Meıram kúni qar jaýyp turý jaqsy yrym dep sanalǵan. Bizge jetken qazaq ańyzdarynda qyzdyń sulýlyǵy naýryzdyń aq qaryna teńesteriledi. Túrki halyqtarynda jańa jyl kóktem merekesimen birge bastalady. Iaǵnı, 22 naýryz — Jyl basy. Osy oraıda 22 Naýryz meıramyna baılanysty 22 qyzyqty derekti sizderdiń nazarlaryńyzǵa usynamyz.

1. Naýryz meıramy — álemniń eń kóne merekeleriniń biri. Orta Azıa halyqtarynda bes myń jyl boıy toılanyp keledi. «Naýryz» sózi parsy tilinen aýdarǵanda «Jańa kún» degen maǵynany beredi.
 

2. Burynǵy qarıalar 22 naýryzdy «Qyzylbastyń naýryzy» deıdi eken (Qyzylbas — Iran, burynǵy Parsy eliniń qazirgi ataýy). «Naýryz» sózi parsy tilinen shyqqan, «jańa kún» degen maǵynany bildiredi. Qazaq halqy naýryz demeı, Amal degen.
 

3. Naýryzdyń dástúrli taǵamy — «Naýryz kóje». Ol jeti túrli azyqtyq zattan turady. Jeti degen san aptanyń jeti kúnin beıneleıdi, bul sannyń maǵynasy tereń. 7 sanǵa baılanysty ádet-ǵuryptar bar. Naýryz merekesin toılaý kezinde, aqsaqalǵa naýryz kójege toly jeti kese usynylady. Naýryz kezinde ár adam óz úıine 7 qonaqty shaqyryp, ózi de 7 úıge jolyǵady. Ózbekstanda «Sýmalaq» — naýryz kójege uqsas taǵam dástúrli bolyp sanalady. Ol da jeti azyqtyq zattan ázirlenedi.
 

4. Naýryz meıramy 18 ǵasyrǵa deıin Ejelgi Grekıada, Ejelgi Rımde, Ulybrıtanıada atalyp ótilip, 1700 jylǵa deıin ejelgi Rýste toılanyp kelgen degen derek bar. Kóktem merekesi týraly málimetter antıkalyq jáne orta ǵasyrlyq jazýshylardyń eńbekterinde kezdesedi.
 

5. Naýryzdy toılaý tarıhy Uly Abaı óziniń «Biraz sózi qazaqtyń qaıdan shyqqany týraly» jazbasynda Naýryz tarıhyn kóshpeli halyqtardyń «hıbıǵı», «huzaǵı» dep atalatyn kóne zamanyna ushtastyrady. Parsynyń «naý» sózi ár túrli ózgeristerge ushyraǵanymen, sol maǵynada kóp halyqtyń tilinde saqtalyp qalǵan. Ol oryssha nov (aı), nemisshe noıe, latynsha neo. Osylaısha «naý» sózi úndi-eýropalyq halyqtar daralanýdan da buryn paıdalanylǵan.
 

6. Naýryz meıramy — dinı mereke emes. Bul — qalyń qystan aman-esen shyǵyp, kún nuryna bólenip, jańa jyldy qarsy alý merekesi. Naýryz merekesinde kórisken jandar bir-birin qushaq jaıa qarsy alyp, ıgi tilekter aıtady. Qazaq halqy bul kúni dúnıege kelgen qyz balalarǵa Naýryz, Naýryzgúl, Naýryzjan, er balalarǵa Naýryzbaı, Naýryzbek, Naýryzhan degen esim bergen.
 

7. 2010 jyldyń 10 mamyrynan bastap Birikken Ulttar Uıymynyń Bas assambleıasynyń 64-qararyna sáıkes, 21 naýryz «Halyqaralyq Naýryz kúni» bolyp atalyp keledi. Bas Assambleıa óziniń bergen túsiniktemesinde «Naýryzdy kóktem merekesi retinde 3000 jyldan beri Balqan túbeginde, Qara teńiz aımaǵynda, Kavkazda, Orta Azıada jáne Taıaý Shyǵysta 300 mıllıon adam toılap kele jatqandyǵyn» málimdedi. Al UNESCO bolsa, 2009 jyldyń 30 qyrkúıeginde Naýryz meıramyn adamzattyń materıaldyq emes mádenı mura tizimine kirgizdi.
 

8. Naýryz — kóktem men eńbektiń, dostyq pen birliktiń meıramy bolýmen birge, halqymyzdyń salt-dástúrlerin qurmettep, ulttyq qasıetterimizdi boıyna sińirip, jan-jaqty damyǵan ónegeli, ónerli azamat tárbeleıtin ulttyq meıramymyz.
 

9. Uly ǵulamalar Ábý Raıhan Bırýnı, Omar Haııam tárizdi álem tanyǵan tarıhı tulǵalardyń eńbekterindegi Shyǵys halyqtarynyń Naýryz meıramyn qalaı toılaǵany týraly derekterge nazar aýdarsaq, parsy tildes halyqtardyń Naýryzdy birneshe kún toılaǵan. Iaǵnı, olar Naýryz kúnderinde mynadaı salt-dástúr, yrymdar jasaǵan: Ár jerde úlken ot jaǵyp, otqa maı quıǵan. Jańa óngen jeti dánge qarap bolashaqty boljaǵan. Jeti, aq kesemen dástúrli ulttyq kóje «sýmalyq» usynǵan. Eski kıimderin tastaǵan. Eskirgen shyny aıaqty syndyrǵan. Bir-birine gúl syılaǵan. Úıleriniń qabyrǵasyna dóńgelek oıý — «kún sımvolyn» salǵan. Úılerindegi tireý, aǵashqa gúl ilgen. Jamby atý tárizdi túrli jarystar ótkizgen. Bul kúni kári-jas máz bolyp, bir-birine jaqsy tilekter aıtqan, arazdaspaǵan.
 

10. Naýryz meıramyna baılanysty mynadaı ataýlar bar: Naýryz kúni, Naýryz aıy, Naýryznama, Naýryzkóje, Naýryz toıy, Naýryz jyry, Naýryz jumbaq, Naýryz bata, Naýryz tilek, Naýryz tól, Naýryzkók, Naýryz esim, Naýryz sheshek, Naýryzsha, Áz, Qydyr, Saýmalyq, Muharram (tyıym), Samarqannyń kók tasy.
 

11. Naýryz merekesiniń týý tarıhy týrasynda talas kóp. Naýryzdyń naqty tarıhy tereńde jatyr, ol óziniń bastaýyn musylmandyqqa deıingi zamannan alady. Keıbir ǵalymdar buny zoroastrızm men shamanızm kezeńine deıingi ýaqytpen baılanystyrady. Keıbireýler Parsy patshasynyń joryqtarymen baılanystyryp júr.
 

12. Atyraý jáne Mańǵystaý oblystarynda Naýryz merekesi 14 naýryzdan bastalyp, «Amal» dep atalady, osy meıramnyń dástúrli elmenti — «Kórisý». Bul kúni adamdar qol alysyp qaýyshady. Sonymen birge, barlyǵy «Jańa jyl qutty bolsyn!» dep amandasady.
 

13. 1926 jyldan bastap, totalıtarlyq júıeniń yqpalymen naýryz merekesin toılaýǵa tyıym salyndy. Kóp jyldar boıy umytylyp, synyn joǵaltqan mereke 1988 jyldan beri qaıta jańǵyryp, Naýryz meıramyn toılaý dástúri óz jalǵasyn tapty.
 

14. Naýryz merekesi 1991 jyly 15 naýryzda Qazaq SSR Prezıdentiniń qaýlysynyń negizinde memlekettik mártebege ıe boldy. Elbasy naýryz aıynyń 22 juldyzyn «Naýryz meıramy» dep jarıalady. Al 2009 jyldyń 24 sáýirinde QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaev naýryz aıynyń 21, 22, 23 kúnderine «Naýryz meıramy» degen mártebe berdi.
 

15. Naýryz Qazaqstanda ǵana toılanbaıdy. Jaqyn sheteldiń elderi (Ázerbaıjan, Tájikstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstan, Reseı) Naýryz merekesin qarsy alady! Aýǵanstan, Iran sekildi alys shet elderi merekeniń kelýin taǵatsyzdana kútedi.
 

16. Buryn Naýryz meıramyn toılaý tań atýdy qarsy alýdan bastaldy. Bul ejelgi ǵuryptardyń birine «Bulaq kórseń, kóziń ash!» degen mátelge baılanysty boldy.
 

17. Naýryzdyń alǵashqy kúnderiniń birinde qazaq halqynyń nanymy boıynsha jerdiń betinde erekshe bir gýil júredi. Biletin adamdar muny jumaqtan shyqqan qoılar birinshi bolyp sezedi, olardy baqqan qoıshy da baıqaıdy deıdi. Mundaı kúni búkil tabıǵat, jan-janýarlar, adamdar jandana túsedi. Bul kúni shash alýǵa, tyrnaq alýǵa bolmaıdy, áıtpese sal bolyp qalasyń deıdi. Aınaladaǵy jan ıesiniń bári «ázden» keıin ǵana erekshe kúsh-qýatqa ıe bolady. Halyqta mynadaı qanatty sóz bar: «áz bolmaı, máz bolma».
 

18. Bul mereke Islam dáýirine deıin toılanyp, halyq arasynda erekshe qoldaýǵa ıe bolyp keledi. Shyǵys elderiniń (shámsı) kúntizbesi boıynsha, naýryzdyń bastalýy hamal (amal) aıynyń 1 juldyzy bolyp esepteledi. Hamal — Toqty shoqjuldyzynyń eski parsysha ataýy. Kún men tún teńelip, amal kirgen sátte Toqty shoqjuldyzy týady.
 

19. Naýryzdyń maǵynasy — naýryz parsysha «naý» (jańa) jáne «rýz» (kún) Jańa jyldyń birinshi kúni degen maǵynaǵa ıe. Ol kúntizbelik jyldyń úshinshi aıy (31 táýlik), kóktemniń basy. Qazaqtar bul meıramdy Áz-Naýryz meıramy dep te ataıdy.
 

20. Shyǵys jyl sanaǵy boıynsha, mereke ırandyqtardyń jańa jyly Navrýzben janasady. Naýryz merekesin túrki tildes halyqtar toılaıdy. Tájik halqy bul merekeni «Báısheshek», «Gúlgardon» ne «Gúlnavrýz», tatarlar «Nardýgan», bırmalyqtar «Sý meıramy», horezmdikter «Naýsardjı», býráttar «Sagaan sara», armándar «Navasardı», chývashtar «Norıs oıahe» dep ataǵan.
 

21. Mereke kúni qar jaýyp turý jaqsy yrym dep sanalǵan. Bizge jetken qazaq ańyzdarynda qyzdyń sulýlyǵy Naýryzdyń aq qaryna teńesteriledi. Bul tańǵajaıyp jaıt emes, óıtkeni naýryzdaǵy qar ádette jumsaq, erekshe appaq bolady.
 

22. Naýryz aıy týǵanda ótetin «Kórisý» bir kúnmen shekteletin mereke emes, ol naýryzdyń 14-inen bastalyp, aıdyń sońyna deıin jalǵasa beredi.

Derekkóz: e-history.kz