"Sálem salýdyń tárbıelik mánin qolmen qoıǵandaı etip, ashyp jazatyn adam bolsa ǵoı, shirkin!" degen áriptesimiz Gúlmarıa Barmanbekovanyń ótinishi boıynsha.
Qazaq áıeli ne úshin sálem salady?
...2010 jyly Beket Atanyń 260 jyldyǵyna bardyq. Jıynnyń úshinshi kúni alaman báıge 300 kıiz úı tigilgen Jyńǵyldy saıynda ótti. Biz úıge kirgende kózdiń jaýyn alatyn naqyshty qamzol, búrmeli kóılek kıgen kelinshekter sálem salyp jatty. «Baqytty bol!» «Kóp jasa!», «Ul tap!» destik. Dastarhan basynda ortaǵa áıelder ne úshin sálem salady degen suraq tastaldy. Oǵan sol jerdegi jas kelinder «izet, qurmet qoı» dep jaýap berip jatty. Tek jasy alpysty alqymdaǵan bir apaı ǵana «izet, qurmet - sáleminiń syrtqy maǵynasy, al, ishki maǵynasy - alǵan jarynyń aman bolǵanyn Táńirinen tileý! Onyń dáleli - qazaq áıeli kúıeýi ólgen kúnnen bastap sálem salýyn toqtatady. Toqtatý mindetti emes, biraq salmaýyna bolady, óıtkeni Táńiri onyń tilegin oryndamady ǵoı!» dep jaýap berdi. Kelinshekter: «Apaı, aıtqanyńyz qandaı jaqsy boldy, kúıeýi ólse salmaıtynyn estigenbiz, biraq, ne úshin ekenin bilmeıtin edik» dep, rıza bolyp qaldy.
Demek, áıel ataýly "alǵanym aman bolsa eken!" dep shyn júrekten tilese, sálem salýǵa tıis. Tipti, «oqý ótip ketken» deıtin qaınaǵa, qaınata tap bolyp, "salmaı-aq qoı!" dese de "maqul, kóke!" dep alyp, sálem sala bergeni jón, óıtkeni oǵan alǵanynyń aman bolǵany ǵoı eń keregi. Biraq, áıel jesir qalǵan soń da izet úshin sálem salýyn toqtatpasa, eshkim oǵan uryspaıdy, qaıta batasyn beredi.
Qazaqtyń ıslamǵa deıin qalyptasqan taǵlymǵa toly osynaý keremet saltyn kónerdige sanap, kúresinge laqtyryp jibergisi keletinder de bar. Al, negizi «Alla-Taǵala Adam Atanyń qabyrǵasynan Haýa Anany jaratqan soń, «mine, seniń ómirlik serigiń» dep tanystyrǵanda onyń basyna aq jaýlyq salyp kórsetken eken, Haýa Ana Adam Ataǵa ıilip sálem salypty» dep jazady «Salt-dástúr sóıleıdi». Bireýleri buny onyń mán-mazmunyn bilmegendikten, aldyńǵy býyn aıtpaǵandyqtan, dástúr tamyry úzile bastaǵandyqtan istese, ekinshileri ásiredinshildikke urynady.
Mysaly, «Qazaqstan» ulttyq telearnasynyń «Senbilik tań» habaryn júrgizýshi qyz jasy 40-tan endi asqan ánshi Nurlan Espanovtyń kelinshegine "áli kúnge deıin sálem salady ekensiz ǵoı, kórermenge de bir sálem salyńyzshy" dedi. Ótinishi oryndaldy. Qazaqtyń bul qyzyna qazaqtyń salty tańsyq kórinip tur...
Ekinshi jaqtan, aqyn baýrymyz Qul-Kerim Elemestiń «Abaı.k» saıtyndaǵy «Betashar» degen maqalasyn oqyp kóreıik. (Óıtkeni, kelin alǵashqy sálemin «Betasharda» beredi ǵoı). «Negizi adamnyń basy tek ǵalamdardyń Iesi bolǵan jalǵyz Allah taǵalaǵa ǵana ıilýi shart. Sondyqtan kelin sálem jasaǵanda onyń basy namaz rýkýǵyndaǵydaı dárejede tym ıilip ketpeýi tıis. Tek basty sál ǵana ısharalap nemese ızep, ishteı áýeli Allah taǵalany ulyqtap: «Allahý Ákbar!» dep, sosyn sálem bergeli turǵan adamyna da ishteı «Ássálámýǵaláıkým ýá rahmatollahı ýá bárákátúh!» dep sálem bersin». Sonda áıel úıge kirgen qonaqty kórgen boıda sálem salýdyń ornyna, osy sózdiń bárin ishteı shubyrtyp aıtyp turady eken-daǵy?
«...Sálem» sózinde bizdiń aqylymyz jetpeıtin nyǵmet pen hıkmetti syr jatyr. Mine, osyndaı tolyp jatqan «Sálem jasaýdyń» astaryndaǵy hıkmetti qaıyryp qoıyp, ony qaıdaǵy bir aqsha jasaýdyń tálkegine(?) aınaldyrýdyń, kelinniń eki jaǵyna arnaýly(?) eki adam turyp alyp, ony zorlyqpen(?) býddısterdiń tas qudaılaryna shoqynatynyndaı etip kelse-kelmes, balaǵa da, jatqa da, toıǵa kelgenniń kúllisine jáne kúlli jurttyń kózinshe tońqańdatýdyń(?!) esh keregi joq. Bulaı jasaý betashar astaryndaǵy ıgi mándi joıady. Ekinshi, quzyrly taraptardy qarap turyp kúnáǵa batyrady. Óıtkennen góri kelin betin ashtyrmaǵan qaıyrly». Oı, toba-aı, qazaqtyń «kórimdik berý» dástúri de qaıdaǵy bir aqsha jasaýdyń tálkegi bolyp shyqty ma? Qandaı «arnaýly eki adam»? Olar balaly-shaǵaly, nekesi buzylyp kórmegen, aty ósekke ilinbegen aıaýly eki jeńgesi emes pe? «Zorlyǵy» nesi taǵy? «Tońqańdatý» dep neni aıtyp tur avtor? Ol ózi betashar qalaı bolatynyn kórgen adam ba, kórmegen adam ba?
«...Sosyn, keı óńir (qaı óńir eken?) qazaqtary kelinniń betin ashtyrmaıdy da. Onyń eki túrli sebebi bar. Birinshiden, «kelinniń betin ashsa beti ashylyp ketedi» dep eseptelinedi. Ekinshi sebep, kelin betin ashýdaǵy joǵarydaǵy sıaqty keıbir shárıǵı máselelerge tolyq, qanaǵattanarlyq pátýa joqtyǵynan bolsa kerek. Negizi betashardaǵy tásilder men onda aıtylatyn sóz mazmuny mánsiz bolsa, ári kelin ony bolashaǵynda durystap atqarýynan kúmándanylsa, qysqasy kelinniń ony atqaratynyna, onda da durys atqaratynyna kóz jetpese betashar jalǵan oıyn deńgeıine túsip qalmaq. Ondaı jaǵdaıda kelin betin ashpaǵannyń mańyzy áldeqaıda zor bolmaq». Endi, aqynnyń osy aıtyp turǵany sóz be, joq álde basqa bir nárse me?..
Qazaqtyń dalasy men taýyn qajymaı-talmaı zerttegen eńbegi úshin famılıasyna qosymsha at jalǵanǵan orys ǵalymy akademık P.Semenov-Tán-SHanskıı: «Qazaqtardy oqytyp qajeti joq, olardyń salt-dástúrleri tunyp turǵan bilim!» degen eken. Qundylyqtyń baǵasyna jete biletin ǵulama solaı tamsansa, «AQSH demokratıasynyń atasy» atanǵan, osy memlekettiń negizin salýshylardyń biri, ony 8 jyl basqarǵan Tomas Djefferson esimdi álemge áıgili saıasatker: «Jaqsy zańyń bolǵansha jaqsy dástúriń bolsyn!» dep short kesedi. Nege olaı qatty aıtady? Óziniń memleketiniń halqy qyryq rýdan quralǵan el bolǵandyqtan tamyry tereńge ketken ádet-ǵuryptan maqurym ekenin kórgendikten, jáne onyń ornyn eshnárse toltyra almaıtynyna kózi jetkendikten aıtyp otyr.
Bizdiń ultymyzǵa búgingi tańda eń keregi – birlik. Tatýlyq. Yntymaq. Aýa jaıylýshylyqtyń kez kelgen túri, onyń úlken-kishisi bolmaıdy, ulttyń ydyraýyna ǵana jumys isteıdi. Din de ultqa, ulttyń birligine qyzmet etýi tıis. Din – adam úshin, adam – din úshin emes! Alla-Taaǵala: «18 myń ǵalamdaǵy jaratqan nársemniń ishindegi eń abzaly – adam!» degen eken. Ortamyzdaǵy kózi tiri ǵulama Abdýlla qajy Joldasov aǵamyz: «Din – halyq úshin! Eń áýeli halyqty halyq etetin onyń tili, odan keıin salt-dástúri, sodan keıin baryp dini. Din salt-dástúrge súıenip, aqyl-oıdyń arqasynda ómir súretin adam balasyn jańylystyrmaıtyn, adamı joldan shyǵartpaıtyn qalyp» deıdi.
Endeshe, biz de ata-babamyzdyń myńdaǵan jyldar súzgisinen ótken, sol arqyly óziniń ónegeli-úlgililigin, ómirsheńdigin dáleldegen salt-dástúr, ádet-ǵurpymyzdy kózimizdiń qarashyǵyndaı saqtaǵanymyz, ásireshildikke urynbaǵanymyz abzal bolar.
Ómirzaq Aqjigittiń feısbýk paraqshasynan
