(Basy)
 

ELDİK SHARTY

Sankt-Peterbýrg, 16.05.1907

Dýmaǵa kelip sóılegen Stolypındi tyńdaǵanda uqqanymyz – úkimet basy úshin ult máselesi eleýge turatyn nárse emes sekildi eken. Al biraq bizdiń musylmandardyń muńy – osy orys revolúsıasy bastalǵaly beri ótken úsh sezinde de túıindelgendeı, taptalyp bara jatqan rýhanı sharýalardy túzetip alý edi. Alaıda  oǵan ázirge bılik nazar aýdarar emes. Elemeıdi tipti.

Musylman-depýtattar keshegi mektep máselesinde úlken daý týdyrǵan jaryssóz kezinde tabandy kózqaras ustandy. Úkimettiń is-daǵdysy men pıǵylyna qasaqana, ózderi turatyn aımaqtarda ana tilinde oqytatyn bastaýysh mektepter bolýyn qalaıtynyn batyl málimdedi. Úkimettik mektepterdi synady. Balalarǵa birden oryssha saýat ashqyzýdan shoshyndy. Bul máselede ımperıadaǵy orystan basqa ózge tekti halyqtardan ókildik etkender túgeldeı biraýyzdy boldy.

Al oǵan úkimet turǵysynan oılaıtyndardyń qalaı qaraıtynyn keshe ǵana ap-aıqyn kórdik. Tipti, solardyń yńǵaıyndaǵy, álde soıylsoǵary bop tabylatyn qarajúzdikshilder betteri búlk etpesten, túrki-musylmandarǵa, áı-sháı joq, Túrkıaǵa kóship ketińder deýge deıin bardy ǵoı. Bul jaıynda biz de, basqalar da jazdy, el tez qulaqtandy.

Bir kúni bas redaktorymyz Rashıd qazı redaksıaǵa kelgen hattardyń áldebireýi jaıynda bólmesinde otyrǵan barshamyzǵa qýana aıtty da, joǵary kóterip kórsetip, ishinde jazylǵandardy súısine oqyp berdi.

Dýmadaǵy ý-shý qulaǵyna jetisimen Ǵabdolla Toqaı atty albyrt jas aqyn «Ketpeımiz!» degen óleń jazypty. Tekeden eken. Men burnaǵy jyl sońynda sonda bolyp, qazaq partıasy sezine qatysyp qaıtqanmyn. Qaladaǵy kózi ashyq azamattar túgel jınalǵan sol basqosýda ol boldy ma, joq pa, qaıdam. Bolǵan shyǵar. Tez baýyrlasyp ketken Jansha dosym meni talaı kisimen tanystyryp edi, bálkim solardyń ishinde ony da kórgen shyǵarmyn, biraq men ony, áıteýir, kózime dál elestete almadym. Qalaı bolǵanda da, sózi júrekke jyly tıdi.

Ol halyq ókildigi jınalysynda jurtty alalaýdy kásip qylǵan, musylmandardy Túrkıaǵa ketirgisi kelgen qarajúzdikshilerge, olardyń kósemi Pýrıshkevıch pen onyń sybaılastaryna: «Senderge jaqsy kórinse, sonda ózderiń bara qoıyńdar, myrzalar!» – dep sergek jaýap beripti. Al «biz osynda týdyq, osynda óstik, osynda ólemiz. Orys jerine aınalǵan atamekenimizge bizdi taǵdyrdyń ózi baılaǵan» degen tujyrymyn jyr tilimen ádemi jetkizipti.

Sony tyńdaǵanda, keremet rıza boldyq. Bárimizdi  óz jerimizde, óz elimizde ógeı qylǵan «qara júzdik» ımansyzdaryna poezıa sózderimen berilgen osynsha utymdy jaýap gazetke shyqqanda alys-jaqyn barshany razy etti. Ony túsiner pýrıshkevıchter bar deımisiń.   Olar kózqarasynan aınyǵan, joq, biraq olardyń sondaı ersi de qaterli pıǵyly bizdi yntymaqqa shaqyra tústi.

Degenmen, pikir alýandyǵy saqtalyp tur. 

Bizge baspa isindegi bedeldi sóz aıtatyn alqa músheleri syndy qabyldaıtyn aǵalarymyz Rashıd qazı, Ilás ápendi, Sálimgereı sultan qorytqan oılar úlgi bolatyn. Biz ulttyq shet aımaqtardyń jergilikti basqarý organdarynda, sottyń tómengi býyndarynda is óz  tilinde bolýyn, ár jerdegi túrki jurttary ishinde túsinikti óz tilderinde jumys isteýin qalaıtynbyz. Úkimet sotyn jappaı kirgize bermeı, el arasynda bedeli zor halyq sottaryn saqtap qalýdy tabandylyqpen qoldaıtynbyz. Bul oraıda depýtattardyń ózgeshe paıymdaýy bizge asa estilmeıtin sekildi edi. Negizgi fraksıadaǵylar da, eńbek toby men kadetter qataryndaǵylar da – bári  bir aýyzdy kórinetin. 

Áıtse de, kúdiktenetinder bar eken. Ásirese agrarlyq máselede árqıly kózqaras bary baıqaldy. Kóbi pomeshıkter jerin ádil aqysyn tólep satyp alý jaǵynda. Týra kadetter tárizdi oılaıdy. Al eńbek tobyndaǵylar tárkileý baǵytyn ustandy. Osy rette fraksıa ishindegi basqosýlarda aıtys týyp júrdi, birli jarym pikir plenarlyq májiliste de aıtylyp qaldy.

Ásirese, mektep daýynyń ertesinde bolmaq talqylaý bizdiń aıryqsha kútken sátimiz edi. Onda depýtat Qarataev sóılemek bolatyn.

***

Qatty ý-shý týǵyza turyp, túrki-musylman depýtattary mektep salasyndaǵy baǵdarlamasyn bekem málim etti. Endi  jarıa etilgen múddeniń zańda kórinis tabýy úshin kúresý qajet. Aldaǵy ýaqyttarda, zań jobasyn komısıada qaraǵan kezde, sóıtip joba mátinimen tikeleı jumys istegende, baǵdarlamalyq maqsatty baıandy etý joldaryn oılaý lázim.

Bizdiń dosymyz Slava bul oraıda  bizben bir pikirde-tin. Ol musylman depýtattardyń óz kózqarastaryn Dýma minbesinen tanytýlaryna biz tárizdi súıinip te, jáne olar sóılegen kezde jekelegen qarajúzdikshilerdiń shabalanýyna kúıinip te júretin. Erteń agrarlyq máseleni talqylaý jalǵasady degende, ol Jasaıǵa qarap:

– Bilesiń be, belgili bir kúshter erteń senderdiń depýtattaryńdy minbege shyǵartpaýǵa tyrysa ma deımin, – dep qaldy.

– Belgili  bir kúshter... – Jasaı qabaǵyn tyrjıtty. – Mahmýdov, Hasanov, Maqsýdovtar olardyń qytyǵyna ábden tıdi demekpisiń?

– Menińshe, ústinen tústiń. Olarǵa óz tuqymdary men ishterindegi jáne batystaǵy dindesteri tóndirgen qater de bastan asyp jatyr, jetpegeni – musylmandardyń bas kóterýleri edi...

Slava «musylmandardyń bas kóterýleri» haqynda túsinik bere ketti. Olar agrarlyq komısıadaǵy jaryssózderde olar tym belsenip kózge túsken kórinedi. Bir kırgız-depýtat qaıta-qaıta, tipti, úkimet aldyna másele qoıyp júr eken. Ol úkimettiń qonys aýdarýdy qaraǵan áldebir otyrysyna da qatysyp, kóp narazylyq aıtypty desedi. Bıliktiń túrli býynyna kırgız jer-sýy jaıynda   depýtattyq suraý salýǵa da sol uıtqy bolýda – mine sondyqtan da osynyń bárin endi Dýma minberinen dýyldatýǵa jol berýge bolmaıdy degen uıǵarym bar tárizdi. Bular Slavaǵa óziniń eń senimdi aqparat kózderinen málim...

– Bilemin, kırgız-depýtat degeniń – sultan Qarataev qoı, – Jasaı kúrsindi, – oǵan kadetter jer-sý jaıyndaǵy partıalyq baǵdarlamasy úshin byltyrdan beri tisterin qaırap júr. Qarajúzdikshilermen juldyzy qarsy keletini eki bastan túsinikti.  Degenmen  biz ony sóz alar dep úmittenemiz. Musylman fraksıasyn bylaı qoıǵanda, onyń tilektesteri solshyldar arasynda da kóp.

Slava basyn shaıqady.

– Sýasty aǵystaryn bilmeı tursyń, dosym meniń.

Ol óziniń bir bedeldi kadettiń pikirin estigenin aıtty.  Onyń bedeldi kadeti oı oramymen qarajúzdikshiden de asyp túsipti. Jabaıy  kırgız ókiline Dýma minberinen sóz berýge úzildi-kesildi qarsy eken.  Sonaý kóshpendilerdi orys parlamenti tórine shyǵarmaq túgil, oǵan salsań, baıaǵy qanysher Shyńǵys hannyń jabaıy tuqymdary retinde, múldem kózderin joıý kerek depti. Onyń paıymdaýysha, Amerıkada jańa dúnıe esigin ashqandar qyzyl tándilerge qandaı kózqaras tanytsa, orys memleketiniń irgesin keńeıtýshiler de jalpaq dalany jaılaǵan jabaıylarǵa tap sondaı kózben qaraýǵa tıis...

– Iaǵnı, túzde qýyp júrip, ań aýlaǵandaı, atyp tastap kete berý kerek, – dep mysqyldady Jasaı. – Olar solaı etip te júr, dosym meniń. Imperıa Dýmasy sol bassyzdyqty toqtatatyn bolýǵa kerek. Jáne ony isteıtinder, shynymdy aıtsam, musylman-depýtattar emes, tek sosıal-demokrattar.

Meniń aǵa-dosym Jasaıdyń búıregi sosıal-demokratıalyq partıaǵa aıryqsha buratyny maǵan kópten belgili.  Úkimetke petısıa ázirlengen Qoıandy jármeńkesi kezinde onyń bılikti sastyrǵan ýytty  sózderi áli qulaǵymda saırap tur, óte shetin paıymdary byltyrdan beri Dýma minberinen sóılegen sosıal-demokrattardy estigen saıyn esime túsedi. Slava da, men de onyń Djaparıdze, Seretelı sekildi solaqaı depýtattarmen bas qosqan toptar arasyna jıi baratynyn da biletinbiz. 

Onyń, tipti, Birinshi Dýmaǵa deıin-aq sosıal-demokrattardyń bólshevık dep atalatyn qanatyna qulaǵany, solar tárizdi shetin oılap, parlamenttik kúreske senbeýshilikpen qaraǵany, ózi sekildi solaqaı joldastarymen birlesip,  bizdiń musylman qaıratkerlerin Tómengi Novgorodtaǵy alǵashqy sıeze qatty synaǵany da kóz aldymda.

Osy rette onyń depýtat Qarataevqa solshyldar arasynda tilektestikpen qaraıtyndar mol deýinde mán barlyǵy daýsyz-dy. Jalpy, bizdiń bul sultan aǵamyz ótken ǵasyrdyń sońǵy onjyldyǵynda Kýtaısı jaǵynda zań qyzmetin atqarǵan, kóptegen grýzın knázderimen jaqyn aralas-quralas bolǵan, pikirleri jarasqan, baılanystary áli úzilmegen kisi. Kerek deseń, ol grýzınder arasynda qyzmette júrgen jyldarynda búgingi depýtat Seretelıdiń ózi túgil, onyń ákesin – aqyn Georgıı Seretelıdi de jaqyn bilgen kórinedi. 

Meniń kóńilimdi Slava bireýlerden estidim dep aıtqan – qazaqtardy «Shyńǵys hannyń qanysher jabaıy ordalarynyń tuqymdary» degen anyqtama kúpti qylyp tur edi, bir kezde áńgime jáılap sol taqyrypqa oıysty. Oǵan qyzba Jasaımen birge, salqynqandy Muhamedjan qosyldy. Slava olardy aýzyn ashyp tyńdady. Men úshin de múldem jańalyǵy kóp áńgimeler edi. Bárin aıt ta, birin aıt, áńgimeniń toqeteri – búgingi Reseı ımperıasynyń quzyryna qaratylǵan el-jurtqa úkimet kórsetip otyrǵan rýhanı da, ekonomıkalyq ta zorlyq-zombylyq baıaǵy zamanǵy Shyńǵys han ımperıasynyń aldyna qoıǵa maqsatynan áldeqaıda zulym da qaterli dárejede júzege asyrýly degen tujyrymǵa tireletin.

– Shyńǵys hannyń balalary batysqa Baltyqqa deıin tereńdep, Ulyǵ Ulys qurdy, ony Altyn Orda dep atady. Orystar olardyń qolastyndaǵy bodan jurttyń biri boldy. Biraq, bodan jurt degen aty ǵana, onyń rýhanı da, ekonomıkalyq turǵydan da damı berýine shek qoıylǵan joq. Altyn Orda onyń dinine tımedi, orys  shirkeýlerine tyıym salǵan joq. Qyz alysyp, qyz berisip, ómir súrip jatty.

Muhamedjan Aleksandr Nevskııden bastap, Jaýyz Ivan* tóńireginen, Borıs Godýnov dáýirinen qyzyq mysaldar aıtty. Sosyn qaıtadan paıymynyń  negizgi jelisine oraldy.

*Ivan Groznyı.

– Sóıtip, orys knázderimen qudandal-jekjat bop ketken zamanda, bahadúr han Batýdyń kezinde-aq, ásirese onyń izbasarlary bılegen bertingi zamanda, kúmbirlegen qońyraýlar úni orys jerinde qaptaı tústi. Ulyǵ Ulys hukimeti orys knázdikteriniń ekonomıkasyn tejegen joq, olardyń putqa tabynǵan zamannan tez alystap, bir qudaıǵa ılanýyna, birigýine septesti, baıýlaryna esh qarsylyǵy bolmady. Bar  másele – Altyn Ordaǵa táýeldiligin umytpaýynda, ıaǵnı salyǵyn ýaqtyly tólep tursa bolǵany dep eseptedi.  Al keıinirek uıysqan Orys ımperıasy is júzinde Shyńǵys ımperıasynyń el basqarýdaǵy, ásker basqarýdaǵy kúlli tıimdi de jaqsy dástúrin  qabyl ala otyryp,  quzyryna qaratqan el-jurtqa múldem basqasha kózqaras tanytyp keledi... 

– Demek, qarajúzdikshilder shyn tegin bilmeıtin, alǵys seziminen ada adamdar, – dep túıdi Jasaı. – Olardy tek ımperıanyń sory dep bilý kerek.

– Alaıda ımperıa úkimeti olaı oılamaıdy bilem, – dedi Slava. – Qaıta, biletinderdiń aıtýynsha, olardy qıly buzaqylyq áreketke aıdap salyp otyrady.

Sol ańǵarym ras pa, joq pa, ımperıa quzyryna qaratylǵan kúlli bóten tekti jurttarǵa úkimettiń jasap júrgen qandaı jaqsylyǵy bar, jospary qandaı, bul bir kóp oılantatyn másele edi.

***

Men agrarlyq másele boıynsha on altynshy mamyrda jaryssóz qaıta jandanady degen habardan keıin osy jaıynda kóp oılandym. Joldastarymnyń álgindeı suhbaty otqa maı quıa túskendeı boldy. Jadymdaǵy jáıtterdi synı kózben sholdym. Dýma minberinen aıtylǵan keı mańyzdy sózderdi osy búgingi aǵartý jaıly jaryssózden keıin taǵy eske túsirdim.

Birneshe kúnge sozylǵan oqý isin talqylaýdan keıin, jer-sýdy paıdalaný jaıyndaǵy jaryssózdi jalǵastyrý Memlekettik Dýma májilisiniń 16 mamyrdaǵy kún tártibine engizildi. Baqytjan Qarataev sultanǵa sóz osy   otyrysta tıdi.

Bul kúni Ekinshi Dýma óziniń 39-otyrysyn ótkizgen edi. Dýma sol kúni plenarlyq májilisiniń jumysyn tústen keıin, saǵat eki jarymdarda bastaǵan. Sodan parlament úzilissiz úsh jarym saǵat boıy  keńes qurdy. Baqytjan sultanǵa kezek keshki saǵat bes-jarymdar shamasynda tıdi. Onyń sózi jer máselesinde bizdiń qaıratkerlerdiń aıaýsyz kúresetinin tanytyp, sheshenniń óziniń juldyzyn daý-damaısyz jarqyratty. Sultan úkimettiń ozbyrlyǵyn jańa qyrynan áshkereledi.

Biraq onyń sóziniń mátinin keltirerden buryn, men oǵan deıin sóılengen birer sózge toqtala ketsem dep otyrmyn. Nege olaı etpegimdi, solarmen tanysqanda, ózderińiz de uǵasyzdar.

***

Budan eki aıdan astam ýaqyt buryn, altynshy naýryzda, úkimet basy Stolypın Dýmaǵa alǵash kelgeninde:

– Monarhtyń erik-jigerimen jasalyp otyrǵan ózgerister bizdiń otanymyzdy quqyqtyq memleketke aınaldyrýǵa tıis, – degen-di.

Bul málimdeme óte áserli estildi.

Petr Arkadevıch Stolypın ózi basqaryp otyrǵan úkimettiń osy oraıda basshylyqqa alatyn negizgi shamshyraq ispetti oıyn aıan etti.  Sońǵy ýaqytta jasalyp jatqan reformalardyń bárinen jańa quqyqtyq qatynastar týyndaıtynyn áńgimeledi.  Sol jańa quqyqtyq qatynastar baǵyty kórinis tabatyndaı erejelerdi jasaý úkimet tarapynan basty maqsat etiletinin aıtty.

Shynymdy aıtsam, bul qaǵıdanyń mán-jaıyn da, onyń neni dittegenin de  men estigen sátte dál uǵa qoımaǵanmyn-dy. Keıinirek, eresek kisilerdiń talqylaýlaryn tyńdap, úkimet basynyń sózin gazetten qaıta oqyǵanda, onyń negizgi shamshyraq ispetti oıyn –jasalmaq zańdardyń tirshilikte bekem ornyǵýy týraly aıtyp otyrǵanyn az-azdap túsingendeı boldym.

Premer Stolypın jazylǵan zańdardyń azakmattar aldyndaǵy  mindetterdi dál aıqyndap beretinine kúmán keltirdi. Ol:

– Jazylǵan zańdar orys memleketiniń  bodandarynyń quqtaryn qorǵamaıdy, – degende, men tipti qaıran qaldym.

Iá, ol zańdar quqyq qorǵaıdy dep aıtýǵa bolmaıdy dedi. Sosyn nege olaı oılaıtynyn túsindirdi.

– Óıtkeni, – dedi ol, – zańdar jekelegen adamdardyń túsindirýleri men ony oryndaýǵa tıis kópshiliktiń sondaı túsindirýlerden keıin qubylyp ketetin erik-jigerine táýeldi bolyp tur.

Halyq zańdy «terte tárizdi» deıdi ǵoı, Stolypın sol máteldi eske saldy. Ony ózim de talaı estigem, terteni qalaı bursań – arba solaı qaraı dóńgelenip júre beredi emes pe, zań  da sondaı, kúshtiniń baǵyttaǵan jaǵyn ǵana qorǵaıdy deıtin. Bas mınıstr sol uǵymdy ózgertý kerek ekenin aıtty. Zań ádil, qatal, týra, burmalaýǵa kónbeıtin bolýǵa kerek. Úkimet solaı oılaıdy. Sondyqtan zańdy teris nıettilerdiń burmalap túsindirme jasaýyna jol berilmeýge tıis, bar jaǵdaıda da ádil,  qatal, týra zań ústem bolýǵa kerek dep sanaıdy. Ol bul oılaryn sonshalyqty senimdi, salmaqty, sabyrly  únmen baıan qyldy da, túıgen túıinin mynandaı sózdermen aıan etti:

– Rossıanyń jańadan qurylyp jatqan memlekettik  ómirine bekem ustyn jasaıtyn zańdar kerek. Mine, sondyqtan da, Úkimet Memlekettik Dýma men Memlekettik Keńestiń qaraýyna sondaı zań jobalaryn tizbektep turyp usynbaq.

Sosyn ol halyqtyń jekelegen toptarynyń teń quqyqtylyǵyna aparýǵa tıis zańdarǵa toqtalmaıtynyn aıtty. Dinı senim erkindigin qamtamasyz etýge tıis zań jóninde de eshteńe demeıtinin eskertti. Sebebi olardyń qajettigi aıqyn, eshqandaı qosymsha túsindirme berýdi talap etpeıdi, – ol osylaı oılaıdy. Sondyqtan da ýaqyt ótkizbeı, qazirgi sátke deıin úkimet tótenshe retpen ómirge engizgen zańdar jaıynda Dýmaǵa túsinik berýdi paryzy sanaıtynyn aıan etti.  Óıtkeni olary sharýalar turmysyn jaǵdaılastyrýǵa qatysty eken. 

Sol oraıdaǵy aıtpaǵyn saltanatty maqammen: 

– Patshanyń áldeneshe ret bodandarynyń jaǵdaıyn jaqsartýǵa baılanysty bildirgen yqylasyn oryndaýdy keıinge qaldyrý múmkin emes bolǵandyqtan jáne jer-sý máselesindegi jaısyzdyqtan qınalǵan sharýalardyń tabandy túrde qaıtalap aıtqan tilegin   eskerýsiz qaldyrý múmkin  bolmaǵandyqtan, – dep qulpyrta bastady da, sonysynan bir kem emes áserli sózdermen ármen qaraı sabaqtady. – Rossıa halqynyń eń kóp bóliginiń ómirin múldem buzylýdan saqtaıtyndaı, irip-shirýdiń aldyn alatyndaı sharalardy ómirge shuǵyl túrde, esh aıaldamastan engizý jaıynda úkimet ózine mindetteme aldy.

Zal tym-tyrys tyńdap otyr. Premer ár sózin salmaqtaı sóıledi. Jaqsy sózder aıtty.

–   Sebebi sharýalarǵa olardyń muqtajdyqtarynan zańdy jolmen qutylý retin kórsetý – úkimettiń mindeti bolyp tabylady, – dedi ol. – Osy mindetin atqarý arqyly úkimet zorlyq-zombylyqtyń, buzaqylyq jasaý men túrli tártipsizdikterdiń oryn alýyna jol bermeýge bel baılap otyr. 

Sodan soń sharýalardy muqtajdyqtarynan qutyldyrý úshin  úkimettiń olarǵa memleket jerlerin berý jóninde zań shyǵarǵanyn aıtty.  Al Uly Mártebeli Patsha bolsa, oǵan qosymsha, sharýa ıgiligin oılap, onyń dáýletin arttyrý maqsatynda, ýdeldik jáne kabınettik jerlerdi de  sharýalarǵa berý jaıynda ámir etipti.  Al Stolypın basqaryp otyrǵan Patshanyń úkimeti Uly Mártebeliniń tilegin jerge tastamaq emes. Úkimet Patsha erkine saı, jerdi sharýalardyń emin-erkin satyp alý múmkindigin arttyrý úshin, Sharýa Banki jarǵysyna ózgerister engizipti.

Ol da eshteńe emes. Úkimet sharýalardyń obshınalardan shyǵý múmkindigin qamtamasyz etý oraıynda, olardyń jeke qojalyq qurý jáne hýtorlyq ıelikke kóshý múmkindikterin jeńildetetin zań shyǵarypty. Adam erkindigi, bostandyǵy, adamnyń eńbeginiń azattyǵy syndy túsiniktermen qabyspaıtyn qylyq – jeke tulǵany quryqtaý ekeni belgili. Úkimet tóraǵasynyń aıtýynsha, mine, sol ádet joıylady, ıaǵnı sharýany obshınaǵa kúshtep bekitý tártibi kelmeske ketedi. Ony qamtamasyz etý úshin, arnaıy zańdar oılastyryp otyr, olardyń bári úkimet tarapynan Memlekettik Dýma men Memlekettik Keńestiń qaraýyna usynylady.

Osyndaı habarlamasynan keıin Stolypın úkimettiń óz paryzyn sezinetinin aıtty: Rossıanyń tarıhı amanatyn saqtaý kerektigin, el ishinde tártip pen tynyshtyq ornatý qajet ekenin úkimet biledi.

– Uly Mártebeliniń úkimeti tabandy jáne taza orystyq úkimet bolýǵa tıis, solaı bolady da, – dep aıaqtady ol Dýmaǵa tuńǵysh bas suqqandaǵy sózin.

Onyń «Uly Mártebeliniń úkimeti taza orystyq úkimet bolýǵa tıis» degen uıǵarymy kúni keshe qulaqqa túrpideı tıgen qarajúzdikshilder nıetimen qabysyp jatty. Bul uıǵarymdy  talaılar titirkene tyńdady-aý deımin. Óıtkeni Reseıdi óz elim deýdiń astarynda úkimettiń de tek «taza orystyq úkimet» emes, barshaǵa ortaq úkimet bolýyn tileý jatyr ǵoı...

Premerge oń qanat dý qol shapalaqtap qurmet kórsetti. Al ortańǵy jáne sol jaqtaǵy depýtattar tym-tyrys otyrdy. Esesine olar minberge shyqqanda, jarq-jurq ot shashyp, qahar tóge sóıledi.

Stolypındi synaǵan sózder ishinen Kýtaısı depýtaty Iraklıı Seretelıdiń aıtqandaryn keltirsem jeter. Seretelı otyzdan endi asqan jigit.  Sibirde aıdaýda bolyp úlgeripti, revolúsıa dúmpýimen  oralǵan soń, Memdýmaǵa saılanǵanǵa deıin óz elinde jýrnal shyǵaryp turypty.  Jasaıdyń aıtýynsha, Qarataev grýzınder arasynda tergeýshilik qyzmette bolǵanynda ony da, onyń ákesin de bilgen tárizdi. Jalpy, joǵaryda aıtqanymdaı, grýzın halyq ókilderiniń sultanǵa jaqsy úıirilip júrgenin ózim de ańǵaratynmyn. 

– Halyq ókili azamattar! – dep bastady ol sózin, – Dýmany qýyp jibergen úkimettiń, áskerı-dala sottaryn qurǵan úkimettiń búgin Dýmada tuńǵysh ret kórinýi jınalystyń basym kópshiligi tarapynan janazada turǵandaı únsizdikpen qarsylandy. Bul jáıt talaıdy tańǵaldyrar. Alaıda týra osy únsizdik arqyly bizdiń qarsylyǵymyzdyń kúlli kúsh-qýaty kórindi. Bizdiń ashý-yzamyzdyń tereń tuńǵıyǵy kórinis tapty.

Zildi sózdi jurt demin ishine ala tyńdap otyr. Seretelıdiń túıip-túıip, ústemelete  aıtqandary áldekimniń shekesine toqpaqtap shege qaqqandaı, bireýlerdi titirkentip, shoshytyp jatyr edi.   

– Óıtkeni eldi túgelimen soǵys jaǵdaıy shynjyrymen buǵaýlaǵan, ulttar men ulystardyń tańdaýly uldaryn túrmelerge tyqqan, el-jurtty ábden kedeılendirgen, jutatqan, ashyqqandarǵa arnap bólingen tıyn-tebendi ysyrap qylǵan úkimetke degen halyqtyń shynaıy kózqarasyn aıshyqtap jetkize alatyn basqa tásil joq, – dep kúrkiredi sheshen. – Búgin bizdiń kóz aldymyzda minbege shyqqan úkimettiń aýzymen – eski krepostnoılyq Rossıa úkimeti sóıledi!

Ol alǵashqy Dýmany qýýdyń sıpatyna oraldy. Odan keıin úkimettiń jańa Dýma shaqyrylǵanǵa deıingi isteri men búgin jarıa etken eń sońǵy resmı málimdemesi ne kórsetedi degenge toqtaldy. Munyń – bılikten aırylǵysy kelmeıtin mınıstrler keńesiniń shyn kelbeti men tabıǵatyn barshamyzǵa aıqyn ashyp kórsetetinin áńgimeledi. 

– Úkimettiń álgindegi málimdemesi men buǵan deıingi áreketteri tipti  soqyrlardyń da kózin ashty,  – dep tóndire tústi depýtat Seretelı, – samoderjavıelik úkimettiń mıllıondaǵan úlessiz sharýalar esebinen shalqyp júrgen  pomeshık-krepostnık tobymen úzilmes baılanysta ekenin árkim túsindi.

Keıbireýler ony budan ári de tynysh tyńdaı berýge shydamaǵan bolý kerek, aqyry, oń jaqtan ashýly aıqaılar shyqty:

– Ótirik! – dep ústeldi qoıyp qaldy biri.

– Joǵal! Tús minbeden! – dep daýryqty ekinshileri.

– Jalǵan! Jala! Ket!

Bul aıqaılarǵa zal sol qanattan, sheshen sózine razylyq bildirgen dý qol shapalaqtaýmen jaýap berdi. Murty qaıqaıǵan Golovın tóraǵa ústelinen basyn aıbarlana kóterip, aınala qarady. Sosyn qońyraýyn shyldyr etkizdi de:

– Myrzalar, men sizderge mynany eskertýdi paryzym dep bilemin, – dedi, – esterińizde bolsyn, sheshendi tek qana men toqtata alamyn,   jadtaryńyzda ustańyzdar – sheshendi toqtatýǵa tek Dýma tóraǵasy ǵana qaqyly.

Taǵy da oń qanattan narazy aıqaı, sol qanattan razy qol soǵý oryn aldy. Dýma tóraǵasy Golovın baıyppen eskertpesin sabaqtady:

– Sheshenniń sózinen ony toqtatýǵa ilik bolarlyq eshteńe taýyp turǵan joqpyn, muny ashyq málimdeýdi boryshym dep bilem. Tártip saqtaýlaryńyzdy suraımyn. Kezeksiz sóılemegenderińiz jón. Jalǵastyra berińiz, depýtat myrza.

Seretelı qaba saqalyn sıpap, tereń tynys aldy.

– Osynda oń jaqta otyrǵan halyq ókili myrzalar quddy menen jalǵan sóz shyqqandaı, áldeqandaı ótirik týraly aıqaılady. Esterińizde bolar, birinshi Dýmany úkimet ne úshin tarqatyp jibergen edi? Ol Dýmany jer-sý máselesine bola qýdy! Birinshi  Dýma jerdi májbúr etý jolymen bólip alý jaıynda másele qoıǵan kezde, úkimet basa-kóktep, pomeshıkterdiń múddesin qorǵap shyǵa keldi. Bul máselede úkimet qobaljýdy, tolqýdy bilgen joq. Sosyn, dýmaaralyq kezeńde, ıaǵnı óziniń elde eshbir baqylaýsyz qojaıyndyq jasaǵan kezeńinde, ol birinshi kezekte tikeleı krepostnık-pomeshıkterdiń múddesin qorǵaýmen shuǵyldandy.

Oń qanat tisin shyqyrlatty. Sol qanat yntyǵa qulaq túrdi.

– Aıtyńyzdarshy, jerdi sharýalarǵa bólip berý talabyna, feodaldyq jer ıelenýshiliktiń buǵaýynda tunshyqqan kúlli jańa Rossıa qoıyp otyrǵan talapqa úkimet qalaı qarady? Teris qarady! Ol bul oryndy talapqa – jerdi satýǵa shyǵaratyny jónindegi sheshimderimen jaýap berdi!

– Myqty! – dep sybyr etti Jasaı.

Úkimet onsyz da jutaǵan eńbekshi halyqty Sharýa Banki arqyly jańasha qanaýǵa jol ashty! Sóıtip, sharýalardy sońǵy tıynyna deıin taqyrlaýǵa – jerdi eki ese qymbatqa satýǵa kelisetin pomeshıkterdiń qaltasyna bar aqshasyn quıýǵa májbúr etýde. Úkimettiń jobasyn uǵa qoıyp, baǵany kúrt ósirgen jer ıeleri men qazyna jerlerin satýmen shuǵyldanýshylar onsyz da jarymaı otyrǵan eńbekshi jurtty odan saıyn qanaı túsýde. Bilip  qoıyńyzdar muny, halyq ókili azamattar!

Jasaı razy. Alaqanyn ysqylap, Slavanyń ıyǵynan qaqty.

– Endi, mine, qarjy-qarajat turǵysynan tolyǵymen kúıreý aldyna tirelgen úkimet osy Dýmany shaqyrýǵa májbúr boldy. Jáne qandaı oımen deseńizshi! Resmı baspasóz betinen oqyǵan bolarsyzdar, onda bylaı dep jazylyp júr: Memlekettik Dýma óziniń jer máselesine baılanysty ustanatyn baǵytymen bet-perdesin anyq kórsetedi, el  ıgiligi úshin jumys istegisi kele me, joq pa, nıetteri tez-aq baıqalatyn bolady. Mine, osylaı dep jazyp júr. Al osy jazbalardy ózimizge túsinikti tilge aýdarar bolsaq, ókimettiń munysy bylaı degeni: «Eger Dýma biz usynǵan zań jobalaryn qabyldamaıtyn bolsa, onda biz qaıtadan máseleni belden basamyz». Iaǵnı – «Dýmany qaıtadan qýyp jiberemiz!» Mine, búgin úkimet jer jónindegi zańdaryn Dýmanyń qaraýyna berýge ynta bildirgenin aıtyp tur. Demek, álgi aldyn ala qorqytý rasqa aınalyp tur. Ol, ásheıin, mezgilinen birshama burynyraq jarıa bop, syrtqa eriksiz jaryp shyqty degen sóz.

Sol jaqtan qol soǵyldy.

– Krepostnık-pomeshıkter úkimeti úshin agrarlyq saıasat – eń basty, eń mańyzdy másele. Úkimettiń kúlli dýmaaralyq jumysynyń ózi krepostnıkter búrokratıasynyń tarıhı damýdy toqtatýǵa tyrysqan jandármen áreketi bolyp tabylady. Myrzalar, esterińizde bolsyn, kúlli Rossıany ezý men qanaýǵa negizdelgen tártip tarıhı damý úderisi tarapynan birjolata aıyptaldy jáne tarıhı damý úderisi ol tártipke qatal úkimin aıtty.

Taǵy da sol qanattan súısinis nyshandary sezildi. Jasaı da jaınap otyr. Slava jaǵyn taıanyp, oılana tyńdaýda.

– Al úkimet ómirden áldeqashan artta qalǵan reforma qıqymdaryn bezbendep, bizge mańyzdy keskinmen usyný arqyly halyqty taǵy da aldaǵysy keledi, – dep áshkereleý sózin tópep jatyr sheshen. –  Buryn-sońdy bolmaǵan repressıalyq sharalar  júrgizý arqyly – úkimet eldegi ushqyn atqan tirshilik belgilerin múldem joıǵysy keledi. Ol eńbektiń kapıtalmen kúresine aralasýda. Bul  rette de óz ekonomıkalyq múddesin qorǵaǵan jumysshylardy qatań jazalaýmen shuǵyldanyp júr. Ol júzdegen jumysshylardy kóshege laqtyryp tastap jatqan lokaýttardy* ózi uıymdastyrýda.

*jumysshylar qoıǵan talaptardy oryndamaý maqsatymen kapıtalıserdiń óz kásiporyndaryn jaýyp tastaýy.

– Ras! – dep gúr ete tústi áldekim.

– Úkimet  jumyssyz qalǵan jumysshylar men ashyqqan sharýalar úshin qoǵamdyq kómek uıymdastyrý isine tyıym salýda. Ol osy oraıda dabyl kóterip júrgen baspasózdi, saıası odaqtar men jınalystardy  qatań da qatygezdikpen qýdalaýda. Kisi óltirýsiz, búldirý, qaýsatýsyz, ekzekýsıasyz* bir kún de ótpeıdi! Jáne báriniń artynda úkimet tur!

*bul jerde – tánge jaraqat túsirip jazalaý maǵynasynda.

Sol qanattan razy kúrsinis estildi. Seretelı toqtar emes.

– Narazy turǵyndardy terror jasaý yqtımaldyǵymen qorqytý maqsatynda – úkimet Rossıanyń úshten eki bóligine soǵys jaǵdaıyn jarıalaǵan, – dep aıyptaı tústi ol bılikti. – Úkimet  Rossıany general-gýbernatorlardyń baqylaýsyz bılik júrgizip, ozbyrlyq jasaýyna laqtyryp tastady. Ol alyp Rossıa gýbernıalaryn birine biri táýelsiz satrapıalar* qataryna aınaldyrdy. Tájirıbeli oıran salýshylardyń basshylyǵymen, aldyn ala belgilenip qoıylǵan arandatýshylardyń belgi berýimen, túk jazyǵy joq qalyń buqara turatyn tutas mahallalardy oq astyna alyp jappaı atqylaýdy úkimet uıymdastyryp júr.

*bul jerde – qatygez, ozbyr, esirik ákim basqaratyn aımaq maǵynasynda.

Ońshyldar aqyry tars jaryldy. Bireýleri aıaǵymen edendi soqty.

– Jalǵan!

–  Ótirik! – dep birnesheýi qosyla aıqaılasty.

Oń qanattan shyqqan bul daýystardy sol jaqtan olarǵa qarsy dý ete túsken qolshapalaq kómip ketti. Dýma tóraǵasy qatań keskinmen qońyraýyn qaıta-qaıta shyldyratty. Tamaǵyn kenep, áldeneshe ret:

– Tártip buzbaýdy suraımyn, – dedi.– Depýtat myrzalar, tynysh!

Qarajúzdikshiler arasynan bireý kóterildi. Kıshınevtik  depýtat Krýshevan eken. Ol  qyzynyp:

– Eger sóz sóıleý jeke basty masqaralap qorlaýǵa tireler bolsa, onda bizdiń qolymyzdan keletini… – deı bergende, Dýma tóraǵasy  Golovın shydamsyzdana:

– Toqtańyz, – dep zirk etti, – munda birde-bir jeke adam aýyzǵa alynǵan joq.

Seretelı zalǵa qarady:

– Jalǵan deısizder ǵoı. – Suq saýsaǵyn kókke kóterdi. – Tym bolmasa depýtat Gersenshteındi óltirgenderdi eske túsirseńizdershi. Fın bılik oryndarynyń kisi óltirýshilerdi atyn atap, túsin tústep, jazalaýdy talap etkenine qaramastan, olar áli kúngi aman-esen el ishinde shalqyp júrip jatyr ǵoı. Solar erteń taǵy bir qylmysqa aıdap salynar dep oılamaısyzdar ma?

Esime ótken jaz sart ete tústi. Slava tańerteń poıyzdan túsken óziniń Máskeýlik bir áriptesi ákelgen habardy aıan etti. 

Pervoprestolnyıda  qaýlap turǵan ósek boıynsha, keshe ǵana depýtat Gersenshteın opat bopty. Birinshi Dýmada úkimettiń jer saıasatyn tas-talqanyn shyǵara synaǵan halyq qalaýlysyn bireýler jazym etipti. Alaıda kóp uzamaı-aq onyń beker ekeni belgili boldy.  Depýtat  Gersenshteın din-aman, Dýma tarqatylǵan kúnnen beri áıelimen birge Terıokıde demalyp jatyr.

Biraq biz bul jańalyqty sanamyzǵa sińirip úlgergen joqpyz, jańylyspasam, sol kúni keshke qaraly jańa habar jetti. Poıyzdan sekirip túsken eńgezerdeı áldebireý meımanhana aldynda áıelin ertip tynyǵyp júrgen depýtatty tapanshasyn keýdesine tirep turyp atyp salypty da, qashyp  ketipti. Slava máskeýlik joldasynan tragedıanyń aldyn ala, bolmaı turyp boldy dep estigenin jáne qandy oqıǵanyń  is júzinde Máskeýde taraǵan ósektiń erteńine ǵana oryn alýyn saraptaı kele: 

– Qarajúzdikshiler úkimettiń qupıa polısıasymen aýyz jalasqan, daý joq, – dep qorytqan bolatyn. 

Qazirgi Seretelıdiń bıik minbeden aııyp turǵany da soǵan saıady.

Oń qanattan bireý yzbarlana aıqaı saldy:

– Sizderdiń shyntaqtaryńyzǵa deıin qanǵa malynǵan.

Seretelı saspaı, qolyn minberdiń jaqtaýyna qoıyp turyp, bar daýyspen:

– Kimniń qoly qanǵa boıaýly ekenin biz jaqsy bilemiz, – dep ile jaýap qatty.

Oń jaq shýlap qoıa berdi. Sol jaq pen orta tus qol soǵyp jatyr. Tóraǵa májilisti tártipke shaqyrýda.

– Tártip saqtaýlaryńyzdy suraımyn, Memlekettik Dýma múshesi myrzalar! Tynyshtalyńyzdyr! Sheshenniń sózin bólmeýlerińizdi ótinemin, myrzalar!

Oń jaqtan jýan daýysty bireý:

– Sheshendi toqtatý kerek!  Al siz bizdi toqtatasyz, – dep gújildedi.

Golovın qońyraýyn ústin-ústin shyldyratyp, qatal únmen ótinishin qaıtalady:

– Tártip buzbaýdy ótinem! Sheshenniń  sózin úzbeýdi suraımyn!

Jaltyr bas, qalyń saqaldy depýtat Pýrıshkevıch ornynan atyp turdy da, kózi alaq-julaq etip:

– Tóraǵa myrza, munda shydap otyrý múmkin emes, – dep aıqaı saldy, – jalaly sózderdi budan ári tyńdaý múmkin emes.

Ony qasyndaǵy serigi qostady:

– Iá, ahýal  sondaı! Sheshendi toqtatyńyz, tóraǵa myrza!

Zal ishi shýǵa toldy. Tynyshtyq ornatý ońaıǵa túspedi. Tóraǵanyń sabyrly da tabandy túrde talap etýimen depýtattar áreń degende tıyshtalǵandaı bolǵanda baryp qana, Seretelı sózin jalǵastyrdy.

– Mine endi barshaǵa aıan, – dedi ol zaldaǵy áriptesterin minbeden túksıe sholyp, – eski Rossıany qorǵaý isi, pomeshıkterdiń artyqshylyqtaryn qorǵaý isi tek qana jaldamaly qaýsatqyshtardyń kómegimen, tek qana jalań zorlyq-zombylyq arqyly júzege asýy yqtımal. Biraq mundaı áreketke úmit artqan úkimet, árıne, tarıhı damýdyń qýatty  tegeýrinine tótep bere almaıdy. Ony qalaýynsha  ıgerýi, óz degenine júrgize alýy áste múmkin emes.

– Ótirik! – dedi jırengen únmen oń qanattaǵy oryndyqtarda otyrǵan top ishinen bir depýtat.

Taǵy da Pýrıshkevıch pe dep qaldym. Nemese sonyń qasyndaǵy bir pikirlesi.

– Aqıqat! – dep, minbedegi depýtat ony birden toıtardy.  – Búgin úkimet osy jerden jurtty tynyshtandyrý jóninde jáne el ishinde tártip ornatý jaıynda áńgimeledi. Biraq ol óziniń tek qana jazalaýdy kózdeıtin is-sharalarymen el ishindegi túsiniksiz jaǵdaıdy odan ári órshitti ǵoı oılaımyn.  Úkimet  óziniń olaq isimen halyq narazylyǵyn odan ármen kúsheıtti.

Nege ekenin, ońshyldar bul joly tym-tyrys. Seretelı zalǵa tik qarap turyp, aǵymdaǵy ahýaldy bylaı sıpattady:

– Eski rejım men barsha jańa, óskeleń Rossıa arasyndaǵy bitispes qaıshylyq kún ótken saıyn aıqyn bola túsýde. Halyqtyń barsha qabattary – ónerkásip-saýda jáne selo proletarıaty, usaq jáne orta býrjýazıanyń qalyń toby, mıllıondaǵan sharýa, – osy taptardyń bári óz múddelerin qorǵaý úshin ózderiniń kúshterin uıymdastyrý múmkindigine muqtaj.

Jasaı sybyr etti:

– Shyndyq. Jáne ońshyldarǵa unamaıtyn shyndyq…

Slava qasyn kerip, basyn ızedi.

– Mine solar eldi jerkenishti krepostnoılyq baqylaýdan qutqarý isine, quldyqtan azat etý isine qushtarlyq tanytýda. – Sheshen saýsaǵyn bezeı sóılep tur. – Mine solar osynaý jasampaz iske umtylýdy qosh kórip, oıanýda, jandanýda. Pomeshıkter úkimeti óz tirshiligi úshin jantalasa kúresken saıyn, ómirdiń búrshik atqan belgisin neǵurlym qatańdyqpen basyp-janyshtaǵan saıyn, halyq narazylyǵy da soǵurlym órshelene ósip barady. Revolúsıalyq qozǵalys tereńnen óris alyp, qanatyn jaıa, keńeıe túsýde!

Bul habarǵa ońshyldar shydas berdi. Biraq sheshen oıyn:

– Revolúsıany jasap júrgender – úkimet kramolnık* dep ataıtyn bizder emes, halyqty qorlap, túrli  qaqtyǵystarǵa májbúrlep aparyp júrgender – bizder emes… – dep órbite bergende, ony:

– Bultaqtamańyz, sizdersizder! – dep, jaltyrbas Pýrıshkevıch  zildene úzip jiberdi.

*saıası qylmysker.

Kósemi bastap bergen soń qarap qalsyn ba, serikteri  onyń jan-jaǵynan qaharlana jamyrap,  aıyptaýdy ústemeleı tústi:

– Ótirik sóılemeńiz!

– Bar pále sizderden!

– Kramolnıkter!

 Qońyraý syńǵyr etti. Golovın túnerip:

– Tártipke shaqyramyn, myrzalar! – dedi. – Es jıyńyzdar!

Seretelı qolyn kóterdi. Shýdy basyp ketýge tyrysyp, tamaǵy jyrtylardaı aıqaılaǵan daýyspen:

– Degenmen biz emes, – úkimet! – dedi. – Krepostnoılyq qurylysty qaıtkende saqtaý maqsatymen, el-jurt silkinisin kúshpen janshýǵa tyrysqan eski úkimet!

Ǵajap. Zal sap tıyldy.

– Eski  úkimet óziniń olaq ta ozbyr áreketterimen buqarany ashyndyryp otyr. – Sheshen úkimetke shabýylyn údete tústi. – Eski  úkimet uly tarıhı kúshterdiń shyǵar jolyn jaýyp otyr. Shyǵar  joldy bógeý arqyly ol uly tarıhı kúshterdi qapasta syǵylysyp-tunshyǵýǵa májbúr etýde. Bilip qoıyńyzdar, úkimet  qoǵamdy alapat jarylysqa baǵyttaýda!

– Durys! Dál! – dedi áldekim sol qanattan.  

Depýtat Seretelı ekpind