2017 jyly 27 qańtar kúni Qazaqstan Respýblıkasy Premer-mınıstriniń orynbasary Imanǵalı Tasmaǵambetov Almaty qalasyndaǵy Alash qaıratkeri, ǵulama ǵalym Ahmet Baıtursynulynyń murajaı úıine arnaıy baryp, tarıh jáne mádenıet eskertkishi sanalatyn mýzeı úıiniń jyldar boıy qordalanǵan máseleleriniń sheshilýine sebepshi bolǵany týraly habarlardy oqyp, Imekeńniń osydan 16 jyl buryn Parıjdegi Mustafa Shoqaıdyń murasyna da qamqor bolǵany esime tústi. Tasmaǵambetovtiń tarıhqa, tarıhı tulǵalarǵa degen osynaý qurmetin árqashan baıqap alǵysymdy aıtyp otyramyn.
Taıaý qazaq tarıhynan en manyzdy tulǵarynan biri sanalǵan Mustafa Shoqaı týraly biz 1997-2002 jyldary arasynda doktorlyq dısertasıamyz úshin zertteýler jasap, arakidik Fransıa astanasy Parıj qalasyna baryp kelip júrdik. Sol kezde uly tulǵanyń Parıjdiń Nojan aýdanynda 1923-1941 jyldary arasynda 18 jyl ómir súrgenin arhıv qujattary negizinde anyqtaǵan edik.
Shoqaıdyń Fransıaǵa kelý mezgili, 1921 jyldyń jazy bolatyn. Bastapqyda ol, Parıjdiń ózinde ómir súrdi. Biraq eki jyldan soń osy Nojan qalasyna kóship keldi. Óıtkeni, ol kezde osy qalashyqta, belgili jazýshylar, saıasatkerler jáne óner qaıratkerleri sekildi elıtalar ómir súretin. Biz júrgizgen zertteýlerimizde, Shoqaıdyń Nojanda qaı úılerde turǵanyn aıqyndaýǵa qolymyz jetti.
Parıjdegi Shyǵys Tilderi jáne Órkenıetteri Instıtýtyndaǵy Mustafa Shoqaı arhıvindegi qujattar arasynda oǵan kelgen hattardyń konvertteri kezdesti. Úsh úıdiń adresin solardan anyqtadym. Parıj turǵyny Iashar Dinish aǵamyzben birge sol úılerdi izdep taptyq. Endi másele Shoqaıdyń bul úılerde turǵan mezgilderin anyqtaý edi. Baıqasam Parıj turǵyndary jyl saıyn qala ákimshiligine turǵyn salyǵy tóleıdi eken. Sóıtip Nojan ákimshiliginiń arhıvterindegi 18 jyldyq salyq dápterlerin aqtaryp shyǵyp Shoqaıdyń jyl saıyn qaı úıde salyq tólegenin, sóıtip Nojanda turǵan úılerin jáne mezgilderin belgiledim. Sol anyqtaýymyzǵa qaraǵanda, Shoqaı myna adresterde turǵan eken :
- 16 Rýe Baýın dó Peróz (1923-1930)
- 48 Bıs Rýe Parmańtıer (1930 – 1933)
- 7 Sqýar dó la Fonten (1933-1969) Osy sońǵy úıde, árıne Shoqaı 1941- jyly dúnıe salǵannan keıin zaıyby Marıa ómir súre berdi.
Biz osy anyqtaýlardy jasaǵannan keıin, zertteýimizdi «Qazaqtyń osynaý uly memleket qaıratkeriniń bir kezde Nojan qalasynda turǵanyn búginderi biletinder bar ma?» eken degen oı kelip aldymen Shoqaı turǵan úılerdiń búgingi turǵyndaryna suraý saldyq. Óıtkeni bir kezde Nojannyń aty ásirese Shoqaıdyń fransýz dostary arasynda erekshe mán-mańyzǵa ıe bolǵan edi. Olar bul aýdanǵa Túrkistannyń ýaqytsha astanasy retinde qarady. Óıtkeni, Shoqaıdyń úıindegi áńgimeler kóbinese Túrkistan tarıhy men mádenıetine qatysty edi. Sol sebepti fransýz dostary Shoqaıdy kórý úshin Nojanǵa baratyn kezderinde “Túrkistannyń ýaqytsha astanasyna bara jatyrmyz” deıtin. Bul, sonymen qatar, Shoqaıdyń Evropada Túrkistan halqyna eń joǵary deńgeıde ókildik ete bilgendiginiń jáne Túrkistannyń táýelsizdigi jolyndaǵy kúresine degen myzǵymas seniminiń bir belgisi edi. Shoqaı bólshevıkterdiń qysymyna moıynsunbaǵan Túrkistannyń demokratıalyq kúshterine ókildik etip júrdi.
Ókinishke oraı, 60 jyldan keıingi Nojan turǵyndary Shoqaı týraly eshnárse bilmeıtin bolyp shyqty. Odan son, Nojan ákimshiligindegi keıbir qyzmetkerlerge suradyq. Olardyn ishinde de biletinge kezdespedik. Sonymen, Shoqaı syndy qazaqtyń uly tulǵasyn, ol 20 jyldaı mekendegen jerde, umyt bolǵanyna ábden kózimiz jetti. Bul da zańdy edi. Óıtkeni, aradan jarty ǵasyrdan astam ýaqyt ótip ketken edi.
Bul jaǵdaı, bizdi Shoqaı úshin Nojanda bir belgi ornatýdyń qajet ekeni jónindegi oıǵa jeteledi. Bul pikirimizdi, 2000 jyly Parıjdegi Qazaqstan elshilik qyzmetkerlerine aıttyq. Olar “Ábeke, Shoqaı daýly tulǵa, bizdi bul máselege aralastyrmańyz, ótinemiz. Siz muny Shoqaımen aınalysyp júrgen Dúnıejúzi qazaqtary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary Qaldarbek Naımanbaevqa aıtyńyz” dedi. Almatyǵa jolymyz túsip barǵanda, Dúnıejúzi Qazaqtary Qaýymdastyǵynyń Tóraǵasynyń İ- Orynbasary Qaldarbek Naımanbaevqa sol oıymyzdy aıttyq. Ol kisi bizge óte tıimdi bir jol kórsetti : «Siz, -dedi Naımanbaev, bul oıyńyzdy bir jýrnalıske aıtyńyz. Ol gazetine jazsyń. Sóıtip sizdiń bul ıdeıańyzdy Prezıdent Nursultan Nazarbaevtan tartyp búkil úkimet adamdary oqıtyn bolady. Egerde pikirińiz oryndy dep tabylsa, onda ol iske asatyn bolady.»
Osy pikirdi dereý oryndaýǵa kiristim de, Shoqaıǵa Nojanda bir belgi ornatý jónindegi oılarymdy Egemen Qazaqstan gazetinde isteıtin belgili jýrnalıs Saıasat Beıisbaıǵa aıttym. Onyń menimen ótkizgen suhbaty, Egemen Qazaqstannyń 2001 jyly, 9- qańtardaǵy sanynda basylyp shyqty. Osydan keıin shamamen 9 aıdan soń, 2001 jyldyń 18 qazan kúni qazirgi Qazaqstan Bas mınıstriniń orynbasary Imanǵalı Tasmaǵambetov bir delegasıamen arnaıy at basyn Parıjge burdy. Qazaqstan Fransıadaǵy tótenshe jáne ókiletti elshisi Aqmaral Arystanbekova jáne Nojan ákimi Jaq Martańmen birge Shoqaı 1933-1941 jyldary arasynda ómir súrgen úıi bolǵan Sqýar dó la Fonten kóshesiniń bas jaǵyna belgi tas ornatty.
Mine bul Tasmaǵambetovtiń úlken erligi edi. 2001 jyly búgingideı emes, áli bolsa kezindegi Keńestik ıdeologıalyq kúshti úgit-nasıhattyń áser-yqpalynan aıyǵa almaı Shoqaıǵa “satqyn” retinde qaraýshylar az emes edi. Tasmaǵambetov, saıası keleshegim ne bolady? dep alańdamaı uly tulǵanyń Fransıada tanylýyna batyl eńbek etti. Onyń bul jumysy keıin odan ári jalǵasty. Sol belgi tas bolǵan jerdegi bos turǵan bir alańdy 2010 jyly Parıjdegi qazaq dıasporasy qurǵan Mustafa Shoqaı fransýz-qazaq dostyq qoǵamy, Qazaqstan Parıj elshiligi jáne Qyzylorda oblys ákimshiligi birge jumys istep Mustafa Shoqaı atyndaǵy saıabaqqa aınaldyryldy. Qazir bul saıabaq Berlındegi Mustafa Shoqaı beıitinen keıingi Mustafa Shoqaıdyń ómirinen syr shertetin ekinshi oryn. Búgin osy saıabaq Parıjdiń qartasyna da túsip umyt bolǵan Mustafa Shoqaıdyń esimi búkil Fransıa, tipti Eýropa elderinde qaıta jańǵyryp otyr. Mine mundaı ıgilikke bastama bolǵan esim Imanǵalı Tasmaǵambetov. Sizge Alash ulylarynyń arýaǵy rıza shyǵar, biz de rızamyz. Alla sizge jar bolsyn! Árqashan Qyzyr bolsyń joldasyńyz!
Ábdiýaqap Qara
Mımar Sınan Kórkem Óner Ýnıversıtetiniń profesory, tarıh ǵylymynyń doktory
Ystambul.
