Alash qozǵalysynyń jeńisti shyńy Alashordaǵa bir ǵasyr tolatyn bıylǵy mereıli jyl qarsańynda neshe alýan zertteýler, ǵylymı eńbekter men tarıhı-tanymdy shyǵarmalar jaryq kórip jatqany málim. Solardyń ishinde jazýshy Beıbit Qoıshybaevtyń «Alash joly» rısálási bar. Tarıhı derekterdi kórkemdik tásildermen oqyrman aldyna utymdy jaıyp salatyn bul rısálá Alash qozǵalysynyń bastaýyn arqaý etken. Onda Reseı ımperıasynyń otaryna aınalǵan qazaq elinde bostandyq úshin jańa turpatty kúreske bet burǵan XX ǵasyrdyń basyndaǵy kezeń sýretteledi. Qazaq dalasyndaǵy maýsymdyq iri saýda-sattyq oryndarynyń biri Qoıandy jármeńkesine 1905 jylǵy maýsymda kelgen halyq is júzinde biz búginde Alash qozǵalysy dep atap júrgen qubylystyń – ult azattyǵyn kóksegen jańa turpatty kúrestiń kózin ashqan bolatyn.
Jármeńkege jınalyp jatqan jurt ishinen Erkindik esimdi jasamys kisini de keziktiremiz. Ol otarshyl ókimet qazaq elin dýshar etken qıyndyqtardy qarshadaıynan bastan keship kele jatqan qart edi. Imperıanyń qıly jolmen qazaq jerine suǵynýy eldi ulttyq ezgige, áleýmettik kúızeliske ushyratqan. Sonda Erkindik aýyr turmys ashyndyrǵan jurt ishinen ókimetke qarsy qol bastap ereýildep, sol úshin katorgaǵa aıdalǵan bolatyn. Katorgadan birinshi orys revolúsıasy oqıǵalary kezinde qashyp shyǵyp, elge kelgen beti edi. Aıdaýda júrgen qartty revolúsıa jańa kúreske jigerlendirgen-di, alaıda onyń taǵy da eldi kótersem degen qulshynysyn aımaqtyń bas adamdary quptamaıdy. Olar orys oqýyn taýysqan balalaryna senim bildiretindeı. Al oqyǵan jastar jármeńkege jınalyp, úkimetke arnaıy tilekhat jazýdy qolǵa alǵan. Qart katorojnık olardyń nıetin á degende qabyl almaı, birtindep qana bet burady. Buǵan ereýil kezinde jazalaýshy jasaq qolynan qaza tapqan jaýynger seriginiń uly, óziniń balasy ispetti Ótemis esimdi jas jigit yqpal etedi. Ómirge, ásemdikke ǵashyq bul jasóspirim jármeńkege kele jatqan (Álıhan Bókeıhanovtyń jas kezin elestetetin) oqymystynyń áńgimesin tyńdaý barysynda, sol tańdaǵy azattyq qozǵalysy jaıynda alǵashqy maǵlumat alǵan-tyn. Albyrt bozbala jármeńkedegi kúnderde ańsaýly ózgeris rýhyna ózi beıimdelip qana qoımaı, Erkindik kókesine de yqpal etedi. Onyń jańasha kúresý jolyna túsken jas zıalylardy qoshtaýyna qol jetkizedi. Qart kóterilisshiniń úkimetke petısıa daıyndaý jáne oǵan qol qoıý úderisi kezinde olardy qoshtaǵany sondaı, aqyry, patsha úkimetine jazylǵan ujymdyq hatty Qarqaraly poshtasy ımperıa astanasyna jiberýge qabyldamaǵanda, ony Dala ólkesinen tysqary, ishki Reseı qalalarynyń birine jetkizip, poshtaǵa salýdy óz mindetine alady.
Qart Erkindik qazaq dalasyna otarlyq dáýirdiń ornyǵýyna tikeleı kýá. Jastaıynan keýdesine kek baılanǵan bolatyn. Jetkinshek shaǵynda otarshyl atty ásker qum ishindegi aýyldy shapqan. Olardyń shańyraqty úı ortasyna túsirip oırandaǵany, óziniń tal shybyqtaı buralǵan tete ápkesin qylyshyn jalańdatqan jas zulymnyń qorlaǵany eshqashan kókeıinen ketken emes. Sondaǵy áke-shesheden, týystarynan aıyryp, óz taǵdyryn kúrt ózgertken naqty jaýyn ol ondaǵan jyldardan soń osy jármeńkede kóredi. Baıyrǵy qaskúnem – túbit murt áskerı jigit bul kezde qaltańdaǵan shalǵa aınalǵan, osyndaǵy úlken ulyqtyń ákesi eken. Erkindik odan, óziniń jeke dushpanynan ósh alýǵa nıettenedi. Alaıda naǵyz jeńiske jetý úshin bul azdyq eter edi. Qart sony túısinedi. Dushpandy shyndap jeńý úshin kúlli kózi ashyq jurt ıyq tiresip kóterilýge tıis. Ozbyr otarshyl ókimetpen el bolyp kúresý kerek, bárinen osy mańyzdy. Osyndaı oıǵa uıyǵan qart ta, onyń balasy syndy Ótemis te sol jylǵy jaz sońynda tarıhı tulǵalarmen birge Nıjnıı Novgorodqa barady. Oka ózeni aıdynynda qalqyǵan otkeme (parohod) ústinde ótken musylmandar sezine qatysady. Odan, 1905 jylǵy kúzdiń aqyrǵy aıynda olardy Qarqaraly óńirindegi el basqarýdyń respýblıkalyq rejımine bet burǵan oqıǵalar ishinen kóremiz. Al qys túse olar Nildi kenishinde shetel kapıtalıserine qarsy qazaq-orys odaǵyn quryp, kúresýge bel býǵan jumysshylar tolqýyna, jyl sońyna qaraı Oraldaǵy tuńǵysh qazaq saıası partıasyn qurýshylar quryltaıyna qatysýshylar ishinde júredi. Bularmen birge Qoıandy jármeńkesinde tosyn revolúsıalyq kózqarasymen erekshelengen Jasaı atty oqyǵan jigit beınesi erekshe este qalady. Onyń bılik ókilderimen jáne ımperıashyl qurdastarymen, odan, Oralda qurylmaq saıası partıa belsendilerimen qaqtyǵysy alǵashqy orys revolúsıasy jyldaryndaǵy jańasha qalyptasýǵa bet alǵan ulttyq qozǵalys reńkterin ár qyrynan tanýǵa járdemdesedi.
El ishindegi belgili tarıhı tulǵalarmen qoıan-qoltyq áreket etken osyndaı tıptik beınelerdi somdaı otyryp, avtor azattyq qozǵalysynyń bastaýynda turǵan aǵa urpaqtyń is-áreketterin kórkemdik zertteýiniń nysanasy etip alǵan. Barshamyz biletindeı, halqymyzdyń saıası turǵyda oıanýyn, qaz turyp, maqsatyn aıqyndaýyn múmkin etken azattyq jolyndaǵy qozǵalysy ótken júzjyldyq tabaldyryǵynan attaı bere týǵan. Sodan kóp uzamaı, «halyqtar túrmesin» qaýsatýdy kózdegen jalpyımperıalyq revolúsıalyq qozǵalystyń qýatty tolqynyna tolqyn bolyp qosylǵan. B.Qoıshybaev ımperıadaǵy jalpyrevolúsıalyq qozǵalyspen astasa óristegen Alash qozǵalysy syndy eren de erek qubylysty búgingi derbestigimizdiń, memlekettik táýelsizdigimizdiń irgetasyna balaıdy. Kitabynyń alǵysózinde rısáláni quraıtyn týyndylardy qandaı da bir ádebı janrǵa jiktemeı, ár shyǵarmany ózinshe bir etúd, rısálániń bir bóligi dep sanaıtynyn jazypty. Jáne toptamasyna «ortaazıalyq shyǵys prozasynyń ortaǵasyrlyq janryn aıshyqtaıtyn bórik kıgizgendi» qosh kórgenin, sol bórikti rısálá dep ataǵanyn, óıtkeni ózine onyń túpki maǵynasy unaıtynyn aıtqan. «Rısálá tuńǵysh ret ómirge, sol zamanǵy qoldanylý retine saı, joldaý degen maǵynamen kelgen, birtindep arab, parsy, túrki qarasóziniń ózindik janrynyń ataýyna aınalǵan bolatyn», – deıdi ol. Óziniń oıyna alǵan maqsatyna qyzmet etedi degen senimmen, sol ataýdy jańǵyrtýǵa bel baılapty. Avtordyń oıynsha, tamyry ǵasyrlarǵa ketetin ulttyq qozǵalysty beıneleıtin «Alash joly» rısálási búgingi urpaqqa tarıhtan sabaq bere otyryp, olardy tarıh arqyly tárbıeleýge qyzmet etpek.
Rısálá jalpyreseılik revolúsıalyq qozǵalyspen, ımperıadaǵy jalpymusylmandyq qozǵalyspen astasa damyǵan Alash ult-azattyq qozǵalysynyń týýyn jáne onyń Alashorda shańyraq kótergenge deıingi óristeýin, tıisinshe, qazaq qoǵamdyq-saıası oıynyń damýyn kórsetetin tarıhı-tanymdy on etúdten turady. Biz sholý jasap otyrǵan kitapqa solardyń úsheýi engen. Joǵaryda, negizgi keıipkerlerdi tanystyrý oraıynda aıtqanymyzdaı, Alash saıası oıy álemin kórsetetin rısálániń «Ańsaý» atty alǵashqy bóligi ulttyq qozǵalys ómirge kelgen shaqtaǵy otarlyq ahýal men saıası-áleýmettik tynys-tirshilikti sýrettep, halyqtyń muń-muqtajdyqtary týraly patsha úkimetine jazylǵan petısıa jaıyn áńgimeleıdi. «Tamyrda» jalpyreseılik musylman qozǵalysynyń kúsheıýi, qazaq qaıratkerleriniń qatysýymen ashyq áreketke shyǵýy sóz bolady. Jańa órkenıetke saı demokratıalyq ózgerister jasaý úshin kúresý barysynda qazaq jerinde elimizdiń bolashaq qoǵamdyq-saıası kelbetiniń alǵashqy nobaılary (proobrazdary) qalaı týǵany «Aıbat» bóliminde kórsetiledi. Rısálániń atalǵan bólimderinen oqyrmandar Álıhan Bókeıhanov, Baqytjan Qarataev, Seráli Lapın, Jaqyp Aqbaev, Ismaıl Gasprınskıı, Álımardan Topchıbashev, Ábdiráshıt Ibragımov, Shahmardan Qosshyǵulov syndy birqatar tarıhı tulǵalardyń beınelerimen, olardyń azattyq qozǵalysynyń bastapqy jyldaryndaǵy qyzmetimen tanysady.
Avtor Alash qozǵalysynyń tarıhy otarlyq kezeńniń aqyrǵy múshelin – 1905 jyldan 1917 jylǵa deıingi merzimdi qamtıdy dep sanaıdy. Tıisinshe, onyń «Alash joly» rısálási 1905 jylǵy petısıa naýqanynan bastaý alyp, 1917 jyly Alash úkimetin qurý jolymen jeńisti shyńyna shyǵýyn sýretteýdi maqsat etedi. Osy ýaqyt boıy damyǵan qazaqtyń jańa turpatty azattyq qozǵalysy men sol joldaǵy mańyzdy oqıǵalar jaıynan syr shertedi. Alash epopeıasynyń búgingi urpaqqa taǵylymdy túrli kezeńin beıneleıdi. Otar elimizdiń ımperıadaǵy jalpyrevolúsıalyq qozǵalyspen, musylman qozǵalysymen astasa damyǵan ult-azattyq qozǵalysyn, sol oraıdaǵy qazaq qoǵamdyq-saıası oıynyń damý tarıhyn alǵa tartady. Sol arqyly bizdiń búgingi tynys-tirshiligimizge qýat beretin ulttyq qozǵalys álemin jańǵyrtady. Sóıtip, belgili bir tarıhı kezeńdi beıneleıtin Alash dáýirnamasy sekildi atalmysh rısálá barsha oqyrmandy, jastardy tarıh arqyly tárbıeleý isine atsalysýdy murat etedi. Qalamger rısálániń alǵysózinde osyndaı úmitin aıan etipti, biz de sondaı úmitpen, rısálániń jekelegen basylymdarda jaryq kórgen basqa bólikteriniń de tezirek óz «bórigin» kıip, oqyrman qolyna tıýin asyǵa kútetinimizdi aıta ketkimiz keledi.
Qysqasyn aıtqanda, jazýshy Beıbit Qoıshybaevtyń «Alash joly» rısálási, sóz joq, rýhanıat ıgiligine aınalyp, azamattardy tarıhpen tárbıeleý isine qaltqysyz qyzmet kórsete alady. Kitapta sýrettelgen táýeldilik dáýirdegi aǵa urpaqtyń, ómir aǵysyn ózgertýge eleýli úles qosqan tarıhı tulǵalardyń beıneleri, tipti, mundaǵy tarıhı oqıǵalardyń órnektelý ádisteri de oqyrmandar men zertteýshiler nazarynan tys qalmaýǵa tıis dep oılaımyz. Óıtkeni olardy túısinip oqý da, ádil taldaý da, jańǵyrtylǵan kezeńderdiń eleýli jańalyqtaryn ajyrata bilý de, tarıhı adamdardyń taǵdyrlary men olar bastan keshken belesterdi kórsetýdegi kórkemdik izdenisterdi baıyppen paıymdaý da bizdiń búgingi oılaý dárejemizge kádimgideı syn bolmaq.
Baljan HABDINA, baspa jáne polıgrafıa isiniń qaıratkeri
