2013 jyly «Halyq – tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy arqyly tarıhı qundylyqtarymyzǵa aıryqsha mán berilip, tól tarıhymyzǵa qatysty qujattarǵa júıeli zertteýler júrgizilip, jınaqtalǵan edi. Bul da rýhanı jańǵyrýdyń basy bolatyn.
Memleket basshysy Nursultan Ábishuly: «Kúlli jer júzi bizdiń kóz aldymyzda ózgerýde. Álemde baǵyty áli bulyńǵyr, jańa tarıhı kezeń bastaldy. Kún sanap ózgerip jatqan dúbirli dúnıede sana-sezimimiz ben dúnıetanymymyzǵa ábden sińip qalǵan taptaýryn qaǵıdalardan arylmasaq, kósh basyndaǵy eldermen terezemizdi teńep, ıyq túıistirý múmkin emes. Ózgerý úshin ózimizdi myqtap qolǵa alyp, zaman aǵymyna ıkemdelý arqyly jańa dáýirdiń jaǵymdy jaqtaryn boıǵa sińirýimiz kerek.
HH ǵasyrdaǵy batystyq jańǵyrý úlgisiniń búgingi zamannyń bolmysyna saı kelmeýiniń syry nede? Menińshe, basty kemshiligi – olardyń ózderine ǵana tán qalyby men tájirıbesin basqa halyqtar men órkenıetterdiń erekshelikterin eskermeı, bárine jappaı eriksiz tańýynda. Ájepteýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry tarıhynyń tereńinen bastaý alatyn rýhanı kody bolady. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý», – deıdi.
Ulttyq kod degenimiz ne? Qazaqy qalyp, ulttyq mádenıet, salt-dástúr jáne ulttyq bolmys. Ulttyq dástúrdiń de ozyǵyn alyp, tozyǵyn qaldyrý. «Eger jańǵyrý eldiń ulttyq-rýhanı tamyrynan nár almasa, ol adasýǵa bastaıdy». Adaspaý úshin qazaqqa qajetti tabıǵı bolmysty saqtaı bilý. Órkenıet kóshinen de qalýǵa bolmaıdy. Kóshke ilese otyryp, qanymyzda bar qasıetterdi qaıta túletýimiz kerek.
Ulttyq kodymyz qaıda? Ulttyq kod – eń aldymen tilde, sosyn dástúrimiz ben saltymyzda, minezimizdi aıqyndaıtyn dilde, ulttyq mádenıetimizde ekenin umytpaıyq.
Maqsatqa jetý úshin bizdiń sanamyz isimizden ozyp júrýi, ıaǵnı odan buryn jańǵyryp otyrýy tıis. Bul saıası jáne ekonomıkalyq jańǵyrýlardy tolyqtyryp qana qoımaı, olardyń ózegine aınalady.
Nursultan Nazarbaev
Týǵan jerdeı jer bolmas…
Ultty rýhanı jańǵyrtýdyń kelesi bir satysy – týǵan jerge degen súıispenshilik. Elbasy: «Baǵdarlama nege «Týǵan jer» dep atalady? Adam balasy – sheksiz zerdeniń ǵana emes, ǵajaıyp sezimniń ıesi. Týǵan jer – árkimniń shyr etip jerge túsken, baýyrynda eńbektep, qaz basqan qasıetti mekeni, talaı jannyń ómirbaqı turatyn ólkesi. Ony qaıda júrse de júreginiń túbinde áldılep ótpeıtin jan balasy bolmaıdy. Týǵan jerge, onyń mádenıeti men salt-dástúrine aıryqsha ińkárlikpen atsalysý – shynaıy patrıotızmniń mańyzdy kórinisteriniń biri», – deıdi.
Árbir adamzat balasy óziniń týǵan jerin qurmettemeı turmaıdy. Tipti alys saparǵa shyqqanda, adamnyń týǵan jerge saǵynyshy erekshe bolady. Osyndaıda Alash qaıratkeri Júsipbek Aımaýytovtyń: «Týǵan jerdiń qymbatyn ǵylym izdep, kitap qarap sarylyp, kóziniń maıyn taýysqan, kósheniń shańyn kóp jutqan shákirt bilmese, kim biledi? Ystyq qoı, shirkin týǵan jer!» degen sózi oıǵa oralady.
Týǵan jerdiń árbir saıy men qyrqasy, taýy men ózeni tunǵan tarıh ekenin Elbasy aıqyndap berip otyr. «Árbir jer ataýynyń tórkini týraly talaı-talaı ańyzdar men áńgimeler bar. Árbir ólkeniń halqyna sýyqta pana, ystyqta saıa bolǵan, esimderi el esinde saqtalǵan birtýar perzentteri bar. Osynyń bárin jas urpaq bilip ósýge tıis» deıdi Memleket basshysy.
Árbir jas balanyń sanasynda otansúıgishtik qasıeti damysa, týǵan jerin qadirleýdi uǵynsa, odan utpasaq, utylmasymyz anyq. Ózge aımaqta ómir súrse de, ózi týyp-ósken mekendi qurmettep, jıi-jıi at basyn buryp turatyn azamattar da jeterlik. Olar qasıetti mekenine úzbeı qamqorlyq kórsetip keledi.
Elbasynyń osy oraıda «Bul – qalypty jáne shynaıy patrıottyq sezim, ol árkimde bolýy múmkin. Oǵan tyıym salmaı, kerisinshe, yntalandyrý kerek. Úshinshi, jergilikti bılik «Týǵan jer» baǵdarlamasyn jınaqylyqpen jáne júıeli qolǵa alýǵa tıis» deýi tegin emes.
«Týǵan jer» baǵdarlamasy óz kezeginde elimizdiń árbir aımaǵynda ótkennen syr shertetin kóne ǵımarattar men tarıhı eskertkishterdi, mádenı nysandardy qalpyna keltirýdi, óńirlerde ólketaný, ekologıalyq tazartý jumystaryn júrgizýdi, aýyl-aımaqty abattandyrýdy basty maqsat etip otyr. Kásipkerler de, zıaly qaýym ókilderi de, shendi-shekpendiler de, jastar da týǵan jerine qamqorlyq tanytyp, jańashylyqtyń jańa úlgisin kórsete bilýi kerek.
Júz jańa esim. Olar kimder?
Memleket basshysy «Búgingi zamandastarymyzdyń jetistikteriniń tarıhyna da nazar aýdarýdy usynamyn. Bul ıdeıany «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasy arqyly iske asyrǵan jón. Elimizdiń Táýelsizdik jylnamasy jazyla bastaǵanyna nebári 25 jyl boldy. Bul – tarıh turǵysynan qas qaǵym sát desek te, elimiz úshin ǵasyrǵa bergisiz kezeń. Árıne, jasalǵan jumystardyń mańyzy men aýqymyna eshbir kúmán joq. Degenmen osy qyrýar isti atqarǵan, el damýyna zor úles qosqan azamattardyń ózderi men olardyń tabysqa jetý tarıhy ádette qurǵaq faktiler men sıfrlardyń tasasynda qalyp qoıady. Shyn máninde, Qazaqstannyń árbir jetistiginiń artynda alýan túrli taǵdyrlar tur» deıdi.
Sonymen, «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» kim? Bul – Táýelsizdik jyldarynda tabysqa jetken, elimizdiń túkpir-túkpirinde ómir súrip jatqan ártúrli jastaǵy san alýan etnos ókilderi. Olardyń jetistikke jetý joly, ómir tarıhy. Elimiz táýelsizdik alǵan 25 jylda qandaı da bir jetistikke qol jetkizsek, bul – sol qarapaıym adamdardyń eńbeginiń arqasy. Bul jobany Qazaqstan halqy assambleıasy júzege asyrmaq. Májilis depýtaty, Qoǵamdyq sanany jańǵyrtý jónindegi ulttyq komısıanyń jumys tobynyń múshesi Pavel Kazansevtiń paıymdaýynsha, «Jumys tobynyń aldynda qıyn mindet tur, júz ǵana adamdy iriktep alý ońaı emes. Bul bastamanyń negizgi maqsaty – eleýsiz júrgen erekshe taǵdyr ıelerin tabý, eline eńbegi sińgen laıyqty azamattardy halyqqa tanystyrý. Ýaqyt óte kele, naǵyz júz tulǵany halyqtyń ózi-aq iriktep alar, eń bastysy barsha Qazaqstan júz myńdaǵan úmitkerdiń úlgi bolarlyqtaı erekshe ómir jolymen tanysady, tamsanady, elikteıdi. Osyǵan basa mán berý kerek» deıdi.
«Birlikti bolsa, el bolar»
Jyr alyby – Jambyl Jabaevtyń «Jigerli bolsa, er bolar, birlikti bolsa, el bolar» degen danalyq sózi bar. El birligi bolmasa, turaqtylyq bolmasy anyq. Ult Kóshbasshysy «Qazaqstandaǵy 100 jańa esim» jobasyn bekerge usynyp otyrǵan joq. Ári bul jobanyń Qazaqstan halqy assambleıasyna tapsyrylýy tegin emes. Beıbitshilik pen birliktiń mańyzyn uǵynǵan Elbasy Nursultan Nazarbaev 1992 jyly Qazaqstan halqy assambleıasyn qurý týraly ıdeıasyn jarıalaǵan edi. Arada úsh jyl ótken soń, 1995 jyldyń 1 naýryzynda Assambleıa quryldy. Elbasynyń sol jyldary jasaǵan qadamy óz jemisin berip, jurtshylyqty jetistikke bastady. Búginde Assambleıa – tatýlyq pen tynyshtyqtyń tiregine aınaldy.
Memleket basshysy N.Nazarbaev: «Birlik aspannan ózi kelip túspeıdi, tek qarqyndy jumys arqyly ǵana keledi. Keń baıtaq jerimizde tatýlyq pen tynyshtyq bolǵanyn tileımin. Munyń, eń aldymen, mıllıondaǵan qazaqstandyq otbasyna kerek ekenin eske alamyn. Qaıǵydan shashy aǵarǵan analardyń balalaryn joqtamaǵanyn, sábılerdiń múgedek bolmaýyn, qart adamdardyń kúıregen úıleriniń aldynda qasiret shegip, jylamaǵanyn qalaımyn» degen edi.
Qazaqstan halqy assambleıasynyń negizgi urany da el birligi emes pe? «Birlik bolmaı, tirlik bolmaıtynyn» babalarymyz qadap aıtyp ketken. Túptep kelgende, elimiz qol jetkizgen árbir jetistiktiń, alar asýymyzdyń ózeginde – eldiń birligi men beıbitshiligi, tynyshtyǵy men turaqtylyǵy jatqany da aqıqat. Baq ta, yntymaq ta birligi jarasqan elge qonady.
Assambleıanyń qurylýy – Elbasynyń dana sheshimderiniń biri. Qazaqstandyq úlgidegi osyndaı ınstıtýttyń kerektigin álemniń kóptegen elderi moıyndap otyr. Memleket basshysy aıqyndaǵan qoǵamdyq kelisimniń qazaqstandyq úlgisin zertteý úshin Qazaqstan halqy assambleıasyna álemniń 15 elinen sheteldik sarapshylar men ǵalymdardyń, dıplomattar men úkimettik emes uıym ókilderinen ótinish túsýi – osynyń dáleli. Táýelsizdikke qol jetkizgen 25 jyl ishinde QHA azamattyq qoǵamnyń barynsha damyǵan bir salasyna aınaldy. Búgingi tańda Qazaqstanda 820 etnomádenı birlistik jumys istese, assambleıa men etnomádenı birlestikterdiń quramynda 67 myńnan astam adam bar.
«Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty Elbasy maqalasynda aıtylǵan oılardy Qazaqstan halqy assambleıasy músheleri de qoldap, qýattap otyr. Almaty oblystyq tatar-bashqurt mádenı qoǵamy basshysy Grıf Haırýllın: «Prezıdent aıtqandaı, «elimiz myqty ári jaýapkershiligi joǵary Birtutas ult bolý úshin» batystyq ómir súrý, oılaý standarttaryn qazaq sekildi salt-dástúri erekshe halyqtarǵa jappaı eriksiz tańýdyń bolashaǵy bulyńǵyr. Biz osy turǵyda urpaq tárbıesin qatań túrde qadaǵalaýǵa moıyn burýymyz qajettiligi anyq.
Demek, Rýhanı jańǵyrýdyń basty sharty – ulttyq kodty saqtaı bilý dep atap kórsetkendeı, ulttyq kodymyzdy saqtaý jolyndaǵy basty qundylyqtarymyzdy nasıhattaýǵa, qorǵap-qoldaýǵa bir kisideı jumyla atsalysýymyz qajet» deıdi.
Dinder sezi qalaı bastaý aldy?
Elimizde tuńǵysh ret ótkizilgen Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi 2003 jyly Elbasynyń tikeleı bastamasymen júzege asqan bolatyn.
Onyń maqsaty ne? Dinder men mádenıetter arasyndaǵy jahandyq dıalogty baıandy etý. Dinı qaýymdar arasyndaǵy ózara túsinik pen qurmetti tereńdetip nyǵaıtý.
Odan beri Álemdik jáne dástúrli dinder lıderiniń birneshe sezi ótti. Sez jumysyna ıslam, hrıstıan, ıýdaızm, ındýızm, býddızm jáne ózge dinderdiń jetekshileri men kórnekti ókilderi qatysty. Suhbat alańynda dinı qaýymdar arasyndaǵy rýhanı jaqyndasý haqynda tushshymdy áńgimeler aıtyldy.
Adamzat tarıhynda alǵash ret iri dinı qaýymdastyqtyń ókilderi bir zalda bas qosty. Sez órkenıetaralyq jáne mádenıetaralyq dıalogtyń jahandyq úderisine zor úles qosty jáne álemge ártúrli dinder men ulttardyń beıbit jáne laıyqty ómir súrýi úshin yntymaqtastyq ıdeıasyna balama joq ekenin kórsetti.
Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń ekinshi sezi Astanada ótti. 2006 jyldyń 12-13 qyrkúıeginde ótken sezge álemniń 26 elinen 25 din basshysy men 14 qurmetti qonaq qatysty. Oǵan qatysýshylardyń jalpy sany – 160 adam. Ekinshi sez «Din, qoǵam jáne halyqaralyq qaýipsizdik» degen jalpy taqyryppen «Dinı nanym-senim bostandyǵy jáne basqa dinderdi ustanýshylardy qurmetteý» jáne «Halyqaralyq qaýipsizdikti nyǵaıtýdaǵy dinı qaıratkerlerdiń roli» degen eki baǵytta ótkeni belgili. Sol joly «dinaralyq dıalogtyń prınsıpteri» qabyldandy. Sez qorytyndysynda barlyq dinder men ulystyq toptardy mádenı jáne dinı aıyrmashylyqtarǵa qatysty janjaldarǵa jol bermeýge shaqyrǵan birlesken Deklarasıa qabyldady.
Úshinshi sez 2009 jyldyń 1-2 shilde kúnderi ótti. Oǵan Azıanyń, Taıaý Shyǵys jáne 35 elinen 77 delegasıa qatysty. Bul sıeziń taqyryby – dinı kóshbasshylardyń róli. Kelisim men dıalog, beıbitshilikti qamtamasyz etýmen qatar, ótkir problemalar da seksıalyq otyrystarda sóz boldy.
2012 jyly 30-31 mamyrda Astanada ótken Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń tórtinshi sezi «Beıbitshilik pen kelisim adamzat tańdaýy» atty taqyryp aıasynda ótti. Forýmǵa 40 elden barlyq álemdik jáne dástúrli dinderge, sondaı-aq bedeldi dinı jáne halyqaralyq uıymdarǵa qatysy bar 87 delegasıa atsalysty.
Tórtinshi sez aıasynda Forým ınstıtýttarynyń qalyptasýy jalǵasty. Atap aıtar bolsaq, Dinı lıderler keńesi quryldy. Onyń quramyna dástúrli dinderdiń jetekshileri men kórnekti ókilderi endi. Dinı lıderler keńesiniń músheleri elordadaǵy «Máńgilik el» dańq qaqpasynyń mańynda «rýhanı jarasym» aleıasyn ashyp, oǵan tal otyrǵyzdy.
Astanada ótkizilip júrgen Álemdik jáne dástúrli dinder kóshbasshylarynyń sezi – búkil álem qoǵamdastyǵynyń nazaryn aýdaryp otyrǵan biregeı oqıǵa. Dinaralyq dıalogty uıymdastyrýǵa ózge elderde de umtylys bolǵanymen, naqty eshbir memleket álemdik jáne dástúrli dinderdiń eń bedeldi basshylarynyń basyn qosa alǵan joq.
Sondaı-aq, osydan 25 jyl buryn, ıaǵnı 1992 jyly alǵash ret elimizde Dúnıejúzi qazaqtarynyń quryltaıy ótti. Quryltaıǵa alys jáne jaqyn shet elderden, sonyń ishinde Túrkıa, Germanıa, Fransıa, Norvegıa, Mońǵolıa, Qytaı, Avstrıa jáne taǵy basqa shet elderden 800-ge jýyq ókil qatysqan eken.
Alǵashqy quryltaıda Dúnıejúzi qazaqtarynyń qaýymdastyǵy quryldy. Qaýymdastyqtyń tóraǵasy bolyp Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti Nursultan Nazarbaev saılandy. Alys-jaqyn shetelderdegi 5 mln-ǵa jýyq qandasymyz atajurtta bas qosatyn bul jıynnyń mańyzy joǵary. Mundaı quryltaı ótkizý o basta Qazaqstannyń Tuńǵysh Prezıdenti N.Nazarbaevtyń bastamasymen qolǵa alynǵan edi. Osynyń nátıjesinde, Táýelsizdik alǵannan beri elimizde álem qazaqtarynyń 5 basqosýy tabysty ótti. Bul quryltaılardyń bárine de Elbasy arnaıy qatysyp, álemdegi barlyq qazaq halqyna ortaq maqsat-mindetter týraly oı bólisip, júzege asyrylatyn máselelerdi naqty belgilep berip keledi.
Besinshi basqosý EXPO – 2017 kórmesi aıasynda Astanada 22-25 maýsym kúnderi ótkizildi. Bul quryltaıdyń ereksheligine keletin bolsaq, ol Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty baǵdarlamalyq maqalasyna tikeleı baılanysty. Maqalada Elbasy búkil qazaq halqyna ortaq ulttyq-rýhanı máselelerge aıryqsha nazar aýdarǵan edi. Osyǵan oraı, alys-jaqyndaǵy aǵaıyndar Elbasynyń bul eńbegine erekshe qyzyǵýshylyq tanytty.
P.S
«Qazaqstan – bir el, bir halyq, bir bolashaq». Elbasy ustanymy – osy. Qazaqstandy mekendegen árbir ult pen ulystyń da maqsat-múddesi osyǵan toǵysýy tıis. Memleket basshysy Nursultan Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynda: «Memleket pen ult quryshtan quıylyp, qatyp qalǵan dúnıe emes, únemi damyp otyratyn tiri aǵza ispetti. Ol ómir súrý úshin zaman aǵymyna sanaly túrde beıimdelýge qabiletti bolýy kerek.
Jańa jahandyq úrdister eshkimnen suramaı, esik qaqpastan birden tórge ozdy. Sondyqtan zamanǵa sáıkes jańǵyrý mindeti barlyq memleketterdiń aldynda tur.
Synaptaı syrǵyǵan ýaqyt eshkimdi kútip turmaıdy, jańǵyrý da tarıhtyń ózi sıaqty jalǵasa beretin proses» dep tegin aıtqan joq.
Jańa jaǵdaıǵa qaraı beıimdelý, jańǵyrý – ýaqyt talaby. Bastysy, tabıǵı bolmysymyz ben ulttyq kodymyzdy saqtaı bilsek, bolǵany. Ult Kóshbasshysynyń bul ıgi bastamasyn qoldap-qorǵaý barsha azamattardyń basty boryshy der edik.
Gúlzına BEKTAS
Pikir qaldyrý