Byltyr Alash kósemi, Alash partıasy men Alashorda úkimetiniń negizin qalaýshy Álıhan Bókeıhannyń 150 jyldyǵy IýNESKO deńgeıinde toılandy.

 Osyǵan oraı aty ańyzǵa aınalǵan tarıhı tulǵanyń ómiri men elge etken qyzmetiniń keıbir jarıa bolmaǵan tustary, sonyń ishinde mason uıymyna múshe bolǵany jóninde belgili alashtanýshy-ǵalym, «Alash»  mádenıeti men rýhanı damý ınstıtýtynyń dırektory Sultan Han Aqqulymen arnaıy suhbattastyq.  

– Sultan Han aǵa, Álıhan Bókeı­hannyń Reseıdegi mason uıymyna múshe bolǵanyn bilemiz. Osy mason uıymy qandaı uıym? Onyń atynan nege shoshımyz? Bul uıymnyń qazaq­tyń tarıhyna qandaı qatysy bar?
– Jalpy, mason uıymy nemese lojasy sonshalyqty bir adam sho­shıtyndaı qubyjyq qubylys emes. Nege deseńiz, frankmason degen uıym – sonaý Eskendir Zulqarnaıyn zamanynan kele jatqan qupıa qu­rylym. Sol kezeńde de ol shynynda jóıitterdiń qupıa uıymy bolǵan. Onyń qyr-syry az emes. Al keıingi dáýirde frankmason degen sóz «erkin tas qashaýshy» degen uǵymdy bildiretin. HVII-XIX ǵasyrlarda Batys Eýropanyń Anglıa, Fransıa, Germanıa jáne t.b. elderinde masondyq uıymdar qu­rylǵanda oǵan jóıitterdiń eshqandaı qatysy bolmaǵan. Ol kezde jóıit ulty Eýropanyń kóp elinde qýǵyn-súrgin kóretin ýaqyt-tyn. Olar Batys Eýropa kóne dáýirdegi jóıit uıymynyń «qupıa, astyrtyn uıym quryp, áreket etý» ıdeıasyn ǵana alǵan. Alaıda mason uıymy mindetti túrde aldyna saıası maqsat qana qoıǵan emes. Batys Eýropa elderinde, keıinirek Reseı ım­perıasynda HVİİİ ǵasyrda paıda bolǵan mason uıymdarynyń aldynda tek rýhanı maqsat-murattar turǵan. Olardyń kózdegeni búkil adamzat balasyn «baqytqa jeteleıtin shirkeý turǵyzý» bolǵan. 
Al HH ǵasyrdaǵy Reseı ım­perıasyndaǵy masondyq uıymǵa kelsek, onyń tarıhy 1906 jyldan bastalady. Tarıhtan biletinimizdeı, 1905-1907 jyldary Reseı ımperıa­synda İ orys tóńkerisi boldy. Sol kezde Reseı ımperıasy konstıtýsıalyq monarhıaǵa kóshýdiń tabaldyryǵynda turdy. Alaıda sol kezde Reseı ım­perıasynyń quramyndaǵy ilgerishil kúshter bytyrap, jeńisti qoldan berip qoıdy. Osy kezde Reseı ımperıasynyń lıberaldyq zıaly qaýymyna: «Reseıde samoderjavıeni tek mason uıymy ǵana qulata alady. Tek masondyq qupıa uıym qurý arqyly Reseıdiń barsha ilgerishil kúshteriniń basyn biriktirip, samoderjavıeni qulatýǵa jumyldyra alamyz» degen oı keldi. Sóıtip, 1906 jyly Sankt-Peterborda – «Te­mirqazyq» («Polárnaıa zvezda»), Máskeýde «Qaıta órleý» («Vozroj­denıe») degen eki uıym paıda boldy. Biz tarıhtan biletinimizdeı, 1906 jyly Álıhan Bókeıhan Semeı qazaqtarynyń atynan İ  Memlekettik Dýmaǵa depýtat boldy. Ekinshiden, ol 1905 jyldyń qazan aıynda Reseıdegi eń yqpaldy, músheleriniń sany kóp  konstıtýsıalyq-demokratıalyq partıanyń qataryna ótti. Ózi ǵana saılanyp qoımaı, Semeı oblysy qazaqtarynyń arasynan atalǵan partıanyń fılıalyn quryp, onyń alǵashqy depýtaty boldy. Taǵy bir tarıhı málimette Álekeń mason uıymyna 1908 jyly kirdi delingen. 
– Aıtyńyzshy, jalpy Álekeń osy uıymǵa qandaı maqsatpen kirdi? Óziniń sottaǵy sońǵy sózinde «men qazaq halqyn Sovet bıligine qarsy kúreske bastadym» dep aıtqanyndaı, bólshevıktermen kúresý úshin kirdi me?
– Oılap qarańyz, Reseıdegi masondyq uıym samoderjavıeni qulatýdy maqsat etti. Al Álekeńniń aldynda qazaqtyń ulttyq memleketiniń shańyraǵyn qaıta kóterý maqsaty turdy. Negizinen, Álekeń Reseıdegi samoderjavıeni qulatyp, federatıvtik parlamenttik-demokratıalyq respýblıka qurmaı, qalyń qazaq otarshyl Reseı «qazyna menshigi» dep jarıalaǵan, tipti óz jerinde de eshqashan óz-ózin bıleý quqyna ıe bola almaıtynyn bildi. Basqasha aıtqanda, qazaq kósemi Álıhan otarshyl Reseı ımperıasynyń ózin túbegeıli reformalamaı, Reseıdiń quramynda júrip-aq avtonomıa alyp, jeriniń shekarasyn zańdy túrde belgilep almaı, qazaq óz aldyna derbes memleket bolýǵa jete almaıtynyn anyq sezdi. Masondar bolsa, samoderjavıeni qulatpaı, Reseıdi demokratıalyq elge aınaldyrý múmkin bolmaıtynyn túsingen. Osy jerde masondyq uıym men Á.Bókeı­hannyń kózqarasy bir jerden shyqty.  Álekeń masondar qozǵalysyna osy maqsaty úshin kirdi. Ol qandaı da bir qyzyq qýyp, óziniń ataǵyn shyǵarý nemese Shyńǵys urpaǵynyń aqsúıektik ataǵyn jańǵyrtý úshin kirgen joq. Qazaqtar patshalyq Reseıge syrtqy jaýdan qorǵan izdep, bodan bolyp kiremin dep ulttyq memlekettiliginen de, aqyr aıaǵynda jerinen de jurdaı bolyp aıyrylǵan joq pa! Sol quqyq­tyq mártebesin qalpyna keltirip, qazaqty birtindep táýelsizdikke alyp shyǵý – mine, Álekeńniń masondyq uıymǵa kirgendegi basty maqsaty osy edi.
Ekinshiden, Alash kóseminiń mason uıymyna kirýiniń birden-bir sebebi, sol kezeńde qazaqtardyń ulttyq múddesin qorǵaı bilý úshin, ulttyq qozǵalystyń baǵyt-baǵdaryn zamanyna qaraı túzep otyrý úshin, Álekeń Reseı ım­perıasynyń ortalyǵynda bolyp jatqan saıası prosesterdi baqylap otyrýy kerek bolatyn. Demek, Álekeń mason uıymynyń quramyna konstıtýsıalyq-demokratıalyq partıanyń ortalyq komıtetiniń múshesi bola tura, patsha saraıynda, Memlekettik dýmada joǵary saıası deńgeıde qandaı sheshimder qabyl­danǵanyn, qandaı qubylystar pisip-jetilip kele jatqanyn, qandaı saıası oqıǵalar oryn alýy múmkindigin boljap, qadaǵalap otyrý úshin kirgen. Negizgi maqsaty sol boldy. Mysaly, İİ qazaq sıezinde Halel men Jansha Dosmuhameduly «Alash avtonomıasyn birden jarıalaıyq!» degeninde Álıhan Bókeıhan: «Baýyrlarym, asyqpańdar! Óıtkeni ortalyqtaǵy jaǵdaıdy, olardyń ne oılap otyrǵanyn bilmeımiz» dep sabyrǵa shaqyrdy. Sebebi, sol kezde qazaqtyń av­tonomıasyn qurý, onyń aıaǵynan tik turǵyzý qazaqtyń óz quzyryna jatpaıtyn. Ol Eýropa soǵysynyń maıdandarynda sheshilip jatty. Nege? Alash zıalylary Reseıdiń İ dúnıe­júzilik soǵysta jeńip shyǵýyn nege qoldady? Óıtkeni Reseı, Anglıa, Fransıa birlesip qurǵan Antanta blogy Germanıaǵa qarsy soǵysta jeńiske jetken jaǵdaıda, soǵys bitkennen keıin barlyq halyqtarǵa ózin-ózi basqarý quqyn beremiz dep ýaǵdalasqan edi. Alash zıalylary Reseıdiń soǵysqa kirýin sol úshin ǵana qoldady. Bul jerde qandaı stra­tegıalyq kózqaras, maqsat bolǵanyn qarańyz. Keıinnen 1917 jyly qazanda Tomskidegi sıezde Álekeńniń: «My trebýem togo, chto nam obeshalı» deıtini bar. «Reseı ımperıasy soǵystyń aldynda bizge bergen ýádesin oryn­dasyn. Avtonomıa bersin» dedi Alash kóshbasshysy. 
Dál sol kezeńde qazaq zıalylary­nyń arasynda Álıhan Bókeıhandaı bıik deńgeıdegi saıasatker bolǵan joq. Ol – tarıhı fakti. Daýsyz nárse. Biraq biz keıde «Álıhan mason bolǵan» dep sony moıyndamaımyz. Mysaly, Turar Rysqululy da bólshevık partıa­sy­nyń múshesi bolǵan. Aınalaıyndar-aý, ol bólshevık túgili saıtan partıa­sy­nyń múshesi bolsyn, tek qazaqtyń múddesi úshin kirgen joq pa?!. Jasyra­tyny joq, qazaq zıalylarynyń bir toby, sol kezdegi jańa qazaqtar bol­she­vızmge erip ketti. Biraq olar, Turar Rysqululy, Álibı Jangeldın nemese Sáken Seıfýllın bolsyn, bári de bólshevızm, marksızm ıdeıasyn tereń túsindi me? Olardyń bári de Lenın bastaǵan bólshevıkterdiń qur sóz, jalań, jalǵan úndeýlerine qudaıdaı senip, adasty. Marksızm ıdeıasyn, onyń ishinde ekonomıkalyq materıalız­min Ýlánov Lenınnen bastap bolshe­vıkterdiń kez kelgeninen Álıhan ál­de­qaıda artyq, tereń biletin. Sebebi, te­reń zerttegen. Lenın Eýropaǵa qashyp, Shveısarıa, Germanıada syraǵa toıyp júrgende, Á. Bókeıhan óz eliniń qaınaǵan ortasynda, qıan-keski kúres-tartysta júrdi. Qazaq dalasynyń má­denıetin, sha­rýashylyǵyn, ekonomıka­syn jáne t.b. zerttep, Qazaqstanda sosıalızm ornatý múmkin emestigine, ornatýdyń tipti qajet emestigine kóz jetkizdi. Ol qazaqtyń bolmysyna, diline tipti jat ıdeıa bolatyn. Biz qazir «sosıalızm» degende keshegi keńes dáýirin, bólshevık­ter ornatqan sosıalızmdi eske alamyz. Bul – uıat. 
Bólshevıkter ornatqan sosıalızm men Marks ýaǵyzdaǵan sosıalızmniń ekeýi eki basqa nárse. Bólshevıkterdiń ornatqany – «kazarmalyq sosıalızm». Klasıkalyq sosıalızmge Norvegıa, Shvesıa, Fınlándıadaǵy sosıalızmdi jatqyzýǵa bolady. 1918 jylǵy «Abaı» jýrnalyndaǵy bir maqalasynda Álıhannyń bólshevıkterdi «sosıalızm ıdeıasyn satqandar» dep aıyptaýynyń syry osynda jatyr. Álekeńniń kózdegeni qazaqqa sosıalızm emes, halqynyń ulttyq mádenıetine, erekshe bolmysy men sharýashylyǵyna, ulttyq qurylymyna laıyqty qoǵam ornatý bolatyn.  
– Sol kezderi masondyq uıymnyń quramynda kimder boldy? Olardyń sany qanshaǵa jetti? Bir derekte uıym músheleriniń sany 200-den asty dese, ekinshi bireýinde 20 múshesi bolǵan delingen. Qaısysy durys?
–Tarıhtan biletinimizdeı, Reseıdegi mason uıymy 1910 jylǵa deıin qatty qýǵynǵa ushyraǵan. Sebebi, ony jóıitterdiń uıymy dep aıyptady. Reseıdiń reaksıashyl premer-mınıstri Petr Stolypınniń kezinde bulardy «qara júzdikterdiń» («cher­nosotınsy») kómegimen soqqyǵa jyǵyp, baspasóz betterinde jappaı qaralaǵan. Biraq sol kezde mason uıymynyń quramynda orys aqsúıekteri (dvorán, baron, graftar), baılary, joǵarǵy áskerbasylary, lıberaldy ıntellıgensıa ókilderi boldy. Olardyń bir bóligi astyrtyn uıymǵa qyzyq úshin kirdi. Al uıymnyń jumysyn alyp júrýge qarjy qajet bolǵandyqtan, oǵan qaltaly azamattardy da tartýǵa týra keldi. 
Alaıda olardyń ishinde aýzynda sóz turmaıtyn adamdar da boldy. Osy sebepten mason uıymyn túbegeıli qaıta qurýǵa týra keldi. 1910 jyly «Temirqazyq» uıymy sózi kóp músheleri úshin resmı túrde jabylǵan bolyp, «Reseı halyqtarynyń Uly Shyǵysy» bolyp qaıta quryldy. Bul uıymǵa tek saıası bedeldi, tisqaqqan saıasatkerler kirdi. Mysaly, 1910 jylǵa deıin mason uıymynyń qatarynda shamamen 200-ge jýyq adam bolsa, qaıta qurýdan keıin olardyń sany 30-ǵa deıin qysqardy. 
«Mason uıymyna kimder múshe boldy?» degenge kelsek, negizinen, kadet partıasynyń, progresıvtik par­tıanyń, eńbek partıasynyń jáne keıinnen samoderjavıege op­pozı­sıalyq kózqarasta bolǵan ózge de saıası partıalardyń meılinshe yqpaldy ókilderi múshe boldy. Olardyń arasynda Dýmanyń depýtattary, partıa kósemderi, ortalyq komıtet músheleri, ónerkásip qojaıyndary da bar edi. Bular aldyna «Reseıdi qaıtadan qurýdy» ashyq, aıqyn maqsat etip qoıa bilgen saıasatkerler edi. Solardyń ishinde Álıhan Bókeıhan da boldy. 
– «Reseı mason uıymy evreılerdiń uıymy boldy» dep aıyptaǵandar da boldy emes pe? Buǵan ne deısiz?
– 1917 jylǵa qaraı mason uıymy quramyndaǵy evreılerdiń sany 10 paıyzǵa da jetpegen. Sol sebepten olardyń pálendeı yqpaly bolǵan joq. Ashyǵyn aıtqanda, bólshevık partıasy kósemderiniń deni jóıitter bolatyn. Sony nege umytamyz?! Álekeńniń ózi «Qazaq» gazetindegi maqalasynda evreılerdiń Reseıde qýǵyn-súrginge ushyraǵan halyq ekenin jazdy. Tipti Gersenshteın degen evreı depýtaty Álıhanmen birge İ Memlekettik Dýmada patsha úkimetin jer saıasaty úshin aıamaı synap, ózgelermen birge qazaqtyń óz jerine degen muń-múddesin qorǵaǵan bolatyn. Sol sebepti İ Dýma taratylysymen Gersenshteındi Stolypınniń tapsyrysymen qastandyqpen atyp óltirdi. Bir sózben aıtqanda, 1917 jylǵy tóńkeriske deıin jóıitter de qazaq sıaqty qýǵyn-súrgin, qıynshylyq kórgen halyq bolatyn.
–  Álekeń osy uıymǵa qansha jyl múshe boldy? Qaı jyly onyń quramynan shyqty? 
– Eń aldymen Álekeńniń «Qazaq», «Saryarqa» gazetterinde jaryq kórgen «Men kadet partıasynan nege kettim?» atty shaǵyn maqalasyn nazarǵa alý kerek. Reseı mason­darynyń qatarynda jetekshi ról oınaǵan kadet partıasy músheleri boldy. Demek, Álekeńniń kadet partıasynyń qatarynan shyǵýy mason uıymynyń qatarynan ketti degendi bildiretin. 1917 jyldyń naýryz-sáýirinde patsha ókimeti qulady. Ýaqytsha úkimet quryldy. Eń bastysy, quryltaı jınalysyna saılaý ja­rıalaǵany muń eken, Álıhan kadet partıasynan da, mason uıymynan da birjola ketip, álgi maqalasynda jazǵanyndaı, «qazaqqa «Alash» par­tıasyn quryp», oǵan jetekshilik etti. Álekeńniń aldynda mason uıymy óz mindetin atqardy. Patshany qulatyp, qazaqqa jalpy saılaý quqyn qaıtaryp berdi. Endi qazaq Reseıdiń quryltaı jınalysyna qatysyp, óziniń quqyn qorǵaı alady. Masondyqtyń da, kadettiń de keregi joq. Sóıtti de, Álekeń bastaǵan zıalylar Alash partıasyn qurdy. Eseptep qarasaq, Álekeń mason uıymyna 1906 jyldan 1917 jylǵa deıin, ıaǵnı, 11 jyl múshe bolypty. 
– Sál sheginis jasasaq, ótken jyly otandyq orystildi BAQ-tar «Taınaıa kazahstanskaıa masonskaıa loja otkrylas v Almaty» dep jarysa jazyp, súıinshi surasty. «Polojeno nachalo prısýtstvıý ordena na kazahstanskoı zemle, zaıavıl predstavıtel rossııskıh masonov. 19 sentábrá 2015 goda v Almaty byla otkryta pervaıa v ıstorıı Kazahstana masonskaıa Loja ımenı Alıhana Bokeıhanova» dep habarlady Karavan.kz, Tengrınús.kz  sıaqty saıttar. Mundaı is-árekettiń astarynda ne syr bar? 
– Menińshe, munyń astarynda ashyqtan-ashyq arandatýshylyq pıǵyl jatyr. Odan basqa oı joq. Sondaǵy maqsat ne? Álıhan Bókeıhannyń atyna kúıe jaǵý ma, álde, masondyq uıymyna kir keltirý me? Bálkim, bul bizdiń tarıhymyzǵa kúıe jaǵý shyǵar? Jalpy, ondaı aqparattarǵa mán berýdiń keregi joq. «It úredi, kerýen kóshedi». Buqara halyq mason degen ne uıym ekenin bile bermeıdi. Mason degen sózdiń ózinen shoshıdy. Sony paıdalanyp, bireýler Álekeńniń atyna, onyń jasampaz tarıhı tulǵasyna kúıe jaǵýǵa árekettendi me degen qaýpim bar. Áıtpese ózge qandaı maqsatpen qu­rylady?! Qazir Qazaqstanda masondyq uıym qurýdyń, ony Álekeńniń esimimen baılanystyrýdyń qandaı qajeti bar? Onymen qosa «Alıhan Bokeıhanov» dep oǵan orystyń sýfıksin qosyp qoıypty. Meniń aıtarym, Álekeńniń tegi – Bókeıhan! Kerek deseńiz, Alash Orda úkimetiniń jarlyqtaryna qol qoıǵanda «Álıhan Bókeıhan» dep jazǵan. Qanshama maqalasyn osy esimimen jarıalady. Patsha zamanynda Álıhan Bókeıhan dep jazǵan kezde «ov»-ty qaryndashpen qosyp jazyp otyrǵan. Bul – tarıhı fakti.

Suhbattasqan Tólen TİLEÝBAI, 
«Aıqyn» gazeti