Qurmanǵazy Rahmetov. JASTYQ JALYN, JANǴAN OT, QURBAN JASTYQ

«Jeltoqsan 86-2»

Erteńimiz ne kútip turǵanyn bilmegen de edik. Sársenbiniń sátti kúni bizder úshin, eki par sabaqtan keıin, «Dınamo» stadıonynyń ishinde dene tárbıesimen aıaqtalatyn. Kýrstyń onshaqty jigitteri erkin kúrespen aınalysyp, Almatyda aýnap–qýnap qaıtatynbyz. Jataqhanaǵa kelsek, abyr-sabyr,bireýlerinen jaǵdaıdy surastyrsaq jańa ǵana bir top jastardyń Baıtursynov kóshesimen Alańǵa kóterilip bara jatqandaryn kórgen, qoldarynda transporanttary baryn da aıtty. Keshegi keshkilik kezdesýden keıingi jigitterdiń bizden erterek qımyldaǵandaryn baıqap, tez-tez jınalyp Meıirjan, Nurlybek úsheýimiz «Alań qaıdasyń?» dep tartyp otyrdyq.

Abaı kóshesinen Baıseıitova kóshesimen joǵarylap bara jatqanda – aq halyq kóp kezdese bastady, kóbinese jastar. Alańnyń kire berisi ıin tiresken halyq, ortasynda shoǵyrlanǵan jastardy belbeýleı qorshap turǵan mılısıonerlerdiń sapymen arpalysa júrip ishke endik. Meıirjan men Nurlybekti sol jerde joǵaltyp aldym. Alań toly jastarmen qaýyshyp, deneni bir keremet sezim bılep ala jónelgeni...

Ondaı keremet sezim qushaǵyn, buryn sońdy baıqamappyn. Úsh jaqtan jańadan kelip jatqan jastar legi Keńester Odaǵyndaǵy sol kezdegi eń úlken, eń kórikti Alańyn toltyryp ta jiberdi. Iin tiresken jastar. Minber jaǵynda da qozǵalys nyshanynyń kúsheıip kele jatqanyn baıqamaý, múmkin emes edi. Qazir jeltoqsandyqtarǵa ilinip turǵan taqta mańynan úlkenderdiń «Elim-aılatqandary» da qosylyp ketti.

«...Qarataýdyń basynan, kósh keledi-aý,

Kóshken saıyn bir taılaq bos keledi-aý,» - degen jerleri babalarymyzdyń bastarynan ótken san qıly tarıhyn kóz aldymnan ótkizgendeı áser qaldyrdy. Bizdi qorshap turǵan mılısıalarmen jastar alysyp, arpalysyp kirip jatty. Keıbir jerlerde shepterin ózderi ashyp jiberip, lek-legimen ortaǵa jiberip qoıyp jatqandaryn da baıqap qaldym. «Belbeý» sıaqty mılısıonerler shebiniń arǵy jaǵy da jastar bolatyn. Megafon qoldan qolǵa ótip, sóılep turǵan adamdy kórý úshin jastar bir sátte otyra qalyp, jalyndy sózderge qulaq asyp, aýyzbirshiliktiń ozyq úlgilerin de kórsete bastady. Alań biraýyzdan minberge Dinmuhamed Ahmetuly Qonaevtyń ózi shyǵyp, tolyq jaǵdaıdy túsindirip berýin talap etti. Bolmaǵan jaǵdaıda bul Alańnan tarqamaıtynyn, qajet bolsa kesh, tún, taǵy da bir kún kútetinin jetkizdi. «Doloı Kolbına, Kajdomý narodý svoego vojdá»,- degen oryssha, «Kolbın ket, Ár ultqa óz basshysy, Kósemi Áýelbekov, Nazarbaev bolsyn»,- degen urandardy jastar biraýyzdan qaıtalap jatty. Biraq minber jaqtyń talaby: Tarqańdar, tarqamaıtyn bolsańdar kúsh qoldanatyndaryn eskertip, birinen keıin biri aıtyp jatty. Kimniń kim ekenin tanyp, ajyratyp jatqan biz emes. Megafon qolyma tıgen kezinde, partıa basshylyǵyna Kákimbek Salyqovtyń kandıdatýrasyn usynyp, zamandastaryma jalyndy sózimdi arnap úlgerdim. Kópshilik meniń sońymnan keıin úsh-tórt ret qaıtalady. Keıbir jerlerden kózge erekshe túsip qalǵandardy bir-birden shyǵaryp alýǵa tyrysyp, keı jerde alyp ta ketip jatty. Alańnyń batys jaq shetinen engen qolyna jetektegen balasy bar áıeldiń aıǵaılap sóılegen sózine bet burdyq. Bir sát ózimniń yǵysyp trıbýna jaqty jaǵalaı eki-úsh sap qatar turǵan mılısıa qataryna jaqyndap qalǵanymdy baıqadym. Aldyńǵy qatardan fakúltettiń jigitterin kezdestirip qaldym. Jıi-jıi jarıalanyp júrgen sýrettiń aldyńǵy qatarynda turǵan fızfaktyń Serik degen jigiti, 69 jylǵy, qyzylordalyq. Sál artynda Qaırat Sárıev tur. Men obektıvke sımaı qalyppyn, sál solǵa qaraı tórt-bes jigitten keıin turǵan edim. Eki jaqtyń talaptary da oryndalmaıtyndaı kúlmınasıaly jaǵdaılar da jaqyndap kele jatqanyn ishim sezdi. Alǵashqy qar kesekteri men mılısıonerlerdiń bas kıimdi julyp alyp ortaǵa laqtyrǵandaryn da kózim shalyp qaldy. Temir stolbqa shyǵam degen jigitterdiń úsh-tórteýiniń joly bolmady. Uzynsha kelgen jigittiń órmelep bara jatqanyn kórip kóńilim eriksiz sol jaqqa aýdy.

Ol kóp kidirmesten basyna jetip, bir qolymen temir stolpty qapsyra, ekinshi qolymen daýys kúsheıtkishti julqyp-julqyp jerge tastaı saldy. Kópshilik shýlap, qol soǵyp jatyr. Keıinnen bildim, ol sol áreketi úshin bes jylǵa bas bostandyǵynan aırylǵan, et kombınatynyń sol kezdegi jumysshysy Jýandyqov Bolat eken. Osydan keıin-aq, beıbit mıtıńiniń sáni men máni ózgerip, bir jaǵy jastar, ekinshi jaqtan qarýly áskerler men mılısıa qyzmetkerleriniń arasyndaǵy qandy qaqtyǵys bastalyp ketti. Jan alysyp, jan berisken osy qaqtyǵys alma kezek, ıt jyǵysqa uqsaǵandaı. Bizderdi alańnyń shetine qýyp tyqsa, bararǵa jeri qalmaǵan jastardyń boıyndaǵy jigeri men namysy qarýly áskerdi alańnyń ekinshi shetine atoılap, arýaqtap, qýyp tastaıdy. Baıqaǵanym, ár jolda eki jaqtan da 20-30 adamnan ártúrli jaraqat alǵandar Alań ortasynda qalyp jatty. Úlgergenimizshe keıbirin Alańnyń shetine shyǵaryp, ishimizden sol jerde jedel túrde jasaqtalǵan top olardy shet jaqqa jetelep, súırelep, tasyp jatty. Osylaı úsh-tórt tolqyndy basymnan ótkergen edim. Sońǵy tolqyn kezinde qashyp júrip tóbelesip kele jatyp, bir qyzdyń súrinip qulap qalǵanyn baıqadym. Kómekke umtylǵan kezimde áskerıdiń "dýbınkamen qyzǵa umtylǵanyn baıqap, arýaqtap jetip baryp oń aıaǵymmen teppek bolǵan sátimde, «shıtyn» qoıyp úlgergen eken, tizemnen tómen orta túsin oryp tústi. Basynda et qyzýymen baıqamaǵan ekenmin, jetektep alǵan qyzymdy jigitterdiń qolyna tapsyrǵannan keıin, aıaǵymnyń bastyrtpaıtynyn baıqap, janymadaǵylarǵa senderge masyl bolmaıyn degendi aıtyp, Alańnan syltı basyp jataqhanama tarttym. Kelsem keıbir jigitterimiz, jaralaryn tańyp, qaıta Alańǵa ketip te jatyr eken. Men úshin Alańdaǵy aıqas osymen tamam bolǵan edi. Aıaǵymdy myqtap tańyp alyp, qazaq jastarynyń erlikteriniń árbir epızodtaryn esime alyp, ásirese, qarshadaı qazaq qyzdarynyń etekterin kóterip alyp, tas pen mramorlardy tasyp, jandarymyzda jaı ǵana júgirip júrgenderi emes, jigitterdiń namys pen jiger ottaryn qaırap, ortaq kúreste óz úlesteriniń er azamattardan eshqandaı kem emestigin baıqatqandaryn oılap jatyp, uıyqtap ketippin. Tańerteńine dekanatqa shaqyryp jatyr degennen keıin barsam, orys grýppasynda oqıtyn qoǵamdyq «kasırimiz» kelmeı qalǵan eken. Dekanattyń tapsyrmasymen bir jigitti ertip alyp QazMÝ-dyń qalashyǵyna birinshi kýrstyń (stıpendıalaryn) shákirt aqshalaryn ákelýge kettim. Aqshalaryn ákep tapsyrǵannan keıin, jataqhanadaǵy jigittermen bolǵan oqıǵa jaıyn egjeı–tegjeıli surastyrýǵa kirisip kettim. Teledıdardan shetelderdegi qaqtyǵystardy kórgen basqa da, bizde oryn alǵan mynadaılary kórý basqa. Qalanyń jalpy jaǵdaıyn bileıin degen maqsatpen, naǵashy aǵamnyń úıine tarttym.
Jolda qoldaryna qyzyl dáke taqqandarmen de bir qyrqysyp aldym. Aıaǵymnan syltyp basqanym bolmasa, beti-kózim aman edi. Úıge kelsem, naǵashy aǵam da, mekteptiń onynshy synybynda oqıtyn baýyrym da, barshamyzdyń aıtar taqyrybymyz da osy boldy. Tún ortasy aýa, aqyryn turyp alyp naǵashymnyń baspa másheńkesine qonjıyp, BUU Assambleıasynyń Bas hatshysy - Haver Peres de Kýelárǵa bolǵan oqıǵalardy baıandap, bizderge kómek kórsetýlerin surap, bir bet hatymdy jazyp, jaqsylap tyǵyp alyp, tańnyń atýy men avtobýstyń qatynaýyn kútip jattym. Ertemen jataqhanaǵa kele salysymen starostalar men komsorgtardy jıyp, oılarymyzdy ortaǵa salyp, «Lenındik ult saıasaty jasasyn!», «QazSSR konstıtýsıa qaǵıdalary saqtalýy tıis!»,- degen eki lozýng ázirlep, bir pardan keıin barlyǵymyz Alańǵa qaıta shyǵatyn bolyp kelistik. Árkim ózderi jeke-jeke tapsyrma alyp, jaýapkershilikterin de moıyndaryna alatyn bolyp kelistik.

Aǵylshyn tilinde oqıtyn birtalaı grýppalastarym men eki qazaq grýppasy jalpy alpys-jetpisteıimiz jınalyp Baıtursynuly kóshesimen joǵary kóterilip bara jattyq. Jol jónekeı janymyzdaǵy teatr kórkemsýret ınstıtýtynyń jataqhanasy men QazMÝ-dyń hımıa fakúltetiniń stýdentterine aıǵaılap, bizderdi qoldaýyn suradyq. Masanchı kóshesiniń buryshyna jete bergenimizde úsh adam bizge búıirimizden qosylyp, úlkendeý bireýi mán-jaıdy surastyrdy. Jaǵdaılarymyzdy túsindirip, beıbit túrde Alańǵa baryp, eki kún qyrǵynda ustalyp, qamaýda otyrǵandardy bosatýlary jónindegi talaptarymyzdy jetkizbekshimiz dedim. Toptyń artqy jaǵynda kele jatqanmyn. Basymdy kóterip qalsam, aldymdaǵy kýrstastarym jan-jaqqa jamyraı qashyp jatyr eken, týsinip te úlgergen joq edim, artymnan soqqy kelip tıdi. Burylyp jalt qarasam, qarsy aldymda qazaqtyń «menti», oń qolynda dýbınkasy, sol qolynda qalqany, qasqıyp qarap tur. Kóz janarymnan ushqan otty baıqap qalǵan da bolýy kerek, ol da tapjylmaı sileıip turyp qalǵan. Janaryna kózim túsip, esh nárseniń izin baıqaı almadym. Áli kúnge deıin sol «menttiń» janary qalyp qoıǵan sıaqty. Kelgennen keıin de biraz izdestirdim. Qaıda eken sol qazaqtyń «menti»?... Jerge qarasam, qan tamyp tur eken. Sonda ǵana ıegimnen qan sorǵalap turǵanyn baıqadym. Kúrteshemniń «kapúshony» bar edi, arttan kelip soqqan kezde, sál ústige nemese astyǵa kelgeninde, tiri qalyp, osyndaı estelik jazyp otyrýym ekitalaı edi. Jaratqannyń kórseter jaryǵy baryn sonda ǵana sezindim. Janyndaǵy mılısıonerler jaqyndap, on metrdeı jerde kelip toqtaǵan avtobýstyń ishine tyqpalap otyrǵyza bastady. Meniń jaramdy baıqap, toqtamaı aqqan qannan sekem aldy ma, áıteýir, bosatyp jiberdi. Jataqhanadan onshama uzamaǵandyqtan, janymda kim bary esimde joq eki-úsheý bolyp jataqhanaǵa qaıttyq. Kele salysymen, jaramdy jýyp, ózimdi ózim tártipke keltirgenim sol edi, dekanymyz bastaǵan eki-úsh muǵalim komnataǵa kirip keldi. Men oryn alǵan jaıdy aıtyp, grýppalastarymnyń kóbiniń buǵan sonshama qatysy joqtyǵyn, men bastap apara jatqanymdy moıyndaýǵa týra keldi. Kóp nárseni suramastan, tynyshtalyp, eshqaıda shyqpaıtynymyz jaıynda sózimdi alyp, shyǵyp ketti. Birazdan keıin orala bastaǵan grýppalastardy teksere kelsek, Serik degennen basqasy osynda eken.
Jataqhanamyz stýdentterden kóri muǵalimderge tolyp ketkendeı bolyp kórindi. Meni ádeıi izdep kýratorymyz kelgen eken. Orys ultynan bolsa da, bolǵan oqıǵalardan maǵlumat alyp, túsinispeýshilik boldy, sen qam jeme, jarańdy emde,- dep eńsemdi bir kóterip ketti. Keshkilik jataqhanama jan dosym, Danıar marqum izdep kelgen eken. Ol AASI-da stýdent edi. Jazǵy jumystardan tapqan qomaqty aqshasy da ózimen kórinedi, gıtaramdy bildirtpeı alyp shyǵyp, taksımen turǵan jerin aıtty. Sóıtip jalyndaǵan jastyqtyń alaýymen Aınabulaq yqshamaýdaýynda turatyn Danıardyń jeńgesiniń týǵan kúnine tartyp otyrdyq. Maǵan eń qyzyǵy Alańda ekige bólingen mılısıonerlerdiń qaı jaǵyn ustaǵan Nurlybaı aǵamyzdy kórý edi. Árıne, men qatelespeppin. Ol kisi talaı jastarǵa qolynan kelgen kómegin aıamaǵanyn aıtyp berdi. Ertesinde ertemen turyp jýynyp jatsam, janyma korees jigiti (aty-jóni esimde qalmapty, komsomoldyń belsendilerdiń biri) , bizdiń fızfaktyń komsomol jetekshisi ekeýi kelip turǵanyn aıtty. Tezirek jýynyp shyǵýymdy da surady. Taksı kútip tur eken. Sodan qalalyq komsomol uıymyna da kelip jettik. Búro músheleri kútip otyr eken. Menen túsinikteme jazyp berýimdi surady. Qazaq tilinde jazatynymdy aıtyp, aıaq astynan qyrsyǵym ustap, eki saǵattan astam ýaqyt kúttirip qoıyp, jazyp berdim. Sheshimi komsomol qatarynan shyǵaryldym. Janymdaǵy jastardyń unjyrǵasy túspesin degen oımen, «saspańdar, qaıta komsomol qataryna alady»,- dep qoıamyn. Medet, Qahar, Serik, menimen qosa bes adamdy komsomol qatarynan shyǵarǵan eken. Qudaıdyń qudiretiniń myqtylyǵy sol jerden QazMÝ-dyń komsomol jetekshisi Baıandarov myrza taǵy da taksımen «Kazgýrad» qalashyǵyna alyp barǵany. Úlken zalǵa ensek, óńsheń degishter men «jegishter» eki jaqqa bólinip alyp, ortaǵa alsaıshy-aý kelip.

Etim úırenip te úlgeripti, olardyń aıtyp jatqandaryna. Kerisinshe, ekige bólingen qoǵamnyń, qaısysynyń ne aıtqanyn baǵyp, ishime túıip turdym. Qysqasy, komsomoldan qalalyq búroda shyǵyp kelgenimmen sharýalary joq, QazMÝ komsomolynyń qatarynan shyǵarý týraly qaýlylaryn qabyldap, bıletimdi tapsyrýdy surady.Taǵy da taksı, meniń qaltamnan emes, jataqhanaǵa keldik. Kóp qınalmastan dosymmen aıyrbastasqan muqabasyn sheship aldym da, bıletti qoldaryna ustatyp qoıa berdim. Osymenen bes jyldan astam ishki qaltamyzdan túspeıtin, sol kezdegi jastardyń «atrıbýtyna» aınalǵan komsomol bıletimen qosh aıtystym.
Meni jeti jylǵa sottap, jıyrma bes "fızfaktfqtardy" oqýdan shyǵarypty. Keıinnen qaıta ornalasqandary bar, Qaısybiri basqa JOO túsip, keıbiri qoldaryn biraq sermep Almatydan múldem ketip qalǵan eken. Baıtal turmaq bas qaıǵy zamanany basymnan ótkizip, keıinnen, oılap qarasam tikeleı bolmasa da kóp jastardyń obalyna qalǵandaı ekenmin. Tarydaı shashylyp ketken sol kýrstastarym esime túsip, otyz jyldyq kezdesýimizdiń aldynda solardyń tizimin ózderińizge usynýdy jón kórip otyrmyn. Jeltoqsan86-da bir fakúltetten osynshama adamnyń qýdalaýǵa túskenin estimegen edim, ondaı bolmaǵan da edi. Bálkim, bireýi kórshińiz, bireýi aýyldasyńyz, bireýimen bir mektepte, bolmasa, JOO qyzmet jasap júrgen de bolarsyzdar? Jeltoqsan86-nyń otyz jyldyǵyna baılanysty táýelsizdigimizdiń besigi - Almatynyń bas Alańynda, 17 jeltoqsan kúni bas qosyp, sol Alańda kelmestiń kemesine otyryp ketkender men osy kúnge jetpegenderdiń arýaqtaryna quran baǵyshtap, rýhtaryna taǵzym etetinimizdi jetkizersizder degen úmitpen, estelik avtory - Qurmanǵazy.