Qazaq ultjandylyǵy búgingi kúni uranshyl, radıkaldy baǵyt alyp bara jatyr dep jazady Comonitor.kz saıty.
Sondyqtan, mundaı baǵyttaǵy ultjandylyqtyń qoǵamǵa paıdasynan qaraǵanda zıany kóp. Ózgeris bola ma? Qazaqstandaǵy ultjandylyqtyń damýyna kedergi bolyp turǵan ne nárse nemese kim?
«Azamattyq saraptama» qoǵamdyq fondynyń Prezıdenti Danıl Bektýrganov osy másele tóńiregende pikirin bildirdi.
-Qazaqstanda da, basqa memleketterdegideı uljandylyqqa degen suranys kún sanap artýda. Uljandylyqtyń adamdardy ózine tartýdaǵy basty sebebi men kúshi nede?
- Meniń oıymsha, ultjandylyq ıdeologıa retinde úlken potensıalǵa ıe. Eger shynymen moıyndaıtyn bolsaq: 20 ǵasyrda bolǵan barlyq oqıǵalar- eki birdeı dúnıejúzilik soǵys, qyrǵı-qabaq soǵys, komýnızmniń qulaýy- osynyń báriniń negizinde uljandylyq turdy. Máselen, salystyrmaly túrde, ıadrolyq qarýdy alaıyq. Ony eshkimniń qoldanatyn oıy joq, sebebi ony qoldaný –qoldanýshyny da óltiredi. Al bir jaǵynan ıadrolyq qarý potensıaldy agresorlardy ustap turǵan qural. Eleýsiz qalǵan ultjandylyq– sońǵy múmkindikti ıdelogıa, ol - ashqan adammen ne bolatyny belgisiz Pandora jáshigi sıaqty.
-Qazaq ultjandylyǵy sońǵy shırek ǵasyrda ózgerdi me? Ózgerse qalaı ózgerdi?
-Meniń pikirim siz kútpegeneı bolýy múmkin. Dese de, menińshe, qazaq ultjandylyǵy múldem ózgermegen. Qandaı boldy, sondaı bolyp qalǵan. Ultjandylyq teoretıkteri joq. Durys, anyq teorıa bolmaǵandyqtan nasıhat jasaıtyn da eshteńe joq – qoǵam qaıratkerleri men sheshender til máselesi jaıynda eski dúnıelerdi aýyzǵa alýdan basqa amaldary joq. Bizde jeke ǵylymılandyrylǵan ultjandylyq joq. Barlyq teorıalyq baza tek qana áleýmettik jelilerdegi tanymal motıvatorlardyń pikirlerimen shekteledi.
Qazir sapaly uljandylyq teorıalaryn damytýdyń dál ýaqyty. Saıasat sahnasynda óte utymdy taqyryptar qozǵalyp jatyr: jerdiń sheteldikterge satylýy, qytaılyq ekonomıkalyq ekspansıa, soǵys qaqtyǵystary, ıslamdyq radıkalızm jáne t.b. Alaıda, ne kerek, bizde ultjandylyq teorıalyq turǵyda da, ǵylymı turǵyda da damyp jatqan joq. Ol tek, apalar men atalar ózderiniń «shyǵý tegin umytqan» jastardy birnársege úıretkisi kelgen, turmystyq qalypta ǵana qalyp qoıyp jatyr. Bul árıne, qýantarlyq jaıt emes.
-Mundaı turmystyq ultjandylyq qanshalyqty qaýipti?
-Turmystyq ultjandylyqtyń negizgi, taza ultjandylyqdan aıyrmasy – onyń tolyqqandy emestiginde. Máselen, «meniń sátsizdikterge ushyraýymnyń sebebi- meniń jalqaýlyǵymda emes, ultymda» degen sıaqty stereotıpter qalyptasqan. Ózderiniń sátsizdikterin ózinen emes ózgeden kóretender óte kóp.
Sonymen birge, turmystyq ultjandylyq, asa qaýipti. Onyń sebebi, onyń kópshilik arasynda qoldaýǵa ıe bolýy.
Osyndaı turmystyq uljandylyq aıasynda bilim men mádenı deńgeıi tómendegen halyqtyń birshamasy destrýktıvti ıdeologıa áserine túsip jatady, bul dinı ekstremızmmen de tikeleı baılanysty. Jalpy alǵanda, munyń bári artynsha birikken ıslamızm konglomeratyna (IGIL/DAISH) kelip tireledi.
Shyndyǵyna kelgende, ǵylymı ultjandylyqtyń qarsylasy – turmystyq uljandylyq. Alaıda, ol teorıa men nasıhatyń joq bolýy esebinen, ulttyq ıdelogoıa taratýshylardyń kózi bolyp tabylady.
- Osyǵan baılanysty sizdiń boljamyńyz qandaı? Bizdi alda ne kútip tur?
- Bul máselege kelgende eń qıyny da osy bolyp otyr. Iaǵnı boljam jasaý úshin alǵysharttar bolýy kerek. Qoǵam jaǵdaıy ózgeredi, jemqorlyq joıylady dep aıtý qıyn. Negizgi senarı – «qalyptylyqty» saqtaý. Iaǵnı osy qalypty saqtaý qajet.
- Turmystyq uljandylyqtan saq bolýy kerek, qorqý kerek. Sebebi, bul máselege baılanysty jaǵdaı ýshyǵyp ketýi múmkin. Tájirıbe kórsetip otyrǵandaı, kez-kelgen qaqtyǵystar áýeli toptyq, odan keıin buqaralyq, al sońynda etnıkalyq sıpat alyp ketýi múmkin. Sheńgeldi, Býryl, Malovodnyıdaǵy ereýilder osyǵan dálel bola alady.
-Qazaq ultjandylyǵynda úlken qoǵamdyq-saıası kúshke ulasýǵa múmkindik bar ma?
-Ultjandylyq, ózdiginshe úlken suranysqa ıe, qajetti ıdelogıa. Saıası arenamyz saıası kúshtiń paıda bolýyna ábden jetildi, ári oǵan qaýqarly dep esepteımin. Alaıda, teorıalyq bazanyń álsiz, ári ony damytýǵa múmkindiktiń bolmaýy turǵysynan alǵanda qaýip bar. Teorıaǵa negizdelmegen ultjandylyq – shovınızmge ulasyp ketýi múmkin, tipti genosıdke.
Kez-kelgen nársege tepe-teńdik qajet. Osy tepe-teńdikti ornatý men saqtaý qazaq uljandylarynyń basty maqsaty.
Ókinshke oraı, olar úshin qazirgi tańda, ulttyq taǵamdy qalaı ataý kerek «et» nemese «beshbarmaq» sol mańyzdyraq bolyp otyr.
aýdarǵan Musa Nazerke
