Din Islamnyń atyn jamylyp, jer astynan shyqqan jik sekildi bolǵan «Irak jáne Levant Islam memleketi» (IGIL, IM) atty terrorshyldar tobyry álem elderiniń úreıine aınala bastady. Halyqaralyq sarapshylardyń ózi dúnıeniń kún tártibindegi eki másele bolsa, sonyń birin – Ebola derti, ekinshisin – radıkaldanǵan «Islam memleketinen» týatyn qater der edi. Shyndyǵynda, mundaı qaýiptiń zoraıýy da negizsiz emes: ózderin súnnıt jolyndaǵy ıslamdyq memleket dep jarıalaǵandardyń qarqyny da, nıeti de qatty. Tipti, sharıǵat negizimen halıfat qurýdy oılaǵandar arǵy jaǵy Soltústik Afrıkadan Taıaý Shyǵys pen Ortalyq Azıa aımaǵyn, Kavkazdy qosa tutastaı elderdi ózderine qaratýdy josparǵa engizipti.
Sońǵy ýaqytta ózderin «Islam memleketi» retinde jarıalaǵandardyń áreketi tipti shekten shyǵyp barady. Ǵalamtordy olardyń tarapynan adamǵa jasaǵan aıýandyq áreketteri, haq ıslamǵa ǵana emes, álemniń dástúrli din ataýlysyna jat kórinisteri jaýlap alǵany qashan. Beınerolıkke aınalǵan bir ǵana kórinisti kóz aldyńyzǵa keltirińizshi: Sırıanyń bir túkpirinde buqara jınalyp, jurt aldynda «kápirlerdi» jazalaý rásimin júzege asyrady. Jazyqsyz jandar atylady, asylady, basyn kesedi, qan sýdaı aǵady. Eń soraqysy, bundaı kórinis sondaǵy halyqtyń kúndelikti kórip júrgen tirshiligine ulasqan. Jınalǵan jurt arasynan eshkim jaǵa ustap, eshkimniń júregi aınyp jatqan joq. Kerisinshe, saýap boldy degendeı, bir-birimen bas ızesedi. Jazyqsyz kisi ólimi demekshi, qazir quziretti sanalatyn halyqaralyq uıymnyń ózi osynaý otty núktede kúnine qansha adam ajal qushyp jatqany týraly sanynan jańyla bastady. Máselen, ótken joly Irakqa kómek kórsetý jónindegi BUU mısıasy men BUU-nyń Adam quqy jónindegi Joǵarǵy komısarynyń basqarmasy Iraktyń soltústik aýdandaryndaǵy halyqaralyq gýmanıtarlyq quqyqtyń buzylýyna qatysty birlesken baıandamasyn jarıa etti. Eki aılyq merzimdi ǵana qamtıtyn baıandamada «Islam memleketi» lańkestik tobynyń júzege asyrǵan qylmystarynyń jantúrshigerligi aıtylady. «Bular – zorlaý, óltirý, jappaı jazaǵa tartyp darǵa asý, urlaý, meshitter men shirkeýlerdi qıratý, áıelderdi jynystyq quldyqqa salý, balalarǵa zorlyq-zombylyq kórsetý jáne olardy urys is-qımyldaryna tartý syndy qylmystar», - dedi Adam quqyǵy jónindegi basqarmanyń baspasóz hatshysy Rýpert Kolvıll. Sonymen qatar baıandama avtorlary Iraktaǵy shıit, hrıstıan, túrkimen, kúrd, ezıd syndy etnıkalyq ári dinı azshylyq ókilderine júıeli túrde shabýyl jasalyp jatqandyǵyn málimdeýde. Shyndyǵynda, terrorshyl-sodyrlar bir mezette birneshe adamdardy qyryp tastaıdy, bunysyn rolık retinde ınternetke de qotara salady. Terrorlyq áreketine qarsy qımylǵa kóshken batystyń birneshe azamatyn álgi sodyrlar qoısha baýyzdap, sol elderge qoqan-loqqylyq haty retinde joldaǵanyn jalpaq jurt biledi. Al mundaı taktıkany sodyrlar «bizge qarsy kelgenniń bári osylaı bolady» degen keıippen kórsetip, ınternet-rolıkterdi úgit-nasıhat quraly retinde paıdalanyp baǵýda. Sóıtip, álemniń úreıin alatyn memlekettik deńgeıdegi uıym paıda boldy. Al jalpy, birneshe jyldar boıy turaqsyzdyq oryn alyp otyrǵan aımaqtaǵy «Islam memleketi» atanǵan tutastaı uıymdasqan tobyr qaıdan shyqty? Aldymen soǵan úńilsek.
Ózderin «Islam memleketi» sanaıtyndardyń haq ıslamǵa esh qatysy joq
Talaı jyldar boıy turaqsyzdyq jaılaǵan Irak pen Sırıanyń aýmaǵynda «Ál-Kaıda» terorıstik uıymynyń onnan astam radıkaldyq toptary birige otyryp, 2006 jyly «Irak jáne Levant Islam memleketi» uıymyn qurǵan. Búgingi sarapshylar muny sharıǵattyq normalarǵa ǵana súıengen «jartylaı naqtylanǵan kvazımemleket» dep te taratady. Turaqsyzdyqty paıdalanyp, qataryna ár elderden terrorshyl-sodyrlardy tarta alǵan uıym qazirdiń ózinde «súnnıt ushburyshy» sanalatyn aýmaqtaǵy birshama bólikti baqylaýyna alǵan. 2013 jyly «Islam memleketi» sodyrlary Bashar Asad rejımine qarsy Sırıada azamattyq soǵysqa qatysyp, ózderin naǵyz qanypezer top ekendikterin kórsetken bolatyn. Ondaı toptarǵa halyqaralyq quqyq, shart degenińiz sóz emes, áskerı qylmystardyń, adamzatqa qarsy jaýyzdyqtardyń kókesin uıymdastyrýdan da esh taıynbaıdy. Al uıymnyń áý bastaǵy maqsatyna kelsek, Sırıa, Irak, Lıvan aýmaǵynda súnnıttik ıslam memleketin qurý bolatyn. Bastapqyda Sırıadaǵy Bashar Asad rejımine qarsy batys memleketteri men AQSH «Islam memleketi» atalyp júrgen sodyrlardyń qoltyǵyna sý búrkip, olardyń oıyna kelgenin isteýge jol berip otyrǵanymen, naǵyz qaýiptiń osy tustan týǵanyn endi ǵana baǵamdaı bastaǵan sekildi. 2014 jyldyń orta tusynan sodyrlar Iraktyń batys jáne soltústik aýdandaryna shabýyl jasap, ondaǵy birneshe qalalardy birinen soń birin basa kóktep tartyp aldy. Keıinnen ózderiniń halıfatyn quratyndyqtaryn da jarıa etken. 3 tamyzda terrorıster Iraktaǵy eki iri munaı ken ornyn basyp alǵannan soń, ózderiniń «halıfi» retinde Abdalla Ibragım as-Samarany jarıalaǵan. Ony Ábý-Bákir ál Baǵdadı dep te ataıdy. Al 2014 jyldyń qyrkúıeginen bastap «Islam memleketi» Pákstandaǵy «Talıban» men Ál-Kaıda ókilderimen baılanysyp, ózderiniń bılik aýmaǵyn keńeıte túspek degen qaýesetter de tarap, bunyń shyndyqqa aınalyp kele jatqanyn aıǵaqtaıtyn faktiler de aıqyndala bastaǵan.
Degenmen, birqatar sarapshylar «Islam memleketi» men Ál-Kaıda arasy sonshalyqty emes, tipti bir-birin qoldamaıdy degen pikirlerdi de alǵa tartady. Solaı bolǵanymen, búgingi tańda «Islam memleketi» basqa terrorlyq uıymdarǵa qaraǵanda birqatar erekshelikterge de, basymdyqtarǵa da ıe ekenin ańǵarý esh qıyn emes. Máselen, buǵan deıin álemdegi nómiri birinshi terorıstik uıym retinde sanalyp kelgen Ál-Kaıdadan «Islam memleketiniń» basty aıyrmashylyǵy – onyń óz qolyna ekstremıstik uıymdar úshin taptyrmas resýrstardy toptastyrýynda bolyp otyr. Birinshiden, «Islam memleketinde» búgingi kúni kúshtep bolsa da qalyptasa bastady deýge keletin halıfat, ıaǵnı óziniń terıtorıasy bar, basyp alyp jatqan aýmaqtaryna óz tártipterin de ornatyp úlgerdi. Ekinshiden, «Islam memleketi» uıymy – qarajatqa sonsha zárý de emes, olardyń negizgi kirisi – munaı ónimderi. Keıbir derekkózderine súıensek, «Islam memleketi» uıymynyń jyldyq búdjeti 2 mlrd dollarǵa deıin barady. Olar Iraktaǵy 7, Sırıadaǵy 6 munaı ken oryndary men zaýyttarynyń «qulaǵyn» ustaý arqyly kádimgideı «qara altynnyń» qyzý saýdasyna aralasyp ketkenge uqsaıdy. Mundaǵy saýda boıynsha munaı baǵasy álemdik naryqtan birneshe tómen, tipti óńirdegi deldaldar jelisi arqyly sodyrlar kúnine 3 mln. dollarǵa deıin paıda tabatyn kórinedi.
Úshinshiden, olar ózderiniń «memleketine» qarasty jaýlap alǵan aýmaqtarynda sharıǵat tártibin, normalaryn ornatyp qana qoımaı, elge qajetti jaǵdaılardy da qolǵa ala bastaǵan. Máselen, munaıdan túsken qarajattan jurtqa áleýmettik járdemaqylar engize bastaǵan, áskerı ǵana emes, áleýmettik ınfraqurylymdy da qalpyna keltirgenderi (máselen balalardy ıslam jolymen oqytatyn mektepter, medreseler ashý) týraly áńgime júrgize bastady. Budan bólek, «Islam memleketi» ózderiniń taraptaryna ǵalymdardy tartyp, olarǵa qomaqty qarajat usynýǵa da daıyn ekendikterin jarıalapty.
Osylaısha, «Islam memleketi» atanǵandar aqyryndap bolsa da memlekettiliktiń kórinisterin ornata bastady deýge negiz de joq emes. Álemniń eshbir eli moıyndamaǵanyna qaramastan, ózderiniń qarqyny men kúshin tanytýdan olar esh tartynbaıdy da.
Alaıda, álemdegi musylman memleketterinen bastap, ıslam qaıratkerleri de, din ǵalymdary da mundaı halıfattyń qurylýyn, onyń qyzmet-áreketin de jaqtaǵan emes. Kerisinshe, Iraktaǵy, Sırıadaǵy jan túrshigerlik oqıǵalarǵa qatysty «Islam memleketi» sodyrlaryn aıyptap, olardy jaýapkershilikke tartý qajettigin alǵa tartatyn belgili ıslam tulǵalary basym. Sonyń biri Egıpet múftıi Shaýkı Allam «Evronús» aqparattyq telearnasyna suhbat bergende «Islam atynan áreket etip jatqan terorıstik uıymnyń haq dinge esh qatysy joq» ekenin málimdedi. «Ondaı uıymnyń sodyrlary ne istep jatqanyn qarańyz? Olardyń áreketi de, zańy da, úkimi de, dástúri de haq dinge úsh qaınasa sorpasy qosylmaıdy. Teris. Olar ózderiniń sumpaıy qylmystaryn dinı ýájben eshqalaı da aqtap ala almaıdy, al olardyń ıslam dinine qatysty túsiniktemeleri ǵasyrlar boıy qalyptasyp kele jatqan jalpyǵa qabyldanǵan qaǵıdattarǵa túbegeıli qarama qaıshy. Biz áý bastan-aq ıslamnyń atyn jamylǵan terorıstik uıymdardyń taratyp otyrǵan «qundylyqtary» eshqandaı da normaǵa saı bola almaıtynyn aıtyp baqqan edik. Ásilinde, Iraktaǵy halıfat qurǵysy keletin sodyrlardy eshqandaı da «Islam memleketi» dep ataýǵa kelmeıdi. Óıtkeni, mundaı terrorısterdiń ıslam dinine esh qatysy joq. Bular dinniń atyn ǵana jamylyp otyr», - deıdi Shaýkı Allam.
Rasynda da, haq dinimiz adam balasyna syılastyqpen qaraýǵa, aınalaǵa súıispenshilikke shaqyrady emes pe? Búlikshilikke salyný, sodyrlar tobyryn uıymdastyryp, memleketti órtep, qurtyp-búldirý, adamdardy úıinen qýyp, qan-josa etý, ıslamnan emes. Aqyr aıaǵy jazyqsyz kisi óltirý – ıslamdaǵy eń aýyr kúná. Al ózderin «Islam memleketi» atap júrgen terrorshyl tobyr «kápirsiń» degen úkimmen-aq talaı adamnyń qanyn aǵyzýda.
«Islam memleketiniń» Qazaqstanǵa qaýpi qandaı?
Jalpy, súnnıttik halıfat qurý ıdeıasy terorıstik uıymdardyń basym bóliginde ǵana emes, musylman memleketterindegi astyrtyn bolsa da áreket etetin toptar arasynda da eń kúshti nasıhatqa ıe ekeni aıdan anyq. Máselen, bir ǵana irgemizdegi Ózbekstan men Aýǵanstannyń terrorshyl uıymdaryn alsaq, olar baıaǵydan-aq Ortalyq Azıada halıfat qurý ıdeıasyn júrgizedi, sony kókseıdi. Osy turǵydan alǵanda «Islam memleketi» óz qataryna tartatyndardy tabý úshin kóp qınalmaıtyny da anyq baıqalady. Onyń ústine, Irak pen Sırıadaǵy terrorshyl top «Talıban», «Ózbekstannyń ıslam qozǵalysy», «Boko haram» sekildi ekstremıstik uıymdarmen kelissózder júrgize bastaǵanyn aıtatyndar bar. Qazirgi tańda sodyrlar qataryna qarý ustaǵandar arasynda Soltústik Afrıka, Týnıs, Marokko, Aljırden bólek, Eýropadan, onyń ishinde Fransıa men Anglıadan attanǵandar da boldy. TMD, sonyń ishinde Reseıdiń Kavkaz aýmaǵynan, Ortalyq Azıadan, Aýǵanstan men Pákstannan, tipti Indonezıadan sapqa turǵan azamattar da bar eken. Al túrli derekkózderge qaraǵanda, «Islam memleketiniń» qataryndaǵy qazaqstandyqtardyń sany shamamen 200-den asady.
Qazaqstandyq saıasattanýshy Dosym Sátpaevtyń pikirine súıensek, «Irak jáne Levant ıslam memleketi» quramynda álemniń 70-ten astam eliniń azamattary áreket etýde. Sonyń ishinde TMD azamattary da az emes. «Ásirese, bıyl TMD-nyń barlyq derlik kúsh qurylymdary ózderiniń azamattary Sırıa men Iraktaǵy soǵystarǵa qatysyp jatqanyn aıta bastady. Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan men Túrkimenstan kúsh qurylymdary naqty bir sıfrdy atamasa da, birneshe ondaǵan, júzdegen azamattarynyń bar ekenin rastaıtyndaı. Qyrǵyzstannyń memlekettik qaýipsizdik komıteti Sırıaǵa 100-den astam azamatynyń ótip ketkenin aıtty, onshaqtysy áıelder eken. Mundaı sıfrdy Tájikstan da qarastyryp jatyr. Endeshe, resmı deńgeıde qaýipterdiń bar ekeni moıyndala bastady degen sóz, Iaǵnı, bul qaýip bizdiń óńirimizdegi árbir memlekettiń ultyq qaýipsizdigine qater tóndirip otyrǵanyn bildiredi», - deıdi saıasattanýshy. Endigi bir másele – álgindeı sodyrlarǵa qosylyp, bóten eldiń aýmaǵynda qarýly qaqtyǵystarǵa qatysqan Qazaqstan azamatynyń keleshegi. Eger olar elge oralsa, yqtımal qaýipterdi kúsheıtpeı me? «Álbette. Mundaı azamattardyń elge oralǵannan qaýip bolatynyn resmı organdar da málimdep jatyr. Olar elge kelse, terorızm qaýpi de zoraıady. Óıtkeni, ol jaqtan tájirıbesiz dıletanttar emes, kerisinshe, naǵyz soǵysty kórgen, dıversıalyq áreketterge ábden qanyq «ardagerler» oralady», - deıdi Dosym Sátpaev.
Qazaqstanda terorızmge qarsy kúreste zań qabyldap qoıý azdyq etedi...
Jaqynda ǵana el Parlamenti terorızm men ekstremızmge qarsy is-qımyldy jetildirýge baǵyttalǵan zańdy qabyldaǵan bolatyn. Bul da negizinen «Irak jáne Levant ıslam memleketi» tarapynan týatyn qaterdiń aldyn alýǵa baǵyttalǵan sharalar bolsa kerek. Al zańdy Parlamentte talqylaý barysynda Bas prokýror orynbasary Jaqyp Asanov «Islam memleketi» sekildi uıymdardan týyndaıtyn qaterdi joqqa shyǵarmady. Onyń aıtýynsha, sońǵy ýaqytta júzden astam Qazaqstan azamattary sheteldik terorıstik uıymdardyń yqpalynda júrgeni belgili bolǵan. «Jasyryn emes, osy uıymdar ózderiniń teris pıǵylyn Qazaqstanǵa ákelip taratýǵa umtylýda. Alǵashqy kezeńmen salystyrǵanda ekstremızm jáne terorızmge qarsy kúres áldeqaıda kúsheıdi deýge negiz bar. Máselen, tek byltyrdan beri arnaıy organdar 9 terorıstik aktiniń aldyn aldy», - deıdi Jaqyp Asanov. Onyń sózine qaraǵanda 2014 jyldyń sáýirinde Aqtóbede radıkaldy dinı ıdeologıany ustanatyn adam qazaqstandyqtardy Sırıaǵa baryp, qarýly áreketterge qatysýǵa úgittep, quqyq qorǵaý qyzmetkerlerine shabýyl jasaýdy josparlaǵan. Al Atyraýda bir azamat áleýmettik jeliler arqyly Aýǵanstannyń terorıstik uıymdaryna kirip, jurtty sodyr bolýǵa shaqyrǵan. Sonymen qatar, sheteldiń terorıstik uıymy bizdiń bir azamatymyzdy arnaıy daıyndyqtan ótkizip, Qazaqstanǵa lańkestik qarýly toptar qurýǵa attandyrǵan eken. Keıin ol Qyrǵyzstanda ustalypty.
Al Parlament qabyldaǵan zań ne beredi? Osyndaı qaýip-qaterdiń aldyn ala ma? «Keıbir aǵaıyndarymyz shet elderge baryp lańkestik áreketterge qatysýda. Olardyń osyndaı qadamǵa barýynyń aldyn alý úshin memlekettik qurylymdarǵa eshqandaı ókilettik berilmegen. Sondyqtan da, Ulttyq qaýipsizdik organdary ondaı nıeti bar azamattar anyqtalsa, olarǵa shetelge barmaý jóninde resmı túrde eskertý jasaýǵa quqyly bolady. Al eskertý oryndalmaǵan bolsa, ondaı azamattardyń qylmystyq jaýapkershiligi aýyrlaı túsedi», - deıdi Bas prokýror orynbasary Jaqyp Asanov. Budan bólek, Qazaqstanǵa kelip jatqan sheteldiktiń, ózimizdiń azamattarymyzdyń ekstremızm men terorızmge qatysy bar degen aqparat bolsa, onda olardy elimizge kirgizbeý sharalary qarastyrylyp otyr. Bul rette bas prokýror orynbasary sońǵy 5 jylda 70-ten astam sheteldik azamattyń radıkaldyq ustanymy tek bizdiń elimizge kirgennen keıin ǵana belgili bolǵanyn aıtady. Budan bólek, terorıstik qylmystar úshin sottalyp, jazasyn ótep, bostandyqqa shyqqan adamdardyń barlyǵyna qarjylyq monıtorıń júrgiziledi. «Bul degenimiz, álgindeı bap boıynsha sottalǵan azamattardyń aqshalaı operasıalary baqylaýǵa alynady degen sóz. Ondaı operasıalar zańsyz bolsa dereý toqtatylyp, tez arada quqyq qorǵaý organdary tıisti sharalardy qabyldaıtyn bolady», - dedi Jaqyp Asanov. Sonymen qatar, Bas prokýratýra janyndaǵy Quqyqtyq statısıka komıteti barlyq ekstremıstik jáne terorıstik uıymdardyń tizimin júrgizedi. Mundaı aqparattar resmı saıtta ashyq túrde jarıalanyp, kez kelgen adam úshin qoljetimdi bolmaq.
Aıta keterligi, terorızmnen týyndaıtyn qaýiptiń bar ekenin saıasattanýshy Rasýl Jumaly da alǵa tartyp, qazirden keshendi qamdanýǵa kirisý kerektigin aıtady. Máselen, onyń aıtýynsha, terorızmmen kúreste tek zań qabyldap qoıý azdyq etedi. Sondaı-aq tek jazalaý, túrmege qamaý, qýdalaý da az. Bastysy – aldyn alý. «Estremıstik uıymdar qaıdan paıda bolady? Eń basty sebep - jastardyń durys tálim-tárbıe almaýy, bilimsizdigi, dinı saýattynyń kemdigi, jumyssyzdyq. Osynyń bári aınalyp kelgende, jastarǵa úlken soqqy. Muny jat aǵymdar ózderine paıdalanýda. Sondyqtan qashan da memleket jastardyń materıaldyq, rýhanı, áleýmettik jaǵyna, tárbıesine kóbirek kóńil bólýi tıis. Eger de jaqsy azamat tárbıelep, oǵan jaqsy bilim bere bilsek, jumyspen qamtamasyz ete alsaq, ol qashanda eline adal qyzmet etedi. Jat aǵymdarǵa jıirkene qaraıdy», - deıdi Rasýl Jumaly.
Qasym TOQTAROV
