adebiportal.kz saıtynda Erkeǵalı Beısenovtyń ««91» toby toqsan aýyz sózdiń tobyqtaı túıini» degen maqalasy jarıa kórgen bolatyn. Qamshy portaly «Ninety one» jaıly jaza berip oqyrmandy jalyqtyrǵysy kelmeıdi. Alaıda kóptiń aýzynda júrgen ónerpazdarǵa qatysty aıtylǵan synı jáne maqtaý pikirlerdi, ásirese másele til tazalyǵyna qatysty bolsa, qoǵamdyq talqyǵa salmasyna bolmaıdy.

Jalpy, «zaman – jastardiki» dep jalpaqshesheılenip, búgingi býyn ne istep, ne qoısa da mán bermegensip otyra berýdi qoıý kerek. Máselen, keıingi kezde jelókpe jasóspirimder túgil, ájeptáýir bilim-biligi, tanym-talǵamy bar-aý degen 30-40 jas shamasyndaǵy zamandastarymyzdyń ózi aq ter, kók ter bolyp, MS Saılaýbek pen Ninety one tobyn jaqtap álek. «Kóre almaısyńdar» dep kúıip-pisedi. «İshteriń kúısin» dep isip-kebedi. «Ánderi ádemi» dep ásireleıdi...

Endeshe, Saılaýbekti sanatqa almaı-aq, Ninety one toby oryndap júrgen «qazaqsha án» mátinderin taldap bereıik. Oqyp, «án» mátinderi ishinen álgi «ádemilikti» taýyp kórińizder!

Aldymen «Qalaı qaraısyń?» degen qoıyrtpaqtan bastasaq...

«Taptalyp júregim, keýdem órtenýde,

Men attanyp júremin seniń álemińe.

Qarashy beri, beri, sezimge enip, enip, orashy meni, meni» deıdi boıaýbet uldarymyz. Mátin avtorynyń júregi taptalyp, ózi ǵashyǵynyń «álemine» «attanyp júredi» eken. Jaraıdy, súıgeni «sezimine ensin» delik, biraq, bul beıbaqty ol nesimen oraýy kerek? Ánniń jankúıerleri «orashy meni» degen orasholaqtyqty qalaı aqtar eken?

«Kel munda deım, heı beıbı, beri-beri!

Teń kelmeıtin netken sen kerim ediń?

Men búginnen bastap endi dámelenem ertegini bastaýǵa,

Qara, júregińdi tez arada alam jaýlap,

Iá, men sondaı jaman bala bolam,

Qaýipti alyp alatynyn alyp ketpese bolmaıt,

Buǵan qalaı qaraısyń? A?!» dep sandyraqtaıdy odan ári. Esi durys pendeniń sózine uqsaı ma? Asty syzylǵan sózderge mán berseńiz, avtordyń kerimine «teń kelmeıtin» kim? «Búginnen bastaıtyn ertegisi» ne? «Er Tóstik» pe? Ony bastaýǵa «dámelengeni» nesi taǵy? Onysymen qoımaı, júrekti jamandyqpen jaýlaı alatyn da Májnún bolady eken. Sońǵy joly men ara-tura aǵylshyn reperlerinshe «ıoý», «ee», «heı beıbı» dep qoıatyndaryn aıtpaǵannyń ózinde!

«Meniń kúmánim bar, meni bul túni sen qalamaıtynyńa kúmánim bar,

Kinálama, seniń qyzyńdy men jaýlap alam,

Meni kinálama, qalaı qaraısyń, a?

Olardyń kózderi janyp turady nege?

Jaýaby anyq suraq!».

Bul «shýmaqtyń» birinshi jolynda «búgin túndi menimen birge ótkizesiń» dep alqynsa, ekinshi jolynda osy sózin estip turǵan qyzdyń qasyndaǵy jigitke: «Meni kinálama! Seniń qyzyńdy qazir alyp kete alamyn. Buǵan qalaı qaraısyń?» dep doq kórsetedi. Sosyn odan «Olardyń (sulýlardyń bolsa kerek) kózderi nege janyp turady?» dep suraıdy da, jigit jaýap bermegen soń, ózi «Jaýaby anyq suraq!» dep bilgishsinedi. Kelesi «shýmaqta»:

«Hóy, tań qalma arýlaryń jatqanda meni surap,

Meniń sýretimdi túnde armandap jatady olar qushaǵyna orap.

Qalaı qaraısyń? Bilem, kóre almaısyń meniń dárejemdi!

Tereń demal, tereń demal!

Tipti tyǵylyp tyńdaıdy meni seniń ájeń de!» dep anaý beıbaqqa jáne tıisedi. Ninety one tobynyń yńyrsyǵan «yrǵaǵyna» mynadaı ana súti aýzynan ketpegen qyzdaryń turmaq, tórinen kóri jaqyn ájeń de yntyq degen keýdemsoqtyq!

Tize bersek, bul degenińiz – jylannyń shuryq-tesik óleksesi syndy uzynnan-uzaq sozylyp jatqan birdeńe. «Ceniń deneń eleńdegen bul áýenge lap-laýlaýda», «Moıynda, seniń oıyńdy op-ońaı oqyǵanym baýraýda» dep kete beredi, qurysyn!

Endi «Umytpa» degen «óleńge» keleıik...

«Iá, ýaqyt ótpeli zat bilem,

Jınalady aradaǵy ókpe, yza,

Men kelem bárin elemeı, tek dereý saǵan joldy taýyp,

Aldaǵy taýlardy tóńkerip sap, qara!

Átteń, sýydyń, joq sezim múlde sende, endi túnekke laqtyr tek!

Men-aq kútem seniń jylýyńdy, bilem endi bola almaıdy dym burynǵydaı,

Iá, biraq ta men...».

Sońǵy «shýmaǵy» bul! Buǵan deıingilerimen bastaryńyzdy qatyrǵymyz kelmedi. Ýaqyt degen «ótpeli zatty» keri ysyryp, eshteńeni elemeı kele jatqan jigittiń jolyna Tolaǵaı arýdyń taýlardy tóńkerip tastap qaraǵanynan artyq ne kerek?! Odan da «Qaıyrly tún» degenine toqtalaıyq...

«Joq, qıyn emes dep, aldaım ózimdi, biraq beıneń elesteıt,

Bárin buzady, men ári qozamyn, tek júregim daıyn menimen eregiske,

Bilem, sezimiń bar, biraq daımyn kúnim,

Sensiz uıyqtamaım árdaıym úkimin,

Oıym senimen

Tek tátti ótsin dep dál osy túniń,

Tátti ótsin dep dál osy túniń,

Tátti ótsin dep dál osy túniń».

Áı, myna shatpaqty «91-lik» beseýdiń Saılaýbek áriptesteri de jattap áýre bolmaıdy-aý?!. Sóıte tura, keıbir bloger, jýrnalıs atanyp júrgenderge bulardyń «Qaıtadan» degen «áni» unaıtyn kórinedi. «Mátini mándi» desedi. Al, kóreıik!..

«Qaldyrma meni!

Sóngen sezimdi qaıta ózgert, menimen qaıta,

Aıtpa kim dep.

Saıtan alǵyr mahabbat aradaǵy,

Bir jaralyqty ulǵaıtat!

Araqashyqtyq.

Sende bolǵan sezimderdi qashyqtyq.

Biraq kimde kiná buny,

Júrek kúmán týdy.

Júrek aýyrat,

Sirá ǵashyqpyn.

Mm, bilesiń be?..».

Osy jerden toqtaı salmasaq bolmaıdy. Sirá, jurtqa unaǵan «mándi mátin» osynyń:

«Saǵan qalaı aıta alam?

Aıtpaı qalaı jaı tabam?

Sol alǵashqy jalyndy,

Jaǵaıyqshy qaıtadan!» degen qaıyrmasy bolsa kerek. Odan basqa keremetin kórmedik. Desek te, Erbolat Bedelhannyń shákirtteri óstip júrip, qyzǵa «Aıyptama!» dep aıqaılaıdy. Tyńdadyńyzdar ǵoı?.. Endi oqyp kórińizder!

«Basyma bále boldy bunyń bári,

Dymǵa túsinbeı qurtasyń mıdyń álin.

Aaa!

Búıtpe -sóıtpe dep buıyrma!

Saǵan ne jetpeı, ne buıyrmady?

Aıtshy, ne qalaıtynyńdy!

Qalmaı tynym da,

Talaı qyldym, biraq tappadym kóńilińdi.

Alaıda qymbat zattarǵa kómildiń de,

Qanaǵattanbaǵandyqtan

Toımaı, oınaı, qoımaı,

Sharshattyń meni!

Aaa!».

Osylaısha alba-julba kıimderin dalaqtatyp, syrǵalaryn ıyqqa ońdy-soldy úıkeleı bas shulǵyp, túrli-tústi shashtaryn julyp, ózderinshe «obraz» jasaýmen bolady. Neni «talaı qylǵanyn» bilgisi keletin top tyńdarmandary da joq. Sebebi, mátin mańyzdy emes. Kóz aldarynda saıqymazaq beıneli bes ul, qulaq túbinde solardyń balǵyn daýysy tursa boldy. Áıtpese, Aıqyn Tólepbergenniń de «Pah-pah» degen «áninde»: «Qarsy emes shyǵarsyń mendeı jigittiń etýine?» degen sóz bar ekenin eshkim elemegen-di. Al, mynalar nege ár «shýmaq» saıyn «Aaa!» deı beredi desek, bunyń mánisin «aqyn» tómengi bir «shýmaqta» bylaısha «túsindirgen» eken:

«Meniń basym aýrady!

Kúnige nege meniń basym aýrady?

Tań qala sen surama!».

Bul rette «Basy aýyrsa, emdelsin!» dersiz, qadirli oqyrman? Joooq, emdelýin «tań qala sen surama»! Sebebi, bul atyshýly toptyń kelesi bir ániniń taqyryby – «Emdelgim kelmeıdi». «Mazmuny» mynaý:

«Maǵan bári estildi,

Saǵattyń tilderinen

Bári anyqtaldy.

Biraq qabyldaǵyń kelmeıdi.

Qaıtar sýyrylǵan júregimdi!

Qaıda baıladyń meni?», bytyqy-shytyqy. Jalǵastyra bereıik pe? Jaraıdy.

«Bálkim baqytty qosylǵandar?

Birigip taǵdyrǵa para bergen.

Sen meniń qylmysymnyń kýágeri,

Sezimderimdi óltirdiń ártúrli ýlar berip.

Joq, sen qylmysymnyń sybaılasy,

Birge boldyń, kóp iste sybaılastyq.

Seniń mahabbatyń maǵan ottekteı jetispeıdi,

Asyqpaı óltiredi bildirtpeı...».

«Ólgen jeri osy eken» deımiz be, qalaı? Asty syzylǵandar ne sóz? Ne uqtyńyz? Qaı jeri aýyrypty? Nege emdelgisi kelmeıdi eken? Túk uqpasańyz, jaýaby mine:

«Taralýda ý,

Túsinem.

Biraq meniń senen emdelgim kelmeıdi!».

Kúlemiz-aý... Erigip otyryp, ekiniń biri, egizdiń syńary súıkeı salatyn sandyraq! Quddy bir, osy dúbára top músheleri qazirgi «túsiniksiz óleń» jazatyn jas aqyndar legine parodıa jasap júrgen syndy. «Búgingi kún» degen «án mátini» tipti soraqy! Odan da úzip-julyp úzindi keltire keteıik: «Kózderiń meni shaqyryp turǵandaı qulattyń, endi kómeksiz tura almaım», «Bulaı ǵoı, tosqaýylǵa daıyn bol! Keıin biraq deıik te, Shanssyz abaı bol!», «Jyp-jyly jerden jyldam ushyp, meni aıa! Typ-tyn typ-tynysh qyp. Jap esigińdi, estilmesin qulyp!», «Alǵa eki qadam berip jyljy! Kózderińdi jum-jum! Oh, yeah! Kózderińdi jum-jum! Yeah, kózderińdi jum-jum! Oh, yeah, kózderińdi jum-jum! Búgingi kúnnen, búgingi kúnnen», «Men endi kórkine saǵan baılandym»...

Qysqasy, «eń bastysy, qazaqsha ánderdi oryndaıdy ǵoı» dep jaqaýratýdyń qajeti joq. Ittiń quly ıtaqaıy oryndaı alady bundaı «ánderdi»! Qazir qazaq jastary eki tarap bolyp, bulardyń tek kıim kıisteri men boıanyp-sylanǵandarynyń durys-burystyǵyna qyzylkeńirdek bolýda. Al ishki rýhanı múgedektiktiń sol syrt kóriniske ábden laıyq ekendigin nege baǵamdamasqa? Sebebi, jastar men jasóspirimderimizdiń deni sóz qadirin bilmeıdi. Áldıden joqtaýǵa deıingi óleńderdi saýatyn sarqyp saralaı almaıdy. Ózderine túsinikti tilde aıtsaq, qaqpaıdy! Demek, olarǵa jyndy adamsha eki ıyǵyn julyp jegen julqynys, ýil men yńyrsý bolsa, jetip jatyr. «Balyqtyń tilin baqa túsinedi» degendeı.

Túrki tilderiniń ishindegi eń kórkemi – qaıran, bizdiń ana tilimiz! Kıeńnen qorqyp otyryp jazǵanymyz osy boldy endi...