Munaı eksporttaýshy elderdiń sońǵy jyldardaǵy, ásirese 2016 jyly alǵan sabaǵy – olar ınovasıany yntalandyrý arqyly saıasatyn beıimdep, ekonomıkasyn ártaraptandyryp otyrýy kerek. Olardyń qarashanyń sońyndaǵy óndiristi qysqarý týraly kelisimi (segiz jyldaǵy alǵashqy ýaǵdalastyq) baǵany qysqa ýaqytqa ósirgenimen, buǵan ózgeris engize almaıdy.
Rasyn aıtqanda, sońǵy shırek ǵasyrda munaıdan túsken tabys ásirese Parsy shyǵanaǵyndaǵy munaı eksporttaýshy elderdiń jalpy ishki ónimderin (JİÓ) eselep jiberdi. Sóıtip, bul elderdiń kóbinde sáýle shashyp jarqyraǵan, álemdik deńgeıdegi ınfraqurylymy bar, ómir súrý standarttary ortadan joǵary, shýly da kosmopolıt qalalar paıda boldy.
Alaıda, 2017 jáne odan keıingi jyldary álem ózgeshe bolady. Munaı baǵasy tek baıaý ekonomıkalyq ósimnen bolǵan ǵalamdyq energetıkalyq suranystyń tómendeýinen ǵana arzandap otyrǵan joq. Oǵan, sondaı-aq, kómirsýtegin óndirýdegi tehnologıalyq ózgeristerdiń, qalpyna keletin energetıka resýrstary ulǵaıýynyń jáne klımattyń ózgerýimen ǵalamdyq kúrestiń áseri bolyp jatyr. Munda 2015 jylǵy jeltoqsandaǵy klımatqa baılanysty Parıj kelisiminiń de úlesi bar.
Sonyń kesirinen, kómirsýtegin satý arqyly ǵana damyp kelgen munaı óndirýshi elderdiń kóbi júrisin baıaýlatyp qaldy, al bul uzaqqa sozylýy, tipti qalypty jaǵdaıǵa aınalýy múmkin. Jaqynda jasalǵan ónim óndirýdi shekteý týraly kelisimniń ózi kórsetkenindeı, munaı eksporttaýshy ekonomıkalar sol munaıǵa tym táýeldi bolyp otyr.
1980, 1990-jyldary munaı baǵasy arzan bolǵanda ony eksporttaýshy elderdiń ómir súrý standarttary tómendep, jumyssyzdyq artty, al memleketterdiń qaryzdary sharyqtap ketti. 2014 jyldan beri dál sol jaǵdaı qaıtalanyp, mundaı elder qarjy qorlaryn sarqyp, shyǵyndardy qysqartyp jatyr. Bul joly munaı eksporttaýshy elder baǵanyń quldyraýyna tótep berý úshin qomaqty qarjylaı qor jınap aldy. Dese de, olar áli munaıdyń arbaýynda otyr.
Halyqaralyq valúta qory jaqynda shyǵarǵan «Munaıdyń arbaýynan shyǵý: Parsy shyǵanaǵy qarshyǵalarynyń ártaraptandyrýǵa barar joly» (Breaking the Oil Spell: The Gulf Falcons’ Path to Diversification) degen kitap (redaktorlarynyń biri men boldym) el úkimetteri óz ekonomıkalaryn qalaı basqa jaqqa bursa bolady degenge jaýap beredi. Bul kitap Brazılıa, Ońtústik Koreıa, Malaızıa jáne Sıngapýr sıaqty ekonomıkalaryn sátti túrde ártaraptandyra alǵan elderdiń mysaldaryn paıdalanady.
Bul elder – munaı eksporttaıtyn basty elder bolmaǵanymen, bizge óte úlken sabaq bere alady. Olardyń árqaısysynda ekonomıkany ártaraptandyrý halyqaralyq naryqta básekege túse alatyn joǵary tabysty ónerkásipke baǵyttaldy. Sóıtip, bul ónerkásip ónimdilikti arttyryp, ekonomıkanyń basqa sektorlaryna da serpin bere bastaıdy. Máselen, 1980 jyl men 2012 jyl aralyǵynda Malaızıanyń jalpy eksportyndaǵy shıkizat ónimderiniń úlesi 80 paıyzdan 20 paıyzǵa deıin túsken, al elektronıka eksporty 10 paıyzdan 30 paıyzǵa ósken.
«Munaıdyń arbaýynan shyǵý» kitabyndaǵy kózqarasqa sáıkes, ekonomıkalaryn ártaraptandyrǵan elder «venchýrlyq qorlar, damý bankteri jáne eksportty yntalandyratyn mekemelerdiń kómegin bıznesti qoldaý jáne qarjy alý; arnaıy ekonomıkalyq aımaqtar, ónerkásip klasterlerin, zertteý jáne damý ortalyqtaryn, startap ınkýbatorlaryn qurý» arqyly jetistikke jetken.
Máselen, Sıngapýr zertteý men damýdy yntalandyrý, ındýstrıa klasterin qalyptastyrý maqsatynda ónerkásip, ǵylym jáne joǵary tehnologıa parkterin qurdy; Al Brazılıa damý bankiniń kómegine súıengen Brazılıa farmasevtıka, qant quraǵy jáne kompúterlik baǵdarlama ónerkásipterine kúsh salý arqyly kóp ilgeri jyljydy. Malaızıa bolsa tabıǵı resýrstaryn, sonyń ishinde pálma maıy men kaýchýkty jınap, óńdep, eksporttaıtyn ónerkásipti damytýǵa, elektrondyq naryqqa kóbirek baǵyt túzedi.
Ekonomıkalaryn sátti túrde ártaraptandyrǵan elderdiń barlyǵynda úkimet ınovasıany yntalandyrýda, eksportqa baǵyt túzegen fırmalardy, adam kapıtalyn damytý jolynda qoǵamdyq sektor men jeke sektordy ıntegrasıalaýda sheshýshi ról oınady.
Munaı eksporttaýshy elderdiń úkimetteri belsendilik tanytyp, jeke sektorǵa, ásirese joǵary tabysty eksport ónerkásibine qajetti mamandar daıarlaýǵa kóp kóńil bólýi tıis. Olar áleýmettik damý baǵdarlamalaryn qurý arqyly, sondaı-aq jeke fırmalar eńbek naryǵynan yǵystyrylmaýy úshin qoǵamdyq sektordaǵy jalaqy kólemin jáne jumys oryndarynyń sanyn retteý arqyly basqarýdy, ashyqtyqty, básekeni jáne ásirese bilimdi damytýǵa kúsh salýy kerek. Munymen qosa olar, árıne makroekonomıkalyq jáne qarjylyq turaqtylyqty qadaǵalaýy tıis.
Munaı baǵasy únemi arzan bolady degen oı ony eksporttaýshy elderdi uıqysynan oıatýy kerek. Olardyń úkimetteri ekonomıkany ártaraptandyrý sharasyn kún tártibindegi basty másele etip qoıýy tıis. Keıbireýleri muny bastap ta ketti. Máselen, Saýd Arabıasy jaqynda usynǵan Vision 2030 josparynda eldiń munaıǵa táýeldiligin azaıtyp, jeke sektordyń rólin kúsheıtýdi, el azamattaryna kóbirek jumys oryndaryn ashý arqyly ekonomıkany transformasıalaýdy oılastyrǵan.
Vision 2030 – jaqsy jasalǵan alǵashqy qadam, degenmen bul maqsattardy júzege asyrý úshin úkimet aldaǵy jyldary biraz ıntervensıa jasap, basymdyqtardy anyqtap, retimen áreket etýi kerek. Bul tek Saýd Arabıasyna emes, munaı eksporttaıtyn elderdiń barlyǵyna qatysty nárse, al jańa jyl – ekonomıkany jyldar boıy qursaýynda ustap kelgen munaıdyń arbaýynan qutylýdyń eń jaqsy múmkindigi.
Avtor týraly: Chjý Mın – Halyqaralyq valúta qory atqarýshy dırektorynyń orynbasary, Qytaı Halyq banki basshysynyń orynbasary.
