraqshasy ashylyp, nasıhatshylary Muqaǵalı men Tólegennen sońǵy asylymyz osy kisi ekendigin aıtyp, oǵan osy kezge deıin orden-medal bermegen Jazýshylar odaǵy basshylyǵyn aıyptaıtyn pikirlerdi qarsha boratýda. Oqyrmany kóp qazaq saıttarynyń biri Abai.kz-te ańdamaı qaldy-aý deımin, mamyr aıynyń 15-juldyzynda Saǵyndyq Rzahmettiń «Qyrýar nan tapqyńyz kelse, ádebıetten ketińiz» degen taqyryppen Qalbaı Ábdiramanmen jasaǵan suhbatyn jarıalady. Shımaı-shatpaqtardyń avtory endi tórge shyǵyp, ádebıettiń tóbe bıi retinde tórelik aıtýǵa kóshti. Apyrmaı, aıbary alty álemniń mysyn basýǵa jaraıtyn Abaıy bar eldiń urpaǵy emes pe ek, bosaǵa men tórdiń aıyrmasyn bilmeıtindeı ne kórindi? Alashtyń armanyndaı áppaq, aryndaı bıik Abaı-minbege kim kóringendi shyǵarý-ábestik emes pe? Onyń «Nıkıta Sergeevıch Hrýshev aıtpaqshy, sút kóp bolsyn, sonda qaımaq ta kóp bolady» degen sózderin oqyǵanda kúlerińdi de, jylaryńdy da bilmeı qalasyń. Osyndaı da dáıeksóz bola ma, qaı zamanda ómir súrip otyrmyz ózi? Qyńyr minezdi keńes kóseminiń bul sózi grafomandyǵyńdy aqtap ala almaıdy ǵoı!
«Ádebıet-ardyń isi». Biraq, syn qalǵyp ketken jerde kıeli tirliginen aýytqyǵan avtorlardyń súıkimi kete bastaıdy. Ádebıet te jıirkenishti dúnıege aınalady...
Jyrshalyq nemese Qalbaıdyń arýaqtarǵa til tıgizip, qudaıǵa qoqańdaýy qalaı?
Mańǵystaýdyń ısi qazaqqa belgili aqyndarynyń biri Svetqalı Nurjannyń bir óleńinde «jyrshalyq» degen sóz bar. Shamasy, daryn qonbaı, et pen teriniń arasyndaǵy jelge maldanyp, jyr jazý aýrýyna shaldyqqandardy osylaı atasa kerek. Árıne, bul aýrýǵa shaldyqqandar eshqashan aqyn bola almaıdy, shatpaqtaýyn da qoımaıdy.
Maqalamyzdyń kirispesinde «birtúrli adamdar» degende biz osy Qalbaı Ábdirman sıaqtylardy aıtqan bolatynbyz. Buǵan sebep:
Qudireti kúshti qudaıym,
Barlyǵy seniń erkińde!
Balany óltir, qyzdy qyr(??),
Anamdy meniń óltirme!..
(«Qazaqnama: qazaǵyma hat», Aqtaý qalasy, KS «Grafıka», 2003 jyl, 39-bet) degen joldardy oqyǵan kezde ol kisiniń aqyl-esiniń durystyǵyna kúmánmen qaraǵanymyzdy jasyrýdyń qajeti bola qoımas. Ana da, ul men qyz da ardaq tutar asylymyz emes pe? Olardyń biri ólip, biri qalsyn dep tilek tilegen adamdy kim dep ataǵan jón? Poezıa birinshi kezekte tárbıe quraly desek, mynany oqyǵan jurt qandaı ónege alady?
Álhamdulla, musylman balasymyz. Bir Allanyń quly, Muhammed Salallahý ýalaıhıssalamnyń úmbetimiz. Alla týmaǵan, eshqashan ólmeıdi de. Barsha izgi sıpattar oǵan tıesili. Serik qosý kúná. Muhammed(S.A.Ý.) – sońǵy paıǵambar. Qasıetti kitabymyz – quran kárim. Qalbaı Ábdiraman myrza ǵasyrlar boıy kele jatqan dinı nanym-senimimizdi múlde qurmettemeıdi.
Jyr jazdym jannyń shoǵynan,
Qorǵadym jaýdyń oǵynan.
Quranyn jazdym qazaqtyń,
Oqylsyn ólsem so quran!
Oılama meni utam dep,
Jasyrǵan meni butań kóp.
Qaı quran munda qadirli,
Biledi ózi Muhammet!
(Joǵaryda kórsetilgen kitap,48-bet)
Joǵarydaǵy úzindiden ne túsindińiz? Avtor «jyr jazdym…» dep bastap edi, onysy quranǵa aınalyp ketipti. Qarapaıym kitapty quranmen salystyrýǵa bolmaıdy ǵoı! Quran – kitaptardyń eń ulyǵy! Avtordy kim «utam» dep jatyr, ony qaı «buta jasyryp» turǵanyn túsinsek buıyrmasyn. Bu kisi kitabynyń qurannan jaqsy ekenin aıtý úshin tórelikke paıǵambarymyzdyń ózin shaqyrýda. Mássaǵan!..
Qolymda jeti quran bar,
Quranda jeti qural bar...
(«Qazaqnama: Qazaǵyma hat», 3-tom,Aqtaý, «Babamura-M», 2008 jyl,156-bet)
Avtor óziniń jeti kitabyn quranǵa teńep jatqanyn baıqap turmyz. Biraq, ekinshi joldy uǵý qıyn. «Qurandaǵy jeti quraldyń» ne ekenin ózi de ashyp aıtpaǵan.
Esitpegen elde kóp. «Oınap bilmeıtin bala sheshesiniń etegin ashyp oınaıdy» demekshi, paıǵambarmen «razborka» jasap, tájirıbe arttyrǵan Qalbaı Ábdiraman endi Qudaımen qarsylasýǵa kóshti.
Qoldaı kór meni, Jaratqan,
Pendeni ıtke talatqan!
Erlerin ezge qaratqan,
Músápir etip jaqsyǵa,
Jamannyń kótin jalatqan!..
Meniń de perzentterim bar,
Julqynyp ósip baratqan.
Meniń de birer sózim bar,
Sumdyqtyń betin qanatqan!..
Qoldaı kór meni, TÁŃİRİM,
Qoldaı kór meni, TÁŃİRİM.
Qoldaýdan túsken paıdanyń,
Bereıin saǵan jarymyn!..
(Joǵaryda kórsetilgen kitap, sol óleń,158-bet)
Qalbaı Ábdiraman osylaısha Qudaıdy bir tyqsyrap alady da, artynsha paralaǵysy keledi. «Qoldaýdan túsken paıdanyń jartysyna» Qudaı muqtaj ba eken?
Qal-aǵanyń Qudekeńmen egesi munymen bitpeıdi. Aıyptaýdy údete túsedi. Qudaı quddy qurdasyndaı. Ári qaraı oqıyq:
Sen daǵy sýaıt, kápirsiń,
Sen daǵy qýǵa jaqynsyń!..
Qyryq jyldan beri Qalbaıdy,
Bylǵalap kele jatyrsyń.
Sózimdi alyp aýzymnan,
Julmalap kele jatyrsyń.
Aqıqatymdy ár saqqa,
Burmalap kele jatyrsyń.
Teksertip, tyrnaq astynan,
Kir qarap kele jatyrsyń!..– dep taǵy da aıyptaýdyń neshe túrin jaýdyrady. Munymen de toqtamaıdy.
Bardyń ba, IEM, aılaǵa,
Tústiń be sen de paıdaǵa!..(?)
Kelbetińe bir kóz salyp,
Qarashy óziń…
Aınaǵa!..
(158-159-better)
Qalbaı Ábdiraman osylaısha Qudaıdy tuqyrtqanyna máz. Ári munysyn:«Ókpesin aıtqan Qudaıǵa, Júgine qoımas bylaıǵa!..», – dep hatqa túsirip qoıýdy da umytpaıdy. Shamasy, ózin quddy bir ákimniń jaǵasynan alǵan kisi syqyldy sezinip tur-aý!
Budan basqa avtordyń «Óleńdegi týmaǵan Qudaımyn men», «Qudaı boppyn túsimde», «Bar qıyndy bir meniń basyma sap, Ornyńa qoımaqpysyń Qudaı qylyp?!», «Qudaıdaı bireý kerek-aq, Kórmegenderge Qudaıdy», «Jalǵyz ǵyp nege meni jarattyń dep, Pende túgil, Qudaıdy qarǵap baram!..», «Men Qudaımen jatqanda jaǵalasyp, Pende keledi izimde óleńdetip», «Meni qazaq qolynan túsirmeıdi, Mensiz araq bir toıda ishilmeıdi. Qasyndaǵy kóńildi túsinbegen, Aspandaǵy táńirdi túsinbeıdi», «Ushaqpenen óleńin shashqan aǵa, Senen qorqam, Qudaıdan qoryqpastan», «Kózi qysyq bolmasa bu Qudaıdyń, Qyryq jylda men nege kórinbeımin?!»,«Qýarǵan bul qý Qudaı, Qaı pendesin jalshytqan?!», «Men, qaraǵym, táńirmen bettesemin, Kóz aldynda Qudaıdyń ot kósedim...», «Qudaı da bolsań aıtaıyn, Bul isiń maǵan jaqqan joq», «Paıǵambar kelip tursa da, otyra tursyn esikte» t.b. shatpaqtaryn tize berseń, birneshe paraqty toltyrýǵa bolady.
Mana sózimizdiń basynda Qalbaı Ábdiramannyń suhbaty jaıly aıtqan bolatynbyz. Avtor «ádebıette nan joq» dep zarlaǵan. Sol oıyn Qalaǵań jaryqtyq uıqasqa da túsirgen eken:
Kún kórgem joq óleńniń nanymenen,
Sodan bireý nan tapsa...janyp ólem.
Men ólsem de ólmeımin aıaq ústi,
Bir jáleptiń sózine nanyp óleń!.. (joǵaryda atalǵan kitap, 90-bet), – Mine Sizge ádebıet jaıly oı, Sózdiń qadirin Qalbaısha uǵý! Osyny bilgendikten álgi suhbattyń jarıalanýyn ersi kórgenbiz.
Bul kisiniń taǵy bir ádeti – ómirden ótkenderdi kelemejdeý, masqaralaý der edik. Sózimizge mysal kóp. Sonyń biri – avtor únemi Tólegen Aıbergenovtyń rýhymen egeske túsedi.
Ózge kórdi, AǴAJAN, qaıyryńdy,
Muqaǵalı «Juldyzdan» aıyryldy.
Tólegende arýaq joq.
Arýaq bolsa,
Tórge shyqtyń jetelep qaı inińdi!..
Tólegenniń jyrlaǵan mánerimen,
Qabirińniń basynda...bále kileń!
Osy jerge kim kelse kóreıin dep,
Quzǵyn otyr basyńda...jálebimen!.. (sol kitap, 113-bet)
Birinshiden, Tólegen shyqqan ólkeden Esenǵalı Raýshanov, Sabyr Adaı sıaqty aqıyq aqyndar shyqqan. Ekinshiden, Qalbaıdyń aqyn bola almaǵanyna Tólegen aıypty emes. Úshinshiden, «Tólegende arýaq joq» dep jazǵyrý naǵyz ımansyzdyq! Tórtinshiden, ekinshi shýmaqty múlde túsinbedik. Avtor ne demekshi? Quzǵyn kim, jálebi nesi? Aqyn rýhyn ardaqtap, shyǵarmashylyǵyn nasıhattap júrgenderdiń aldynda júrgender – onyńurpaqtary emes pe???
Qolyma keldi qaıta hat, qalamym,
Este bolsyn esikti qaqpaǵanyń!
Qalbaı demeı Tólegen degen kezde,
Mańdaıyńa urýǵa shaq qalamyn! («Qazaqnama. Qazaǵyma hat»,71-bet «Úsh qıan» baspasy, 2005 jyl, Almaty)
Mine, endi Qalbaıdyń pıǵyly aıqyndala tústi. Ol Tólegenniń baǵyn qyzǵanyp otyrǵan eken ǵoı! Onyń budan basqa da Tólegenge arnaǵan jazbalary kóp. Alaıda, bárinde de las tásilge júginedi. Iaǵnı, keıde uly aqyndy maqtaǵan bop turady da, sóz arasyna ózin qystyryp, maqtanyp qalýdy umytpaıdy.
Reti kelgende taǵy bir jaıtty aıtta ketken jón. Ol únemi óziniń Aıbergenovpen kezdeskenin aıtýdan jalyqpaıdy. Maqalalarynda, suhbattarynda kezdesýdiń jaı-japsaryn ártúrli baıandaıdy. Biraq onyń aldaspan aqyn Tólegenmen jolyqqany jaıly naqty dáleli joq. Soǵan qaraǵanda, qıynnan qıystyrǵan ótirigin soǵyp júr-aý, shamasy!
Orystyń uly aqyny Pýshkın óziniń otty jyrlarymen adamzattyń júreginen oryn alǵan aqyn. Onyń áıel máselesinde joly bolmaǵany da belgili jaıt. Dýelge de namys úshin shyqqan deıdi. Al, ony Qalekeń bylaısha mazaqtaıdy:
Qaptalymda Pýshkınniń kempiri bar,
(Mańǵystaýda týysy-tórkini bar).
Men ólgen soń alasyń Natalány,
Meni, Dantes, aldymen óltirip al, – dep baıaǵy... Danteske ses kórsetip alady da, Pýshkınge aqyl aıtady:
Aqyn aǵa, Sergeıch Aleksandr,
Adamzattyń quzǵyny ólekse ańdyr.
Abaıly bol, Aǵajan, jálebińe,
Jaýmen ketse tósekti bólek saldyr!.. (sol kitap, 116-117-better)
Mundaı sózdi talqylaý da uıatty is shyǵar, endi. Ólgendi tabalaýdan upaı jınaǵysy kelgendi esalańǵa ne deı alamyz?
Ol «Qazaqnama» jazǵan soń bul taqyrypta qalam terbegen basqa aqyndardy balshyqqa batyryp ketýdi murat tutady. Qudaı-aý, qazaq jaıly ataqty shyǵarmanyń avtory kim edi? Árıne, Juban Moldaǵalıev qoı! Ony bilmeıtin adam bar ma? Qazaq barda onyń áıgili poemasy ólmek emes! Onda ol Qalbaıǵa «sereznyı konkýrent», oǵan kúıe jaǵyp, elge jeksuryn etip kórsetpese bolmaıdy.
Ne degen Qazaq, maıdasyń,
Shyqqanyń joq pa saıǵa shyn?!
«Men – Qazaqpyn!» dep álemge,
Jar salǵan Kisi, qaıdasyń?!
Bizderdi kórmeı shalqalap,
Teńgeni aldyń qaltalap...
Qyryq jylda meni bir kórmeı –
Óldiń be taqty arqalap?!
Bizderge basyp taqymdy,
Tanyǵan joqsyń jaqyndy.
Óltirgen óziń emes pe,
Muqaǵalı degen aqyndy?! (sol kitap, 157-158-better). Bul endi óte úlken aıyptaý! Árıne, alǵashqy eki jol úshin Qazaq Qalbaı Ábdiramandy sotqa bere qoımas, alaıda, Jubannyń urpaqtary, oqyrmandary myna jalany esitip, tynysh jata qoımas dep oılaımyn.
Juban Moldaǵalıev bireýden para aldy degendi estimedik. Alsa, úkimetten kóz maıyn taýysyp jazǵan eńbekteri úshin qalamaqy alǵan shyǵar. O kisi Qalbaıdy tanymaǵany úshin «vınovat» bop tur ǵoı! Ne deı alamyz? Betpaq jeńe bere me?..
Ánýar Álimjanov Jazýshylar odaǵyn basqaryp turǵanda Muqaǵalı Maqataev múshelikten shyǵarylǵan degendi qulaǵymyz shalǵany bar. Qazirgi kezde ony da jaı qaýeset dep júr. Anyq-qanyǵyn bilmegen soń kesip-piship eshteńe aıta almaımyz. Al, Muqaǵalı men Jubannyń dúrdarazdyǵyn múlde bilmeıdi ekenbiz. Al Qalbaı Ábdiraman Jubannyń moınyna Muqaǵalıdiń ólimin ilip jibermek.
Aıtpaqshy, qazaqta Moldaǵalıev degen eki myqty aqyn bar ǵoı, úlkenin jendetke shyǵarǵasyn, kishisin de bir teýip ketý kerek. Sonda ǵana Qal-aǵanyń qyby qanady:
Japanda jalǵyz Tumanbaı,
Kitaptar jazdy «Qurandaı».
Hatymdy basty aıaqqa,–
«Aǵajan» desem – inanbaı!. (sol kitap, 165-bet).
Ádette, zıalylar el men eldi dostastyratyn elshi ispetti. Saıasatkerler sheshe almaǵan kúrdeli túıinderdi qalamgerler sheshkenin kórip júrmiz. Sonaý 90-jyldarda qyrǵyz ben ózbek jaýlasqanda Aıtmatov araǵa túsip, aımaqty sharpyǵaly turǵan alaýdy óshirdi emes pe? Al, Qalekeń arazdyqty órshite túsýge qumar.
Ózge jurttyń ernime tıgizbesten,
Óz kótine jumsadym sarymaıyn,– (sol kitap, 65-bet) degen joldardy qalaı túsinýge bolady? Maǵyna maıysyp, basqa jaqqa ketip bara jatqan syńaıly ǵoı! Qazaq úshin uıat sanalatyn jaqqa!
Budan ári avtor aıtpaǵyn tipti qoıýlandyra túsedi:
Men ólmeımin qazaqtyń jany amanda,
Jetpis oǵym jaılaýly barabanǵa!(?)
Qara qarǵa qaımaqqa umtylady,
Kótindegi qaramaı qara qanǵa!..(?) (sol jerde, 65-bet).
Bul kisi nege munsha qıastanyp otyr desek, másele myna jaqta eken. Osy óleńdi ári qaraı oqysaq, áńgimeniń baıybyna barady ekenbiz:
Qyzǵanshaqtar úırengen qyzyl qoryp,
Qobaljımyn kóńildiń muzyn kórip.
Qazaq jatyr Qalbaıdan baq qyzǵanyp,
Ózbek jatyr Qalbaıdyń qyzyn qoryp.
Aıtam daǵy retti káp bolǵasyn,
Qarǵa-quzǵyn ústime kep qonǵasyn.
Qısyq bala qyzymdy ıteredi,
Anaý Nandy qoıylǵan jep bolǵasyn!..
Bettiń baryn bilmeıtin, júzdiń baryn,
Bazaryńda tolyp júr quzǵyndaryń!
Óńmenine bolaıyn uldaryńnyń,
Esigimde bilmegen qyzdyń baryn!
Qalamyn keıde soǵan juqaryp ta,
Hat tasyp júr bir qazaq butalyqta.
Óńmenińdi uraıyn qazaq bolǵan,
Ákep júrgen ózbekti buǵalyqqa!
«Qazaǵym» dep qyryq jyl hatym ólgen,
Áli munda qazaq kem aqyly engen.
Sarymaıdaı sulý qyz sartqa ketti,
Bir qazaqty taba almaı…qatyny ólgen!
Dombyrańdy tartasyń tyńqyldatyp,
Syra menen araqqa murtyń batyp.
«Qazaqnamasyn» Qalbaı júr kopıalap,
Ózbek jatyr qyzymdy yńqyldatyp…(sol jerde,66-67-better)
Avtordyń oıy burmalanyp, uǵynyqsyz bop qalmaý úshin birneshe shýmaǵyn berýge týra keldi.
Meıli qyzy ózbekke tıse tıgen shyǵar. Qazir kim kimge tımeı jatyr? Avtor osy jaıtty masqaralyq dep qabyldaǵan bolsa, masqaralyqty masqaralyqpen jeńýge bola ma? Dardaı adamnyń óz qyzy jaıly las pikir bildirýi kisilikke jata ma? Osydan soń qyzynyń betine qalaı qaraıdy eken?
Búgingi tańda shoý bızneste qyztekeler qaptap júrgen kórinedi. Ókinishke oraı, órkenıetti sanalatyn Eýropa olardyń quqyǵyn qyzǵyshtaı qoryp álek. Demokratıa degen jaryqtyqtyń da basty talaptarynyń biri – geıler men lesbılerge túsinistikpen qaraý eken. Bizdiń bekzat halqymyz mundaı pálege óziniń salt-dástúri, asyl qundylyqtarymen qarsy tura alady dep oılaımyz. Alaıda, ańdysqan jaý almaı qoımaıdy. Bul «kákáı» taqyryp ádebıetke de kirip úlgeripti. Qalbaı Ábdiramannyń «Qatyn» degen jazbasy pikirimizdiń aıqyn dáleli.
Qazir ol «syryn» aıtsa tuldanady,
Qazir ol qymbatyraq puldanady.
Bir kezde «jatýshy» edi teginge de,
Endi oǵan ym qaqsań da jyndanady.
Shyǵady men onyńdaı emespin dep,
Meniń de turǵanym joq egeskim kep!
Bul «bala» baıaǵyda bizden qalǵan,
Kóp jatyp anda-munda júzden qalǵan!, – dep «isin istep júretin urǵashynyń» bir jigit jaıly áńgimeni kóıitedi de, onyń qazirgi ǵashyǵy jetpistegi qaýqarsyz shal ekenin aıtyp, ózin maqtaýǵa kóshedi:
Kór búgin erkekterdiń myqtylyǵyn,
Bir tamyr tasty jaryp shyqty búgin.
Qasqıyp daýyldarǵa, jaýyndarǵa,
Kór myna qaraǵaıdyń tik turýyn!
Kókiregi taza emes adam eshteńeden jıirkenbeıdi. Kemistigin-jetistigik, burysyn-durys dep topshylaıdy. Sirá, qoqysta gúl óspeıtinin bilmese kerek.
Endi Qalbaı Ábdiramannyń «Túrkistan» degen jazbasyn kórelik. Qudaı men Paıǵambardy kelemejdegen adam Qoja Ahmet Iassaýı jatqan bul qutty mekenniń shyraıyn shyǵara qoımaǵan shyǵar.
Osy aıtqan sózimnen,
Tabylamyn, Túrkistan!
Lińkildetip dúmimdi,
Jaǵynamyn, Túrkistan! (Joǵaryda atalǵan kitap, 107-bet)
Astapyralla, bul kisi sandyraqtaı beredi eken-aý!.. Ózgeni túrtemin dep Ózin nege teńegenin bilmeı tur. Ittiń dúmi lińkildeıdi emes pe?
Qalbaı Ábdiraman Túrkistanǵa nege kelgen eken degen oımen shatpaǵyn ári qaraı oqı túsemiz. Maqsaty qylań berip qalýy tıis qoı!
Nachalnıgim jumsaǵan,
Ózińe de bir soǵam!
Ólip ketsem men...sosyn,
Sıynady kim saǵan?!
Qolda meni, Tamara,
Qolda meni, Tamara!
Meniń jazǵan jyrymdy,
Jumsaı kórme dalaǵa...
Qolda meni, bazarkom,
Aınaldyrmaı mazaqqa!
Mıkrofonnan daýystap,
Aıtyp jiber qazaqqa!..
Otyz segiz jyl boldy,
Qaıterimdi bilmeımin!
Qalyp endi tiriler,
Ólgenderdi kúndeımin!
Qolda meni, Túrkistan!
Qolda meni, Túrkistan!..
Bir ulyńnan kem kórseń,
Qapaly etem, Túrkistan!
Esigińdi ashpasań,
Óleńimdi baspasań,
Shataq etem, Túrkistan!(Sol kitap, 110-113-bet).
Áne, endi bári belgili boldy. Nachalnıgi jumsaǵan soń Túrkistanǵa baryp, bul kisi qatynyna, bazarkomǵa sıynyp júr eken ǵoı. Júreginde Allasy joq adam basqa kimge sıynýshy edi! Tipti ózinshe bopsalap ta qoıady ǵoı! Pishtý!..
Bul baıǵustyń rýshyldyǵyn qaıtersiń! On eki ata baıuly, adaı, esentemir demese, basy aýyrady:
1.On eki shal barady aldaryńa,
Aq ordanyń tórine jaılasyńdar!
2.Mańǵystaýda men turam Adaı tursa,
Turady Adaı! Áý basta qalaı tursa!..
3.Esentemir , Baıuly,
Ábdiramanov Qalybaı…
Endi bul kisiniń jalpy áıel zatyna degen kózqarasyn da tekserip kórelik.
1.Turqymdy kór,
İshimdi,
Syrtymdy kór,
Maǵan urlap (?) ońasha bir túndi ber.
Ashqym kelip barady, ashqym kelip,
Aınalaıyn, aqsáýlem, kiltińdi ber! (Sol kitap, 48-bet)
2.Jalańashtan, arýlar!
Jalańashtan!
Tal boıyńda bále bar ala qashqan!
Sulýlyqqa ómirde kózim toıyp,
Keteıin bir artyma qaramastan!(Sol kitap, 172-bet)
3.Jabyrqaǵanda alaýsyń,
Ashyrqaǵanda palaýsyń.
Kemege minsem jelkenim,
Tóbeme ilsem–jalaýsyń!..(Sol kitap, 234-235-better)
4.Oıpyrmaı, jas ómirdiń táttisin-aı,
Qaraıdy jigit qyzǵa qatty synaı:
– Jettiń be, baq qusym-aı, aq qusym-aı,
Áıteýir, taqpysyń-áı, saqpysyń-áı,
Áıteýir, pákpisiń-áı, aqpysyń-áı!...(«Qazaqnama»: Qazaǵyma hat», «Babamura-M»,2008,39-bet)
5.Bálsinbe, qaınym kóp dep sen qusaǵan,
Kelmeımin jalynbasań endi saǵan.
Atyńa bir bolmaıtyn óleń jazyp,
Sońyńa qaraqurym eldi salam!..(Sol kitap,200-bet)
E-e, bul jaǵynyń da ońyp turǵan túri kórinbeıdi.
Jalpy, Qalbaı Ábdiramannyń eń kóp qaýzaǵan taqyryptarynyń biri – «nanǵa, sýǵa muqtajdyq». Beıne bir zar zaman aqyndary sıaqty alaqanyn jaıyp, shyryldaǵany-shyryldaǵan. «Shymyldyqta jatqan kórshiniń qyzy, bizdiń qatynnyń shyńǵyrýyna ne joryq?» demekshi, aýzymyz aqqa jetken myna zamanda onyń bul qylyǵyn túsinbedik.
1.Bitirdi bireý sharýamdy,
Pisirdi bireý jarmamdy.
Tátti dep iship júrdim men,
Aýysyp jurttan qalǵandy!..(Sol kitap,67-bet)
2.Eldiń kózi tarazy – baǵalaǵan,
Jemdi kórse jylqydaı taǵalaǵan.
Osy eldiń ulymyn, ashtan ólip,
Toıǵa barsa qazandy jaǵalaǵan.(Sol kitap,137-bet)
3.Biz joqta...jurt jabylyp...tamaq ishken,
Aýlaqta biz qalyppyz...tamaǵy isken.
Qazandy ashyp kórsek...túk qaldyrmaı,
Pysyqtar jalmap ketken...qara kúshpen.(Sol kitap,145-bet)
4.Sońymnan erer kóp edi,
Qolym bir nanǵa jetpedi-aý!..(Sol kitap, 209-bet)
5.Senen bir nan suramaımyn,
Taýsylmaıtyn nanǵa jetkiz!(Sol kitap,239-bet)
Osy jazbalardy bul kúnde bireý oqıdy, rýhanı lázzat alady deý qıyn. Árýaqqa til tıgizip, qudaıǵa qoqańdap, jaqynyna jıirkenishti sóz aıtatyn kisini jurt deni saý adamnyń qataryna qosa alar ma eken?
Ákim arandatýshy ma nemese Qalbaıdyń kitabyn shyǵarǵandar halyqqa ne usynǵan?
Qazirgi kezde tomdardy topyrlatýdan óńirler básekege túsip ketken. Qyzylorda oblysy aqyn-jazýshylarynyń 200 tomdyǵyn shyǵyrǵany sol-aq eken, Atyraý jantalasa bul tirlikti jalǵastyrdy. Tipti, orysy kóp deıtin Pavlodar da básekeden qur qalǵysy kelmedi. Mundaıda munaıly Mańǵystaý qalaısha buǵyp qalsyn?! Oblystyń – 40, Aqtaý qalasynyń 50 jyldyǵyn jeleýletip, aımaq aqyn-jazýshylarynyń 50 tomdyǵyn shyǵarý úshin Aıdarbaev Alık Serikuly –alqa tóraǵasy, oblys ákimi, Árip Ǵalym Beısenbiuly – alqa tóraǵasynyń orynbasary, Qazaqstan Jazýshylar odaǵy Mańǵystaý oblystyq fılalınyń dırektory, Turǵaraev Beket Turǵarauly –zań ǵylymdarynyń doktory, profesor, Ótegenov Aıtýar Ospanuly – aqyn (kitapty qurastyrýshy, jaýapty shyǵarýshy-redaktor), Qosbarmaq Rahat Qusaıynuly – aqyn (jaýapty redaktor), Myńjas Temir Myńjasuly – aqyn degen kisilerden quralǵan redaksıalyq alqa tirlikti shıkili-pisili tyndyrdy da tastady. 2013 jyl Almatydaǵy «QAZaqparat» baspasynan shyqqan 50 kitap búginde sórelerdiń ǵana sáni bop turǵan shyǵar...
Árıne, mundaıda ákimniń kóńilinen shyqqan kisilerdiń baǵy janady. Mańǵystaýdyń bet-beınesin belgilep turǵan Sabyr Adaı, Svetqalı Nurjan, Aqshagúl Ramazanova degen aqyndar elýdiń ishine enbeı qaldy. Fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, ǵalym ári aqyn Rahmet Aıapbergenovtyń baı ádebı murasy bola tura bala-shaǵanyń arasynda toptama óleńderin jarıalaýǵa sheshim qabyldandy.
«Kóp aqyndar jatqanda ashtan ólip,
Men sózimdi tyńdattym aqsha berip...». («Qazaqnama: Qazaǵyma hat», Almaty, «Úsh qıan» baspasy, 2005, 213-bet), – dep jazatyn Qalbaı Ábdiraman osy serıamen «Men seni jaqsy kórem» atty bir tomdyǵyn shyǵardy. Soǵan qaraǵanda ol ózi aıtqandaı pysyqtyq qyldy-aý deımin.
Sonymen, Qalbaı Ábdiramannyń memleket esebinen shyǵarylǵan sol bir tomdyǵy sizdi de qyzyqtyryp turǵan bolar. Paraqtap kórelik.
Kútedi sol ibilis qulaýymdy,
Ákesi salyp bergen bul aýyldy...
Qazaqtyń balasymyn óleń kórgen,
Qaı jerińe tyǵasyń...mynaýymdy?!(17-bet), – dep ol salǵan jerden qatty ketken eken. («Mynaýymdy» degen sózdi avtory eki barmaǵynyń arasynan úshinshisin shyǵaryp turyp aıtsa túsinikti bolatyn shyǵar). Shynyn aıtqanda, joǵaryda aty atalǵan kisilerdiń nazarynan mundaı bylapyt joldar ótip keterin oılamaǵan edik.
Ózgege baryp...jańylsam,
Ózgege meni satady.
Ózgege baryp jalynsam,
Ózgelermenen jatady, – dep Qal-aǵa Amerıka ashypty ǵoı!
Aınalaıyn, arýlar qaıdasyńdar?!
Syrlasym bar ishińde, oınasym bar.
Alyp qasha beredi qıalymdy,
Jalǵap júrgen senderge maıda symdar! (19-bet), – Mahabbatty jyrlaýdyń ornyna, qý nápsiniń quly bop oınasyn ańsap otyrǵan kisi qandaı jıirkenishti!
Masqaranyń kókesi myna jaqta eken. Qal-aǵanyń «Sóz de boldym-aý» degen ánin oqyǵanda talyp qala jazdadyq. Alǵashqy qaıyrma mynadaı eken:
Sóz de boldym-aý,
Kóz de boldym-aý,
Túnimenen júretin
Kezbe boldym-aý!
Oınaıtuǵyn kósheńnen
Qýyp salyp,
Aýyl-eldiń ıtine
Jezde boldym-aý!(?)
Sonda bu kisi...qyzǵa baryp júr desek, ıtke jaryp júrgen be? Mundaı adamdardy zoofıl demeýshi me edi?!
Úshinshi qaıyrma mynadaı eken:
Qorqyp óttim-aý,
Tentirettiń-aý.
Erkimdi alyp qolymnan,
Kempir ettiń-aý.(?)
Aınaldyrdyń-aý,
Sandaldyrdyń-aý,
Qasha qoımaı menimen,
Ertip óttiń-aý!(?)
20-bette ıtke jezde bop júrgen adam, qalaısha 21-bette kempirge aınalyp ketedi? Janyna bara almaı sandalyp júrse, qalaısha ertip ótken bolady? Uıqas úshin maǵynany bulaısha qurban qylýǵa bolmaıdy ǵoı!
Jas bıe jolyn tappaı júr,
Jegen as boıǵa batpaı júr.
Kózdiler ony kórmeı júr,
Mergender ony atpaı júr.
Degeni onyń bolmaı júr,
Dorbasy onyń tolmaı júr.
Uıqysy onyń qanbaı júr,
Óreli oty janbaı júr.
Syrtynan qarap gúldeımin(?),
Iesin onyń tildeımin.
Urynǵan kezde otqa kep,
Neǵylarymdy bilmeımin.
Sýlyǵyn bıe shaınap tur,
Ot bolyp kózi jaınap tur.
Jaraýly atty qazyqqa,
Óltirgen eken baılap qur!
(Jiberip ony jaılaýǵa,
Aıdap tur,kóke, aıdap tur!..)
Munshama nege qasardyń,
Qaı sýyq tastan qashaldyń?!
Ońbaǵan ıttiń balasy-aý,
Obaly bar ǵoı nashardyń!
Shashyńnyń qara aǵyna,
Kóńilińniń qara daǵyna!
Baılaǵan jap-jas balany,
Salyp jibereıin be jaǵyńa?!
Jiber sen ony jaılaýǵa–
Óziniń jastyq shaǵyna!
Kele me onyń kóngisi,
Keledi ósip-óngisi.
Bılik bermegen balaǵa,
Jaman ekensiń sen kisi!, – avtordyń bul eńbegin tolyq berdik. Áý basta ol bıe týraly bolǵan, keıin ...jergilikti dıalektide «nashar» dep áıel nemese qyz balany aıtady. Rýhanı azǵyndaǵan adam kez kelgen sózin jynystyq qatynasqa aparyp tireıtin kórinedi. Bul endi Qalbaı Ábdiramannyń menshikti ádisi. Áıtpese, deni durys kisi bıe men áıeldi shendestirer me edi?!
Eki qyz, bes ulym bar,
Bir-eki jesirim bar.
Tórt áıel alsa-daǵy,
Qazaqqa keshirim bar.
Men osy ...anadaımyn,
Qyzdardy paralaımyn.
Úıimnen qýylǵanda,
Senderge panalaımyn. (59-bet)
Birinshiden, elimizdiń zańynda bir áıelge úılenýge ruqsat bar. Tórt áıel alý – sharıǵattyń zańy. Ekinshiden, óziniń qatynqumar ekenin aıtyp, jezókshelerge baryp panalaǵysy kep júrgen adamdy bizdiń qoǵam áspettemeıdi.
Ózi súımes janmenen súıispeımin,
Jatsań-daǵy jalańash tıispeımin.
Jabyrqaǵan júregim jubansyn dep,
Men tek qana shashyńnan ıiskeımin.(64-bet)
Bul joldardyń negizgi ıdeıasy Ómirzaq Qojamuratov, Muqaǵalı Maqataev, Seısen Muhtaruly degen aqyndardan urlanǵan.
Qarsy úıde balkonnan qyz kórindi,
Jadyratty nur-shýaq kúz-kóńildi.
İldirdi kók aspanǵa juldyzdardy,
Jiberdi shyǵaryp ol dúzge kúndi.
Keıin ol saǵan qarap esinedi,
Esinese sulý qyz…sheshinedi.
Óı, ketpe!
Ketpe qazir balkonyńnan,
Sen ketseń bar úmitim kesiledi.(72-bet)
Jaqsy óleń jazý úshin sheshingeli jatqan qyzǵa qaraý shart emes. Sezim men talant bolsa jetkilikti. Sosyn myna jerde úmit úziledi deý kerek.
Qazaq poezıa aspanynda Farıza atty juldyz bar. Óleńsúıer urpaq barda onyń jaryǵy kómeskilenbeıdi. Sheksiz qus jolyna nazar salsaq, oǵan Muqaǵalı juldyzy jaqyn turǵanyn kóremiz.Al, jalpy jazarman qaýym úshin ol bıikke shyǵý arman bolyp qala bermek.
Farıza jalyn sónbeıdi,
Tulparlaryńdy óńdeıdi.
Farıza-jyrdy,qazaqtar,
Jazystym desem senbeıdi,(82-bet)–dep Qalbaı Ábdiraman aıdy aspannan bir-aq shyǵarypty. Aınalaıyn-aý, onyń artyn súrtip tastaǵan «chernovoıyn» jazar qaýqaryń joq, mundaı ótirigińe jol bolsyn!
Qaıbirin aıtam saǵan men,
Aıta almaı ketip baram men.
Otyz jyl buryn aýlaqta ,
Qyz qýyp edik aǵammen!(83-bet)
Myna sózdi esitip úndemeı qalý kúná shyǵar. Jazbanyń sońyndaǵy joldardan baıǵanymyz bul oılar Muqaǵalı (Muqaǵalı bola almasam, men seni qalaı jibitem?) jaıynda aıtylyp jatyr eken.
Qatarlastarynyń estelikterinen muzbalaq aqyn Muqaǵalıdiń ishińkirep júrgenin oqyǵanbyz. Alaıda, ol moraldik turǵydan alǵanda taza adam bolǵan. Seıfýllın, Saın kóshelerinde jezóksheler 90-jyldan soń paıda boldy. Muqańdy ondaıǵa bardy deý, ásirese, beıtanys bozbalamen, onyń rýhyn qorlaý dep túsinemiz. Asyqpasaq, kózin kórgender aqıqatty aıta jatar.
Qýyrylǵan tabada shujyqtaımyn,
Tartyp alar qabyńdy buzyqtaımyn.
Sý ber maǵan,qaryndas!
Ý ber maǵan,
Sodan ózge nárseńe qyzyqpaımyn.
Tamshy kerek janyma!
Tıysh kerek!
Jırentedi janymdy túıisken et.
Bilem seniń úıińde náriń baryn,
Taýyp keldim qosyńdy ıiskelep.(106-bet)
Avtor bólmesinde ońasha otyryp, kókeıindegisin bildirýde. Eger shynymen Ústirtte bir qyzǵa jolyǵyp, myna sózderdi aıtqanda otyz eki tisi opyrylyp...arjaǵyna keter edi.
Negizi, bul kisi de qasıetti nárseniń ózi joq. Eshkimdi qurmettemeıdi de.
Kekilbaev, Shahanov, Súleımenov,
Sóılegen joq aýyzy kleılenip.
Shyqqanymdy bıikke bilmeı qaldym,
Jaýdyń atqan oǵynan úreılenip.(174-bet)
Oıbaı-aý, joǵaryda atalǵan úsh kisige qarap, qazaq órkenıetiniń deńgeıi ólshenedi ǵoı! Olar Qalbaıdy maqtamaǵany úshin jazyqty emes. Árbiri neken-saıaq dúnıege keletin úsh ǵulamany qaıdaǵy bireýdiń mazaǵyna aınaldyrý – eldigimizge syn emes pe?!
Mańǵystaý oblysynyń ákimi Alık Aıdarbaev pen onyń redaksıalyq alqasynyń quramy tulǵanyń namysyna tıý zańmen qýdalanatynyn jaqsy biledi emes pe? Óz óńiriniń jazǵyshyn uly aqyndarǵa aıdap salyp, arandatýmen aınalysqany qynjyltpaı qoımaıdy. Seksýaldy dúnıelerden turatyn kitapty memleket esebinen shyǵarǵany úshin qalaı jaýap berer eken?
Túıin sóz
Ury-qary da, jendet te keıde ras sóılep qoıǵanyn baıqamaı qalady eken. Tergeýshiler sol ilik arqyly bolǵan jaıtty anyqtaıdy. Qaǵazdyń da kıesi bar. Onymen betpe-bet qalǵanda jazarman ishki dúnıesin aqtara salady. Osy ádisti Qalbaı Ábdiramanda synap kórelik. Onyń jazǵandarynan shyndyqtyń sulbasy kóriner me eken?
1.Áýel bastan aqylym kende meniń,
Týylǵannan maımylmyn men degeniń.
Kórgiń kelse kózime kelip qara,
Seniń mynaý emes pe
Jóndegeniń?!(«Qazaqnama:Qazaǵyma hat», «Babamura-M», Aqtaý, 2008,105-bet)
2. Myna óleńniń atasy, anasy joq,
Basynda saıalaıtyn panasy joq.
Tyrjalańash...búrsıgen buta artynda,
El aldyna shyǵýǵa...
Shamasy joq!(Sol kitap, 143-bet)
3.Atyńdy ólgenimshe jattap ólem,
Óleńim óleń emes – shatpaq óleń…(Sol kitap,149-bet)
4.Óleń de óleń aqynǵa, tosyń da óleń,
Jubaılardyń qosylǵan qosyn kórem.
Týylǵanda qazaq bop týylyp em,
Orys bolyp men bálkim osynda ólem.(Sol kitap,161-bet)
5.Ilenip…topyraqqa aralastym,
Men budan qaıta ónýge jaramaspyn.
Sońynda men mynandaı boq boldym ǵoı,
Keshe men táttisi edim Ananastyń!(Sol kitap, 182-bet)…
Demek, bul kisi óziniń óleń ólkesinde adasyp júrgenin biledi. Tek keıbireýler onyń shatpaǵyn shedevr retinde qabyldap, qolpashtaǵasyn ózin ustaı almaı, qýyp ketkenin baıqamaı qalady. Sondyqtan, abaı bolǵanymyz jón. Ár nárseni óz atymen atap úırenelik. Ásire maqtaý –qurdymǵa bastar jol.
Osy maqalany jazý barysynda aımańdaı aqyn, azýly aqyn atalyp júrgen eki nán kisige telefon arqyly habarlasyp, Qalbaı Ábdiraman shyǵarmashylyǵy jaıly pikirin suradyq. Ekeýi bir-birinen beıhabar jaǵdaıda «Mańǵystaýdyń makýlatýrasy» dedi. Kelispeske amal bar ma?!.
Meıram Muratuly
